Azərbaycan rеspublikasi təHSİl naziRLİYİ

Bəhram Gurun gur səsindən

Qanlı qatil titrəyirdi [124, 118].

Bəlkə «müqəddəslər» xatirəsinə

Qızı Məryəm deyə adlandırdılar [125, 156].

Məlumdur ki,Azərbaycan folklorunda işlənən ono­mas­­­­tik vahidlər üslubu xüsusiyyətlərinə görə digər xalqların şi­­­­­­­­­­­fa­hi xalq ədəbiyyatından fərqlənir.

Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı ilə yanaşı, klassik və müasir yazılı ədəbiyyatda da onomastik vahidlərin üslubi im­kan­larına geniş yer verilmişdir. Təbii ki, yazılı ədəbiyyatda bu xüsusiyyətlər folklordan xeyli dərəcədə fərqlənir. Adətən, bə­dii əsərlərdə onomastik vahidlərin yerli yerində işlə­dil­mə­si­nə şair və nasirlər daha ciddi münasibət göstərərək onları əsə­­­­­­­­­­rin ideyası ilə səsləndirməyə cəhd edirlər. «Bədii əsərlərdə xalqın hüsn-rəğbətini qazanan, yeni əməllər, arzularla yaşa­yan, yeniliklə köhnəliyin mübarizəsində mətanətlə qalib gə­lən, xalqın arzu və istəklərini özündə əks etdirən bir çox ob­raz­­­­­ların adları xalq tərəfindən qəbul edilmiş,ata-analar hə­min surətlərin adlarını həvəslə öz yenicə doğulmuş kör­pə­lə­ri­nə­ vermişlər» [61,507].

«Bədii əsərlərdə işlənən adlar müəyyən məqsədə xid­mət edir. Burada bir məsələni xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Ad bədii obrazı adlandırmaq üçün işlənir. Buraya bütün dram, roman, hekayələrdə və s. işlənən adları daxil etmək olar. Yazılı ədəbiyyatda sənətkarlar xüsusi adlardan iki isti­qa­­­­mətdə istifadə edirlər:

1. Xalq tərəfindən yaranan və rəsmi dövlət sənəd­lə­rin­də əks olunan real onomastik vahidlər.

2.Ancaq yazıçının öz yaradıcılığının məhsulu olan poe­­­­­­­­­­­­­­tik onomastik vahidlər» [61,505-506].

Real onomastik vahidlərdən bütün sənətkarlar eyni də­­­­­­­­­­­rə­cədə istifadə edir.Lakin poetik onomastik vahidlərdə ob­­­­razlılıq daha güclü olur. Belə onomastik vahidlər müxtəlif janr və üslublarda yazılmış əsərlərdə işlənə bilir.N.Xəzri po­e­­­­­­­­­­­­­­ziyasında işlənən Hünər,Elgün,Yanar və s. kimi xüsusi ad­lar şairin fərdi poetik məhsulu kimi meydana çıxmışdır.

Bağıran Elgünüm, susan Yanarım

Siz mənə Tanrıdan hədiyyəsiniz [124, 67].

Sənə Hünər adı verdim,

mən arzuma yetmədim [123, 92].

Məlumdur ki,dilimizdə olan yer adlarını onomastik şö­­­­­­­­bə­­nin toponimika yarımışöbəsi öyrənir. Müəyyən bir yerin adı­nı bildirən toponimlər coğrafi məna kəsb etdiyindən sö­zün geniş mənasında coğrafiya, eyni zamanda bu coğrafi yer­lə­­rin adları uzun bir tarixi inkişaf yolu keçdiyi üçün tarix el­mi ilə də sıx bağlı olmaqla vəhdət təşkil edir.Bu baxımdan de­­yə bilərik ki, toponimlər hər şeydən əvvəl, yarandığı dö­vr­lə­rin dil xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir,həmin dilin qram­ma­tik qayda – qanunlarına uyğun surətdə yaranır.

N. Xəzri yaradıcılığında Mil, Muğan, Azərbaycan to­po­nim­lə­­­­­­rinə diqqət yetir­sək,bu toponimlərin leksik-semantik, üslubi xü­su­­­­siyyətlərə malik olmasının şahidi olu­ruq. Mil, Muğan, Azər­bay­can doğma diyarımızın ərazi adlarıdır. Lakin N. Xəzri di­lin­də bu to­­­­­­­­­­ponimlər ərazi adı bildirməklə yanaşı, müdriklik səciy­yəsi də kəsb etmişdir:

Hələ min diləyim var,

Burda keçmişim durur,

Burda gələcəyim var,

Gəzsin Mili, Muğanı,

Bütün Azərbaycanı

Kim məni xatırlasa [123, 141].
Bu sahə ilə məşğul olan alimlərimizdən Q.Məşədiyev, T.Vəliyeva, H. Hüseynova Muğan sözünün etimologiyası ilə əla­­­­­­­qədar müəyyən mülahizələr yürütmüşlər. Bəziləri bu sö­zün Muğ komponenti ilə bağlı olduğunu, tarixilik ba­xı­mın­dan bəzi alimlər bu sözün atəşpərəstliyin dini kitabı olan «Aves­­­­­­­ta»nın yayıcıları, zərdüşt dininin ideoloqlarının Muğ­lar olması ilə bağlayır. Məlumdur ki, əsasən, Urmiya-Azər­bay­­­­­­­­­­­­­­­­­can istiqamətində altıya qədər tayfa mövcud olmuş, bu tay­­­­­­­­­falardan biri də Muğlar olmuşlar. N.Xəzri yara­dı­cılı­ğın­da da Muğan adı toponimik vahid kimi tarixi mahiyyət daşı­maq­la yanaşı, həm də gözəl semantik məna ifadə et­miş­dir.

«Onomastika ancaq linqvistik üsullardan, toponimika isə bununla yanaşı tarixi və coğrafi amillərdən çıxış edir» [89, 48].

Toponimik vahidlər bu və ya digər keyfiyyət xüsu­siy­yət­­­­­­­­­ləri ilə müxtəlif leksik vahidlərdən qaynaqlanır, for­ma­la­şır. Zaman keçdikcə bəzi toponimik vahidlərin nominativ işa­­­­­­­­­­­rə halına düşməsi bir ardıcıllıq təsiri bağışlayır.

Bu baxımdan N. Xəzri dilində istifadə olunan «Ko­roğ­lu», «Qartal qayası», «Elçi daşı», «Həcər qalası» və s. to­po­ni­mik vahidlərinə diqqət yetirək. Bu adlarla bağlı müxtəlif rə­va­yət və əfsanələr də mövcuddur. Elə məhz həmin əfsanə və rə­­vayətləri nəzərə alan şair aşağıdakı misraları poetik şəkildə belə ifadə etmişdir:

O «Koroğlu dağı»,