Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti kurs iŞİ

Xammalın, yarımfabrikatın və hazır məhsulun xarakteristikası. Tətbiq sahələri.

Duz iki mənbədən alınır: qaya duzu və duzlu su. Qaya duzu sadəcə kristallaşmış duzdur, halit kimi də tanınır. Bu, milyonlarla il əvvəl qədim okeanların buxarlanmasının nəticəsidir. Daş duzunun böyük yataqlarına ABŞ, Kanada, Almaniya, Şərqi Avropa və Çində rast gəlinir. Bəzən Yerin dərinliyindən gələn təzyiq böyük daş duz kütlələrini duz qübbələri əmələ gətirməyə məcbur edir. ABŞ-da duz qübbələri Texas və Luiziana ştatlarının körfəz sahillərində tapılır.

Salamura yüksək konsentrasiyada duz olan sudur. Duzlu suyun ən açıq mənbəyi okeandır, lakin onu Ölü dəniz kimi duzlu göllərdən və yeraltı duzlu su hovuzlarından da əldə etmək olar. Böyük duzlu su yataqlarına Avstriya, Fransa, Almaniya, Hindistan, ABŞ və Böyük Britaniyada rast gəlinir. Duzlu su, həmçinin qazılmış qaya duzunu həll etməklə və ya daş duzuna qazılmış quyulara su vurmaqla da süni şəkildə istehsal edilə bilər.
Duzluluq dərəcəsi qapalı dənizlərdə daha yüksək olsa da, okeanlarda və açıq dənizlərdə demək olar ki, eynidir.
Dənizlərə görə 1m³ dəniz suyunda həll olunan duz miqdarı aşağıdakı kimidir:

kg/m³

Baltik Dənizi 17

Xəzər Dənizi 6
Şimal Dənizi 30-35
Sakit Okean 32-35
Atlantik Okean 32-36
Aralıq Dənizi 38-40
Qırmızı Dəniz 43-45
Ölü Dəniz 270

Beləliklə, deyə bilərik ki, 3,6 Bome* ölçülən 1m³ dəniz suyunun tərkibində 32 kilo dəniz duzu, 8 kilo başqa duzlar var. Ancaq dəniz suyunda NaCl miqdarı dənizə görə dəyişir. Məsələn, İzmir Çamaltı Saltpanında NaCl nisbəti 73,30% ikən, Fransanın Aralıq dənizi sahillərində bu nisbət 79,10% təşkil edir. Bəzi bölgələrdə duzluluq fəsillərə, hətta ilin hər ayına görə dəyişir.

Az və ya çox dərin yeraltından bərk vəziyyətdə alınan duzlar qaya duzu kimi bilinir. Daş duzu yataqları geoloji dövrlərdə dənizlərin və qapalı daxili hövzələrin buxarlanması nəticəsində əmələ gəlmişdir. Dəniz duzlarından fərqli olaraq, qaya duzları tərkibinə daxil olan maddələrin nisbətlərinə görə fərqlənir, xüsusən də təmizlik nisbətləri hər bir mədən üçün fərqli ola bilər, eləcə də eyni mədəndən götürülmüş müxtəlif növ mineral nümunələri də çox fərqli ola bilər. Daş duzunda və gildə olan qarışıqlar duza müxtəlif rənglər verir. Adətən boz, tünd boz, qaraya yaxın gil rəngində olan qaya duzlarına nadir hallarda ağ, şəffaf ağ rəngdə rast gəlinir. Duz kristallarındakı boşluqlar da bəzən duza mavi rəng verir.
Daş duzları istisna olmaqla, quruda az və ya çox duz tərkibli çaylar, quyular, bulaqlar və göllər da var. Ümumiyyətlə, onların mənbəyi qaya duzlarıdır. Qrunt sularının axınları qaya duzunun qatından keçərək duzların bir hissəsini həll edir, onu öz tərkibinə qatır və bulaqlar, quyular və çaylar şəklində səthə çıxarır. Bu suların tərkibindəki NaCl nisbəti şirin suyun duz təbəqəsi ilə təmas müddəti və şiddəti ilə mütənasib olaraq az və ya çox ola bilir.
Duz göllərinin bəziləri köhnə dəniz yataqları olduğu kimi, bəziləri də böyük yer çökəkliklərində, ətraf rayonlardakı qaya duzlarından keçərək bu çuxurlarda toplanan duzlu sudan ibarətdir. Bu göllərin çoxu yalnız qış aylarında göl təsiri bağışlayırlar. Yayda yüksək sıxlığa malik olan sular buxarlaşaraq sanki duz qabına çevrilirlər. Bəzilərində buxarlanan duz təbəqəsi üzərində bir neçə santimetrlik su təbəqəsi qalır.
Natrium xlorid uzun müddət duzlu suların buxarlanması yolu ilə hasil edilmişdir, buna görə də onu süfrə duzu adlandırırdılar. Onun sıxlığı d= 2,17, toplu (həcmi) çəkisi isə 0,45-0,50-dən (ən kiçik duz üçün) 0,94-0,99-a (qaba duz üçün.) qədər dəyişə bilir. Duz kristalları kub şəklindədir, sındırma əmsalı n=1,544-dür. Duz 800 ° C temperaturda əriyir. +0,15 ° C-dən (-21,2 ° C-ə qədər) aşağı temperaturda dihidrat - NаCl 2H₂O (d=1.61) sulu məhlullardan ayrılır. NaCl-in suda həllolma qabiliyyəti (ağırlıq %) aşağıdakı kimidir:
t, ° С %

—21,2 23,3 (buz + NaCl • 2Н2О)

0.15 26,3 (NаCl 2H₂O + NaCl)
25 26,45
50 26,9
100 28,25
200 31,5
NaCl yemək üçün ədviyyat kimi geniş istifadə olunur. Həkim Q.Gohlerner qeyd edir ki, duz təkcə dadlandırıcı deyil. Maddələr mübadiləsini tənzimləyir, orqanizmdə fizioloji proseslərə təsir göstərir. Xlorlu duz mədə sekresiyasının ən vacib komponenti olan xlorid turşusunun əmələ gəlməsi üçün istifadə olunur, natrium əzələ toxumasını aktiv vəziyyətə gətirir
Yeməli duz qoxusuz olmalıdır. Quru maddədə Na₂SO₄-ün miqdarı 0.2%(ekstra) digər növlərdə isə 0.5%-dən çox olmamalıdır. “Ekstra” duzunun rəngi ağ olmalıdır, digər növlər bozumtul, sarımtıl və digər çalarlar ola bilər (dəmir oksidi, gil və üzvi maddələrin qarışığından asılı olaraq). Bundan əlavə, hazır məhsulların müəyyən növləri üçün həll olunmayan qalıq (5%-ə qədər) və kaliumun (0,42%-ə qədər) tərkibinə görə müəyyən sapmalara yol verilir.
Na⁺ ionlarının fizioloji antaqonisti K⁺ ionudur. Heyvan orqanizmlərində fizioloji proseslərin müəyyən tarazlığı K⁺/Na⁺ 1 nisbətində əldə edilir. Ona görə də ət pəhrizi ilə duza ehtiyac azalır.

Duz bir sıra maraqlı xüsusiyyətlərə malik kimyəvi birləşmədir:

Ağ və ya şəffaf tozşəkilli kristaldır.

İzometrik sistemdə adətən kublar şəklində kristallaşır.
Suda həll olur (0°C-də 35.6q/100q və 100°-də 39.2q/100q).
Alkoqolda az həll olur, lakin konsentratlı xlor turşusunda həll olmur.
800°C-də əriyir və bu qaynama nöqtəsindən bir qədər yuxarı olan 1413°C temperaturda buxarlanmağa başlayır.
MOH sərtlik şkalası üzrə sərtlik - 2,5.
Xüsusi çəkisi - 2.165.
Yanmaz - aşağı toksikliyə malikdir.
Hiqroskopik – nisbi rütubətin 75%-dən yuxarı olan nəmli atmosferdən nəm udur.
Təbii formada duz tez-tez maqnezium xlorid, maqnezium sulfat, maqnezium bromid və başqalarının izlərini ehtiva edir. Bu çirklər sarı, qırmızı, mavi və ya bənövşəyi kimi şəffaf kristalları rəngləndirə bilər.