Azərbaycan rеspublikasi təHSİl naziRLİYİ

© «Elm və təhsil», 2012


ÖN SÖZ
Müasir dövr Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafını, ona məxsus səciyyəvi xüsusiyyətləri daha dərindən izləmək, eləcə də ədəbi dilin bir sıra nəzəri məsələlərinin həlli üçün dövrün görkəmli söz ustalarının dilinin müxtəlif səviyyələrdə tədqiqi xüsusi əhəmiyyətə malikdir və aktualdır. Çünki yazıçının dil və üslubunu hərtərəfli meydana çıxarmaq üçün dilin demək olar ki, bütün sahələri tədqiqata cəlb olunur, leksika, fra­ze­o­lo­giya vəhdətdə götürülür.

Dilin lüğət tərkibini təşkil edən leksik layların ifadəlilik və obrazlılıq kimi keyfiyyətlərinin aşkara çıxarılması, onun se­mantik təbiətini, inkişaf mənzərəsinin müəyyənləşdirilməsi üçün bədii əsərlər, yazıçı mövqeyi olduqca vacibdir.Ədəbi di­­­­lin başqa üslublarına görə bədii əsərlərdə söz xəzinəsinin bü­tün qatlarından-müxtəlif boyalara malik ekspressiv, emo­si­o­nal leksikadan, leksik-semantik kateqoriyalardan, məcazlar sis­temindən, danışıq-məişət leksikasından, termin səciyyəli söz­­­­­­­­­­­lərdən, dialektizmlər, arxaizmlər və s. istifadə etmək üçün ge­­niş imkanlar vardır. Bədii əsərlərin dilində lüğət tər­ki­bin­dən bu cür istifadə olunması, şübhəsiz ki, müasir ədə­biy­ya­tın­­–poeziyanın mövzu genişliyindədir.Həyatı hər­tə­rəf­li, in­san fəaliyyətinin bütün sahələrini təsvir etməyə çalışan sənət­kar­la­rımız dilin ən adi söz vahidlərini estetik funksiyaya tabe edə­­rək yeni üslubi çalarlarla işlədirlər. Belə ki, şairlər möv­zu­ları ilə bağlı hadisələrin gedişinin təsvirinə biganə qala bilmir, hə­yəcan keçirir, sevinir, kədərlənir və öz hisslərini müxtəlif təs­­vir vasitələri, sözlərdəki rəngarənglik, həmahənglik va­si­tə­si­lə ifadə edirlər ki, bu da özü-özlüyündə həm məna, həm də po­etik cəhətdən gözəl təsir bağışlayır, şeirin təsir qüvvəsini, ob­razlılığını artırır, sözlər şairin qələmində sanki başqalaşır, la­konik çaları artırır, dil daha poetik və ifadəli olur.

«Nəbi Xəzri dilinin lüğət tərkibi» adlı fəsildə ümumişlək sözlərin səciyyəsi, söz-terminlərdən, dialekt leksikasından, ono­­mastik leksikadan bəhs olunur. Bunların şeirlərdə qa­zan­dı­­ğı mənalar Nəbi Xəzrinin üslubu ilə vəhdətdə götürülür, ma­raqlı nümunələr əsasında təhlil edilir. Təbiidir ki, bu lek­sik laylar bədii mətndə nominativ mənalarından çox şeirlərin möv­zusu,şairin qayəsi ilə bağlı bədii səviyyədə işlənir və müx­təlif nümunələrin təqdimində və izahında müəllifin sözlərdən is­tifadə bacarığını, şairin coşqun hissini, həyəcanını, pa­fo­su­nu böyük ustalıqla ifadəsini aça bilir, düzgün qiymətləndirir.

«Nəbi Xəzrinin dilində leksik-semantik kateqoriyalar» adlanan fəsildə isə başqa bədii vasitələr kimi bədii əsərin təsir qüvvəsini artıran, bədii dili daha da rövnəqləndirən, həm də dili zənginləşdirən sinonim və antonimlərdən bəhs olunur. Bun­­­lar dilə lakonik çalar verməklə yanaşı, özünün emo­si­o­nal­­­lığı, ahəngdarlığı və ekspressivliyi ilə diqqəti cəlb edir.

Nəbi Xəzri dilində frazeologiya xüsusi yer tutur ki, bu da şairin öz yaradıcılıq təbiətindən, xalqın əsrlərdən bəri ya­rat­dığı xəzinəyə bələdliyindən irəli gəlir. O öz fikirlərini, his­s­lə­rini çox vaxt frazeoloji birləşmələrlə ifadə edir, qələmə al­dı­ğı aləmə,obyektə öz şəxsi münasibətini xalqın müdrik kə­lam­­­ları ilə ümumiləşdirə bilir. Bütün bunlar şairin qayəsi, şe­ir­lə­ri­­­nin lirizmi ilə səsləşən və onun yaradıcılığında müxtəlif for­ma­­­larda öz əksini tapmış olur. Şair gözəlliyi, məhəbbəti, və­tən sevgisini tərənnüm edərkən xalqın xəzinəsinə əl atır və bun­lardan bədii ifadə vasitəsi kimi yaradıcı şəkildə istifadə edir, frazeoloji ifadələrə dair zəngin nümunələr, onların hansı məq­sədlərlə işlənməsi, semantik bölgüləri şairin üslubu ilə bağ­­­­­­­­­­­­­lı təhlil edilmişdir.