Azərbaycan respulikasi

III FƏSİL

ALINMA PEDAQOJİ TERMİNLƏRİN STRUKTUR VƏ

LEKSİK - SEMANTİK TƏHLİLİ
3.1. Azərbaycan dilində pedaqoji terminlərin struktur-semantik xüsusiyyətləri
Azərbaycan dili pedaqogika terminologiyası uzun inkişaf yolu keçmiş və müxtəlif amillərin təsirindən dəyişmələrə məruz qalmışdır. Pedaqogika terminologiyasının struktur tərkibini araşdırarkən sahəyə təsir göstərmiş amillərini dəqiqləşdirməyə çalışaq.

Təlim, tərbiyə və təhsil cəmiyyətinin inkişafı və elmi-texniki tərəqqi, həmçinin mövcud cəmiyyətdəki ideologiya ilə sıx əlaqədardır. Məhz bu baxımdan pedaqogika əsaslı şəkildə yeniləşmə dövrlərini keçmiş, sahənin terminoloji sistemində də böyük dəyişmələr getmişdir. Bu cəhət pedaqogika terminolo­giyasının tərkibinə tarixi aspektdən yanaşmanı aktuallaşdırır. Pedaqogika milli zəmində yaranan və fəaliyyət göstərən elm sahəsidir. Milli pedaqogika təlim və tərbiyənin məktəblərin yaranma dövrünə qədərki müddətdə tam aparıcı olur. Çünki məktəblər milli təlim-tərbiyə sistemi üzrə fəaliyyət göstərmişdir. Bundan əvvəlki dövr üçün səciyyəvi cəhət ayrı-ayrı oxumuş, bilikli şəxslərin fərdi tədris, təlim sistemlərinin yaranmasıdır. Təlim və tərbiyə, eləcə də idarəetmə üzrə müxtəlif bilik kitablarının yazılması da həmin dövrdən başlanmışdır. Nəhayət, ilk məktəblər yaranmış və burada müəyyən təbəqəyə məxsus olanların uşaqları təhsil almışlar. İlk pedaqoji biliklər ayrı-ayrı adamların yaratdığı təlim, tərbiyə və tədris sistemini özündə birləşdirmişdir. Tədqiqatlara əsaslanaraq deyə bilərik ki, hər bir dildə pedaqogika terminologiyası milli pedaqogikanın təşəkkülündən başlayaraq əmələ gəlmişdir. Dövlət quruluşlarının yaranması, təhsil və təlimin dövlət səviyyəsində həlli pedaqogikanın sistem şəklində inkişafına təkan vermişdir. Azərbaycan təhsil sistemi rus və sonralar SSRİ təhsil sistemi əsasında qurulmuşdur. Azərbaycanda pedaqogika 70 ildən artıq bir müddətdə sovet pedaqogikası olmuşdur. Texniki elmlərin inkişafına ideologiya, demək olar ki, təsir göstərmir. Lakin ictimai və humanitar sahəyə ideologiyanın təsiri güclüdür. Sovet pedaqogikası sovet ideologiyasının güclü təsiri altında inkişaf etmişdir. Sovet pedaqogika elminin əsasları Rusiyada yaradılmış və müttəfiq respublikalarda da tətbiq edilmişdir. Azərbaycan təhsil, tərbiyə sistemi ümumi sovet təhsil və tərbiyə sisteminin tərkib hissəsi olmuşdur. SSRİ dağıldıqdan sonra Azərbaycan təhsil sistemi bir müddət inersiya ilə əvvəlki axarı ilə irəli getmiş, sonradan bu sahədə müəyyən dəyişikliklər edilmişdir. Hazırda Azərbaycan təhsil, təlim və tərbiyə sistemi dünyanın mütərəqqi təhsil və tərbiyə sistemlərinə uyğunlaşma dövrünü yaşayır. Nəticədə pedaqoji ədəbiyyat da yeniləşir, sahənin terminoloji bazası da dəyişərək həm yeniləşir, həm də zənginləşir. Azərbaycanın inqilabdan əvvəlki dövr təlim-tərbiyə və təhsil sistemi daha çox dinə söykənmişdir. Ona görə də, bu dövrdə dinin və Quranının oxunmasının öyrədilməsi, ərəb və fars dillərinin tədrisi prosesləri aparıcı olmuşdur. Məktəb, əsasən, mollaxana, müəllim isə molla idi. SSRİ yaranması, savadsızlığın kütləvi ləğvi ilə bağlı qərarların qəbul edilməsi, məcburi təhsil sisteminə keçid, şübhəsiz ki, pedaqogikada sıçrayışlı dəyişmələrə səbəb oldu. Pedaqogika sahəsində bir çox ərəb mənşəli terminlər arxaikləşmiş, yeni terminlər yaranmışdır. Pedaqogika terminologiyasının tərkibinə bu istiqamətdən yanaşdıqda, aydın olur ki, pedaqogika tarixində dəyişmələr bu sahə terminologiyasında əsaslı fərqlər yaratmışdır. Biz belə bir qənaətə gəlirik ki, pedaqoji terminologiya dilin leksik sistemi üçün səciyyəvi olan arxaikləşməyə meyilliliyi ilə seçilir. Bugünkü pedaqogika tarixi terminlərinin müəyyən qismi terminoloji sistemdə qalırsa, müəyyən qismi arxaikləşmişdir. Pedaqogika terminologiyasını başqa sahə terminologiyaları ilə müqayisə etsək, bu terminologiyanda, konser­vativlik, monolit terminoloji sistem olmadığını görürük. İctimai-siyasi quruluşda, cəmiyyətin həyatında baş verən dəyişmələrə pedaqoji terminologiya daha sürətlə reaksiya verir və nəticədə terminoloji sistemdə dəyişmələr də özünü göstərir. Əgər riyaziyyat üçün kub, dairə, çevrə, əsli ədəd, natural ədəd, inteqral, differensial və s. terminlər dəyişmirsə (konservativlik), pedaqogikada termin müəyyən dövrdə yaranır və istifadədən çıxa bilir. Məsələn, çərəkə, mollaxana, höccə, höccələmə, əbcəd, fələqqə, nəsihətnamə, darülfun kimi terminlər müasir pedaqogika üçün arxaikləşmişdir. Bir zaman arxaikləşmiş lisey, gimnaziya terminləri isə yenidən elmi dövriyyəyə qayıtmışdır. Arxaikləşmiş terminlər və onların ifadə etdikləri anlayışlar yalnız pedaqogika tarixində öyrənilir. Arxaik pedaqogika terminləri bu sahənin terminoloji tarixini araşdırmaq baxımından əhəmiyyət kəsb edir.

Hər bir elm üçün dil metadil funksiyasını yerinə yetirir. Yəni elmin müddəaları, nəzəriyyələri, anlayışları dil vasitələri ilə ifadəsini tapır. Lakin elmi sahənin konservativliyi terminoloji sistemi dağıdıb yenidən qurmağa mane olur. Pedaqogika anlayışları isə insan həyatı, tərbiyəsi, təhsili ilə sıx bağlı olduğundan dilin leksik sistemi ilə daha möhkəm təmasdadır. Sosial həyatda, ictimai-siyasi münasibətlərdə baş verən dəyişmələr pedaqoji terminologiyaya birbaşa təsir göstərir. Nəticədə pedaqoji terminologiyada dayanıqlıq pozulur, onun yenidən sistemə salınması prosesi baş verir.

Azərbaycan dilinin pedaqoji terminologiyasının formalaşması dövründə məktəblərin yaranması və pedaqoji fəaliyyətin ilk inkişafı dövrü Azərbaycan dilinin leksikasında ərəb-fars mənşəli alınmalar üstünlük təşkil etmişdir. Ona görə də Azərbaycan dilinin pedaqogika terminologiyasındakı ilkin terminlərin əksəriy­yəti ərəb-fars mənşəlidir. Məsələn, təlim, tərbiyə, təhsil, məktəb, ibtidai məktəb, ibtidai təhsil, ali məktəb, ali təhsil, müəllim, şagird, dərs, dərsin təşkili, təkrar, əzbər, imla, ifadə, inşa və s. Bununla belə, istər əvvəlki, istərsə də sonrakı dövrdə pedaqoji terminologiyada mənşəcə dilin özünə aid terminlər də xüsusi qat yaradır.

Müasir Azərbaycan dilinin pedaqoji terminologiyasında rus dilində alınmalar və Avropa dillərindən alınmalar da xeyli saydadır. Beləliklə, müasir Azərbaycan dilinin pedaqoji terminologiyasının terminlərini mənşəyinə görə aşağıdakı kimi təsnif etmək mümkündür: 1) mənşəcə dilin özünə aid pedaqoji terminlər; 2) ərəb-fars mənşəli pedaqoji terminlər; 3) rus mənşəli pedaqoji terminlər; 4) Avropa mənşəli pedaqoji terminlər.

Onu da qeyd edək ki, bütün elm sahələrində yunan və latın dillərinin vasitələri ilə yaranmış terminlər xüsusi bir lay təşkil edir. Göstərilən cəhət, tərkibində yunan və latın dillərindən alınma komponent və ünsür olan terminlərin də təhlilə cəlb edilməsini tələb edir. Beləliklə, pedaqoji terminologiyanı ilk olaraq sahənin özündəki əsaslı dəyişmələr səbəbindən terminoloji sistemdə baş vermiş arxaikləşmə hadisəsinə görə təsnif edilir. Bu halda pedaqogikanın arxaikləşmiş və arxaikləşməmiş terminlər qrupları alınır. Pedaqogika terminlərinin ikinci təsnifi terminlərin mənşəcə növləri üzrə aparılır.

Dillərin leksik və terminoloji sistemlərində müasir dövrdə beynəlmiləl vahidlər də fərqləndirilir. Şübhəsiz ki, bu cəhət pedaqogika terminologiyasında da müşahidə edilir.

Pedaqogika terminologiyasını başqa prinsiplər üzrə də təsnif etmək olar. Belə təsnifatlardan bəzilərini nəzərdən keçirək. Pedaqogika terminləri məzmuna-nəzəri və ya mahiyyətinə görə iki qrupa bölünür. Nəzəri terminlər mücərrəd mənalıdır. Müşahidə terminləri isə real obyektlər sinfinə əsaslanır. Müşahidə terminlərinə eksperiment, yoxlama, test, bacarıq testi kimi vahidlər aiddir. Onu da qeyd edək ki, pedaqogikanın psixologiya ilə sıx əlaqəsi psixologiyaya aid müşahidə terminlərinin müəyyən qisminin də bu qrupa daxil edilməsinə əsas verir. Məsələn, qavrama, dərketmə, assosiativ təfəkkür, şəxsiyyət, fərd, aktuallaşma, canlandırma, düşüncə, düşüncə tərzi, təfəkkür tərzi, xarakter və s.

Terminlərin obyektin adına görə təsnifi zamanı terminlər bilik və ya fəaliyyət sahələri üzrə qruplaşdırılır. İctimai-siyasi və sosial elm olan pedaqogikada ictimai-siyasi və ümumiyyətlə ictimai elmlər terminologiyası mühüm yer tutur.

Pedaqogikada istifadə olunan obyekt adlarını müxtəlif qruplara ayırmaq mümkündür: 1) proses, fəaliyyət obyektləri; 2) psixoloji vəziyyət obyektləri; məsələn, həyəcanlanma, diqqət, daxili nitq, rabitəli nitq, anlama, qapalılıq, düşünmə, təsəvvür və s.

Pedaqogikanın sahələri də obyekt adları kimi qəbul olunandır. Məsələn, məktəb pedaqogikası, məktəbəqədər pedaqogika, pedaqoji psixologiya, ümumi pedaqogika, sosial pedaqogika və s.

Obyekt funksiyasını pedaqoji fəaliyyətin həyata keçirilməsi vasitələri də yerinə yetirir. Məsələn, ifadəli oxu, inşa yazı, yoxlama yazı işi, ev tapşırığı, şifahi tapşırıq, yazılı tapşırıq və s.

Pedaqogika terminlərini söz komponentlərinin sayına görə də qruplaşdırmaq mümkündür. Bu halda terminlər aşağıdakı qruplara bölünəcəkdir: 1)bir sözdən ibarət terminlər; 2) iki sözün birləşməsi şəklində olan terminlər; 3) üç və daha artıq sözdən ibarət olan terminoloji birləşmələr. Tərkibdəki sözlərə görə qruplar sintaktik üsulla termin yaradıcılığında öyrənilir. Bununla belə, burada təsnif baxımından ümumi olan bəzi məqamları təhlil edək. Azərbaycan dili pedaqogika terminologiyasındakı birsözlü terminləri birkomponentli terminlər adlandırmaq olar. Bu halda ikinci qrup çoxkomponentli terminləri özündə birləşdirəcəkdir. Terminologiyada söz birləşmələri məsələsi geniş şərh olunsa da, hələ də onun bir sıra cəhətləri elmi mübahisələr doğurur. Bir çox elmlərdə birkomponentli terminlərin çoxluq təşkil edir. Texniki elmlərdə çox zaman iki və üçkomponentli terminlər də mühüm yer tutur. Komponentlərin sayının üçdən artıq olduğu terminlər müxtəlif elm sahələrində diqqəti cəlb edir. Bu baxımdan pedaqogika da seçilir. Pedaqoji terminologiyada çoxkomponentli terminlər geniş istifadə olunur: Məsələn, Azərbaycan dilinin pedaqoji terminologiyasında təlimin 8 prinsipi qeyd olunur: 1)təlimin müasir həyatla, inkişafla əlaqələndirilməsi prinsipi; 2)təlimin təhsilləndirici, tərbiyələndirici və inkişafetdirici prinsipi; 3)təlimin elmliliyi prinsipi; 4) təlimin humanistləşdirilməsi prinsipi; 5)təlimdə şüurluluq və fəallıq prinsipi; 6) təlimdə sistematiklik və ardıcıllıq prinsipi; 7)təlimin əyanilik prinsipi; 8) təlimdə psixoloji xüsusiyyətlərin nəzərə alınması prinsipi [30, s.9]. Verilmiş 8 prinsipdə həmin terminləri komponentlərin (sözlərin) sayına görə müqayisə etdikdə, aydın olur ki, onlardan üçü üçkomponentli, ikisi beş komponentli, üçü altıkomponentli termindir. 8 terminin hər birində “prinsip” sözü istifadə olunur. Üç termində “və” bağlayıcısı işlənir: Təlimin təhsilləndirici, tərbiyələndirici və inkişafetdirici prinsipi; təlimdə şüurluluq və fəallıq prinsipi; təlimdə sistematiklik və ardıcıllıq prinsipi.

Terminoloji birləşmələri təhlil etdikdə onların komponentlərə ayrılışında başqa terminoloji birləşmələr aşkara çıxır. Qeyd ediləni bir qədər ətraflı şərh etməyə çalışaq.

Təlimin təhsilləndirici, tərbiyələndirici və inkişafetdirici prinsipi terminini aşağıdakı kimi parçalaya bilərik:

-təlimin təhsilləndirici prinsipi

-təlimin tərbiyələndirici prinsipi

-təlimin inkişafetdirici prinsipi

Yeni terminoloji birləşmələrdə təlimin bir istiqamət üzrə yönləndirilməsi özünü göstərir. Aydındır ki, təlim iki istiqamət üzrə yönləndirmək də müm­kündür. Bu halda aşağıdakı terminoloji birləşmələr alınır:

-təlimin təhsilləndirici və tərbiyələndirici prinsipi;

-təlimin təhsilləndirici və inkişafetdirici prinsipi;

-təlimin tərbiyələndirici və inkişafetdirici prinsipi.

Beləliklə, aydın olur ki, altıkomponentli terminoloji birləşmə əsasında daha altı yeni terminoloji birləşmə formalaşır. Onlardan üçü üçkomponentli, üçü dördkomponentli terminoloji birləşmə yaradır.

Altıkomponentli terminoloji birləşməni komponentlərə ayırmaq və müxtəlif şəkildə qruplaşdırmaqla yeni terminlərə çevirmək bu komponentlər arasındakı semantik-qrammatik əlaqələrə görə mümkünləşir. Onu da qeyd edək ki, verilmiş terminoloji birləşmələrdə bəzi komponentlərin yerini dəyişməklə ümumi məzmuna xələl gətirməyən yeni terminoloji variantlar düzəltmək mümkündür. Məsələn, təlimin tərbiyələndirici və təhsilləndirici prinsipi; təlimin inkişafetdirici və təhsilləndirici prinsipi və s. Altıkomponentli terminoloji birləşmədə işlənmiş “tərbiyələndirici”, “təhsilləndirici” və “inkişafetdirici” söz-formaları ayrılıqda götürüldükdə pedaqoji termin deyildir. Fikrimizcə, terminoloji sistemə “təhsilləndirmə”, “tərbiyələndirmə”, “inkişafetdirmə” və ya “təhsilvermə”, “tərbiyələndirmə” sözləri daxil ola bilər. “Inkişafetdirmə” ümumi məzmun kəsb edir. Onun terminoloji mənasını müəyyənləşdirmək olmur. Bu söz birləşmə tərkibində termin yaradıcılığında istifadə edilir.

“Təhsilvermə” termini “təhsil” terminindən düzəlmədir. Təlimin əsas məqsədi təhsil verməkdir. Tərbiyə təhsil vasitəsi ilə inkişaf etdirilir. Belə olduqda, təhsilvermə funksiyası tərbiyələndirmə funksiyasından prioritetlidir. Belə misallar müasir Azərbaycan dili pedaqoji terminologiyasının nizama salınmadığını göstərir. Bu elmdə istifadə olunan bir çox söz və söz birləşmələrinin terminliyi dəqiqləşdiril­məmişdir. Qeyd edilən cəhət pedaqoji terminologiyanın tədqiq edilməsində müəyyən çətinliklər yaradır.

Pedaqogikada “məktəb təliminin mərhələləri üzrə təhsilin məzmununun varisliyi”, “şagirdlərin hazırlıq və inkişaf səviyyələrinin təhsilin məzmununa uyğun gəlməsi”, “ümumtəhsil məktəblərinin tədris planları üçün tədris fənlərinin seçilməsi” kimi çoxkomponentli terminoloji birləşmələr çoxluq təşkil edir. Belə birləşmələrin də tərkibində müqayisədə azkomponentli olan terminoloji birləşmələr aşkara çıxarmaq olur. Məsələn, “məktəb təliminin mərhələləri üzrə təhsilin məzmununun varisliyi” terminoloji birləşməsində aşağıdakı termin və terminoloji birləşmələr vardır: 1) birkomponentli: məktəb, təlim, təhsil, varislik; 2)ikikomponentli: təlimin mərhələləri, təhsilin məzmunu, məktəb təlimi; 3)üçkomponentli: məktəb təliminin mərhələləri, təhsilin məzmununun varisliyi.

Çoxkomponentli bir terminoloji birləşmədə növün adının işlənməsi cinsə aid başqa növlər üzrə terminlərin aşkara çıxarılmasına imkan verir. “Ümumtəhsil məktəbi” terminoloji birləşməsi “ümumtəhsil məktəblərinin tədrisi planları üçün tədris fənlərinin seçilməsi” çoxkomponentli terminoloji birləşmənin tərkibində işlənir.

“Ümumtəhsil məktəbi” termini “tədris müəssisələri” cinsinə aid növdür. Daha sadə şəkildə bu, məktəb növlərindən biridir. Məsələn, ümumtəhsil məktəbi, orta məktəb, ibtidai məktəb, texniki-peşə məktəbi, ali məktəb və s. Deməli, yuxarıda nəzərdən keçirdiyimiz çoxkomponentli terminoloji birləşmənin tərkibindəki “ümumtəhsil məktəbi” terminini onunla bir qrupa daxil olan başqa terminlərlə əvəz etsək yeni çoxkomponentli terminoloji birləşmələr alınır. Məsələn, orta məktəblərin tədris planları üçün tədris fənlərinin seçilməsi, ali məktəblərin tədris planları üçün tədris fənlərinin seçilməsi, texniki-peşə məktəblərinin tədris planları üçün tədris fənlərinin seçilməsi və s.

Beləliklə, aydın olur ki, terminləri komponentlərin sayına görə təsnifat həm pedaqogika terminologiyasındakı terminoloji birləşmələri tədqiq etmək, həm də pedaqogika terminlərinin nizama salınması və unifikasiyası üçün əhəmiyyətlidir.

Terminoloji birləşmələri komponentlərin sayına görə təsnifatı terminlərin formal strukturuna, quruluşuna görə təsnifdir. Bu təsnifat ilk olaraq komponent sayı üzrə aparılır. Bundan sonra ayrı-ayrı qrupları komponentlərin nitq hissələrinə aidliyi əsasında modellərini qurmaq mümkündür. Məsələn, ikikomponentlilər üçün isim+isim, sifət+isim modelləri və s.

Pedaqogika terminlərini nitq hissələrinə aidliyə görə ayrıca təsnif etmək mümkündür. Lakin bu məsələ komponentlərin sayı üzrə təsnifatda birkomponentli olanları nitq hissələri üzrə ayırmaq məsələsi ilə eynidir.

Bir sıra tədqiqat işlərində pedaqogika terminlərini müəllifliyə görə də təsnif etmək ideyası irəli sürülür. Belə ideya psixologiya terminologiyasına dair araşdırmalarda da vardır. Belə ayırmanın səbəbi istər psixologiyada, istərsə də pedaqogikada bəzi alimlərin fundamental tədqiqat işlərinin olması, onların sahənin yaradılmasında xüsusi xidmət göstərmələri və ya pedaqogika təlimini yaratmaqları ilə əlaqədardır.

Psixologiya terminologiyasında Karl Qustav Yunqa məxsus olan müəyyən sayda termin vardır. Məsələn, anima, animus, archetyne, imago, persona, collective-unconscious və s.

Pedaqogika terminologiyasının sahənin bölmələri və istiqamətləri üzrə təsnifatı da maraq doğurur. Qeyd edək ki, bəzi sahələr üzrə ayrıca tədqiqatların aparılması təcrübəsi də vardır. Məsələn, ümumtəhsil məsələləri, didaktika, məktəbəqədər pedaqogika, pedaqoji psixologiya sahələrinin terminologiyasının öyrənilməsinə ayrıca tədqiqat işləri həsr olunmuşdur [37; 3; 30; 34; 114; 97; 123 və s.].

Nəhayət, pedaqogika terminlərini işlənmə sahələrinə görə qruplaşdırmaq, eləcə də bu sahəyə yaxın olan elmlərin terminlərinin pedaqogikada istifadə olunması, həmçinin pedaqogika terminlərinin normativliyi məsələsi ümumən maraq doğurur.

Pedaqogika terminologiyasının tərkibini araşdırma bu sahə terminlərinin müxtəlif meyarlar üzrə təsnifinə aydınlıq gətirir. Təhlil və tədqiqat göstərir ki, pedaqogika terminləri mənşəyə, sahəyə, komponentlərin sayına, nitq hissələrinə aidliyə, termin yaradıcılığına, arxaikləşməyə görə təsnif oluna bilər.

Pedaqogika terminologiyasında terminlər struktur və sahəyə aidlik baxımından spesifikliyə malikdir.

Pedaqogika terminologiyası predmet və tematikaya görə qruplaşdırmaq olar. Bu zaman pedaqoji terminləri aşağıdakı əsas qruplara ayırmaq mümkündür: 1) ümumpedaqoji terminlər təlim və tərbiyə proseslərinin adları; 2) təhsilin məzmununu səciyyələndirən terminlər (tədris fənlərinin adları); 3)təlimin forma və metodlarını adlandıran terminlər; 4) təhsil müəssisələrinin tipini, konkret təhsil müəssisələrini ifadə edən terminlər; 5) təlim-tərbiyə prosesində iştirak edənləri bildirən terminlər; 6) fərdin, şəxsin xüsusiyyətlərini bildirən terminlər (bu qrupa insanın şəxsi keyfiyyətini, müəllim, eləcə də şagirdlərin arzu olunan və arzu olunmayan xüsusiyyətlərini ifadə edən terminlər daxil edilir); 7) məktəbşünaslıq terminləri (təhsil müəssisəsinin strukturu, vəzifəli adamları və s.).

Qeyd edilən qrupların hər birinə aid olan terminlər maraq doğurur. Bəzi hallarda termin və nomenklatur məsələsi ilə üzləşmək olur. Təlim və tədris prosesində müəyyən vasitələrdən istifadə olunur. Tabaşir, parta, stol, stul, əyani vəsait, yazı taxtası və s. Bu qəbildən olan ümumişlək sözlərin pedaqoji terminlər sırasına daxil edilməsində mübahisə doğuran cəhətlər, şübhəsiz ki, vardır.

Pedaqoji terminin mahiyyətinin dəqiq qavranması və birmənalı başa düşülməsi üçün anlayışa verilən tərifin, definisiyanın düzgünlüyündən asılıdır. Terminologiyaya dair tədqiqatlarda anlayışın tərifi, definisiyası ilə bağlı müxtəlif məqamların aydınlaşdırılmasına cəhd göstərilmişdir.

Ümumpedaqoji terminlərdə variativlik müşahidə edilir. Nəhayət, pedaqoji terminologiya, çoxmənalılıq, eyni terminin definisiyasında fərqlər qeydə alınır. Təlim anlayışına verilmiş müxtəlif tərifləri linqvistik və məntiqi baxımdan müqayisəli şəkildə təhlilə cəlb edilərsə, pedaqoji terminologiyada bu məsələyə münasibəti görmək mümkündür. Pedaqogikaya aid dərsliklərdə də bu məsələyə toxunulur. Belə dərsliklərdən birinin müəllifi F.Sadıqov göstərir ki, əsas pedaqoji anla­yış­lardan biri olan təlim məlum olduğu kimi iki tərəfli pedaqoji proses olub, öyrədənlə öyrənənin qarşılıqlı fəaliyyətidir. O yazır: “Bu fəaliy­yət prosesi bağçada da, orta ümumtəhsil məktəblərində də, liseylərdə də, orta ixtisas kollec və texnikumlarında da, ali məktəblərdə də, pilotlar, matros­lar, miçmanlar, ustalar, sənətkarlar, sürücülər hazırlayan peşə kurslarında, hətta sirk­də də cərəyan edir. Deməli, təlimi məktəblə məhdudlaşdırmaq düz­gün sa­yıla bilməz. Təəssüflər olsun ki, pedaqogika dərslik və dərs vəsaitlərinin böyük əksə­riyyətində təlim yalnız məktəbə şamil edilir” [66, s. 224]. Bundan sonra müəllif təlim anlayışına verilmiş müxtəlif tərifləri sadalayır. Fikrimizcə, təlim sözünün definisiyasına belə fərqli münasibətin səbəblərini aydınlaşdırmaq terminoloji tədqiqat üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Ona görə də, təlim sözünə verilmiş müxtəlif tərif və definisiyaları nəzərdən keçirək.

“Təlim -müəllimin rəhbərliyi altında məqsədə yönəldilmiş, planlı və mütəşəkkil bir surətdə təhsil almaq prosesidir ki, bu prosesdə şagirdlərə bilik­lər sistematik şərh edilir, iş qaydaları göstərilir, onların bilik, bacarıq və vərdiş­ləri şüurlu və möhkəm mənimsəməsi, idrak qabiliyyətlərinin inkişaf etdirilməsi məqsədilə fəaliyyətləri təşkil olunur” [49, s.9].

“Təlim - müəllimin rəhbərliyi və müvafiq vasitələrin köməyilə şagirdlərin həyatı dərk etməsi prosesidir” [21, s.114].

“Təlim - müəllim və şagirdlərin qarşılıqlı şəkildə məqsədyönlü fəaliy­yə­tidir” [60, s.5].

“Təlim - müəllimlə şagirdin arasında elə qarşılıqlı münasibətlər sistemi nəzərdə tutulur ki, bunun nəticəsində şagird müəyyən bilik, bacarıq və vər­dişlər sistemitnə yiyələnir, onda əxlaqi-mənəvi keyfiyyətlər formalaşır” [3, s.6].

“Təlim- müəllim və şagirdlərin xüsusi təşkil olunmuş prosesdə məqsədli və idarəolunan qarşılıqlı fəaliyyətidir” [57, s.18].

“Təlim- müəllimin rəhbərliyi altında planlı və mütəşəkkil surətdə həyata keçirilən təhsil almaq prosesinə deyilir” [59, s.6].

“Təlim kateqoriyasının milli pedaqogika anlamı: Sistem­ləşdirilmiş milli və ümumbəşəri biliklərə, bacarıq və vərdişlərə adam­ların məqsədyönlü, planlı və mütəşəkkil yiyələnməsi və bu zaman onların həm də mənəvi, psixoloji keyfiyyətlərlə silahlanmaları təlimdir” [Bax: 38, s.142].

“Təlim öyrə­dənlərlə öyrənənlərin birgə fəaliyyətidir ki, bu zaman birincilər bilik, bacarıq verir, onların mənimsənilməsinə bu və ya digər dərəcədə rəhbərlik edir, ikincilər isə bu bilikləri, bacarıq və vərdişləri mənimsəyirlər” [130, s.26].

F.Sadıqov bu 8 tərifdən sonuncu ikisinin qismən doğruluğunu söyləyir və onlarda təlimin nəzərdə tutulan bütün imkanlarının, eləcə də obyektlərinin nəzərə alındığını göstərir. Bununla belə, o, N.M.Kazımovun “Ali məktəb pedaqogikası” dərs­liyindəki tərifi daha düzgün hesab edir: “Öyrə­dənin məqsədyönlü və planlı rəhbərliyi altında milli və ümumbəşəri dəyərlərlə əlaqədar olan biliklərin, bacarıq və vərdişlərin öyrənənlər tərəfindən mütəşək­kil mənimsənilməsi və bu zaman onların tərbiyə olunmaları və inkişaf etmələri prosesi təlimdir” [37, s.21].

Nümunələrdən göründüyü kimi, eyni anlayış müxtəlif şəkildə təyin olunur. Təriflərin variativliyi aşkardır. Nəzərə almaq lazımdır ki, gətirilmiş nümunələrdən bəziləri tərifə qoyulan tələblərə cavab vermir. Ümumiyyətlə, pedaqogika terminologiyasının tərkibi rəngarəng və çox­cəhətlidir. Bu sahənin terminologiyasının tam əhatə olunması sahədaxili istiqamətlər üzrə terminlərin seçilib nizama salınmasına ehtiyac böyükdür. Şübhəsiz ki, pedaqogika terminologiyasının tarixi aspektdə tədqiqi nəzərə alındıqda bir vaxtlar işlənmiş, hazırda arxaikləşmiş terminlərin də toplanması lazım gəlir.

Hazırda terminologiyada elə bir sahəni tapmaq mümkün deyildir ki, orada alınma terminlər olmasın. Pedaqogika da bu cəhətdən diqqəti cəlb edir. Lakin pedaqoji terminologiya əvvələ getdikdə daha az Avropa mənşəli terminlə səciyyələnir. İlk dövrlər pedaqogika terminologiyasının əsas tərkibində ərəb-fars sözləri çoxluq təşkil etmişdir. Hazırda pedaqoji terminologiyada Avropa dillərindən alınmaların sayı artır. Bu da təhsil və təlim sistemində baş verən dəyişmələr, təhsil və təlim sisteminin yeni forma və üsullarının varlığı ilə birbaşa bağlıdır. Təlim və tədris sistemi indi yalnız məktəbdə (orta, ali) oxumaqla əldə edilmir. Bir çox şirkətlər öz nəzdlərində xüsusi kurslar, seminarlar, təcrübə toplantıları, təcrübə kursları, kouçinq, mentorluq, fasilitasiya və s. yollarla işçilərin hazırlanması, təlim və təcrübənin yayılması fəaliyyətini də həyata keçirir. Şirkət və müəssisələr onlara lazım olan işçiləri toplamaq üçün xüsusi seçim imtahanları, kursları, müsa­hibələri, sınaqları və s. təşkil etdirir. Bu cür imtahan və sınaqları keçirən özəl müəssisələr də yaradılmışdır. Hazırda təhsil sisteminin bütün pillələrində repititorluq tətbiqini tapır. Bütün bunlar pedaqogika terminologiyasının müxtəlif təhsil, təlim, tərbiyə və s. yollarının yaranması , pedaqoji terminolo­giyanın tərkibinin dəyişməsi və zənginləşməsi ilə nəticələnir.