Azərbaycan respulikasi

Dissertasiyanın aprobasiyası və tətbiqi: Tədqiqatın əsasları müxtəlif elmi məcmuələrdə dərc olunmuş 9 məqalə və elmi-nəzəri konfranslarda edilmiş bir sıra məruzələrdə öz əksini tapmışdır.

Dissertasiya işinin yerinə yetirildiyi təşkilatın adı: Dissertasiya Gəncə Dövlət Universitetinin Azərbaycan dili kafedrasında yerinə yetirilmişdir.

Dissertasiyanın quruluşu. Dissertasiya giriş, üç fəsil, nəticə və istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısından ibarətdir.

Dissertasiyanın struktur bölmələrinin ayrılıqda həcmi və işarə ilə ümumi həcmi. Giriş 5 səhifə, I fəsil 47 səhifə, II fəsil 41 səhifə, III fəsil 40 səhifə, Nəticə 4 səhifə, istifadə edilmiş ədəbiyyat, 13 səhihə. Ümumi həcmi 153 səhifə – 263, 595 işarə.
I FƏSİL

AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ DİLİNDƏ PEDAQOGİKA

TERMİNOLOGİYASININ İNKİŞAFI
1.1. Müasir dövrdə termin və anlayışların funksionallığı
XX əsrin sonlarından başlayaraq ictimai həyatda əhəmiyyətli dəyişikliklər baş vermişdir. Bu dəyişmələr, hər şeydən əvvəl, informasiya cəmiyyətinin yaranması ilə bağlıdır. Müasir cəmiyyətdə insan həyatının bütün sahələrində informasiya həcminin kəskin artımı və bu artımın durmadan yüksəlməsi müşahidə olunur. Cəmiyyət üzvlərinin aldıqları informasiyanın çoxalması sürətlənən və genişlənən kommunikativ proseslə müşayiət olunur. Əgər əvvəlki dövrlərdə elmlərin diferensiasiyası meyilləri güclü olmuşdursa, indi elmlərin inteqrasiyası daha böyük vüsət almışdır. Hazırda cəmiyyət həyatının bütün sahələrində, o cümlədən elm və texnikada problemlərin həllinə çoxaspektli şəkildə və kompleks formada yanaşılır.

İnformasiya cəmiyyətində müxtəlif kommunikasiya vasitələrinin olmasına baxmayaraq, yenə də ünsiyyətdə dil başlıca rol oynayır. Dil elmin inkişaf etməsində və ötürülməsində aparıcı mövqeyini saxlayır. Belə şəraitdə terminoloji vahidlərin sosial funksiyası genişlənir.

Cəmiyyət həyatındakı əsaslı dəyişikliklərin insan fəaliyyətinin bütün sahələrinə, o cümlədən elmə təsirini aydınlaşdırmağa olan tələbat artır. Hər şeydən əvvəl, dəyişmə səbəblərinin axtarması lazım gəlir. Şübhəsiz ki, belə səbəblərdən başlıcası informasiya həcminin artmasıdır. İnformasiya cəmiyyətində əvvəlki elmi dilin yenisi ilə əvəz olunması prosesi baş verir. Anlayışların bir sahədən digərinə transterminləşməsi elmi dilə təsir göstərir. Müasir humanitar elmlərin yeniləşməsi və elmi biliklərin inteqrasiyası sahədaxili axtarışların qismən sahələrarası axtarışlara çevrilməsini gerçəkləşdirir. Bu meyil müasir elmlərdə yeni tədqiqat istiqamətlərinin yaranması ilə nəticələnir və ya bir-biri ilə əlaqəsi olan elmlərin terminlərinin müştərək işlənməsinə əsas verir. Yeni elmi istiqamətlərdə yaxınlıq, müştərəklik informasiya cəmiyyətində terminlərin istifadə sahələrinin sərhədlərini genişləndirir. XXI əsrdə problemlərin həllinə ümumiləşdirici sahələrarası yanaşma aktuallaşır. Bu da müştərək elmi sahələrin yaranması ilə özünü təsdiq edir.

Elmi dilin funksional vahidi termindir. Terminin təyin edilməsi fəlsəfə, linqvistika, semiotika, informatika və digər elm sahələrinin başlıca istiqamətidir. Hər bir sahə termini öz problemlərinin həlli üçün lazım gələn cəhətdən təyin edir. V.P.Danilenko terminin tərifinin 19 variantını vermiş və termin kimi çoxcəhətli hadisənin bir təriflə təyin olunmasının qeyri mümkünlüyünü qeyd etmişdir [102, s.3].

Azərbaycan terminologiyasında termini müxtəlif cəhətdən xarakterizə edərək S.Sadıqova yazır: “Termin elm və texnikanın, iqtisadiyyat və mədəniyyətin müxtəlif sahələrində məntiqi cəhətdən dəqiq formalaşmış spesifik anlayışları ifadə edən, adlandıran, xüsusi funksiya daşıyan, definisiyaya malik söz və söz birləşməsidir” [69, s.18].

Terminlər müəyyən sahəyə aid xüsusi anlayışları bildirən söz və söz birləşmələridir. Terminologiyada termin və terminoloji birləşmələr bir-birindən ayrılır. Hər bir termin tərif və ya definisiya vasitəsilə anlayışın təyini və aydınlaşdırılmasının nəticəsidir. F. de Sössürün irəli sürdüyü prizmadan baxılarsa, “termin dil işarəsidir. Başqa sözlə desək, adlandırılanı və adlandıranı olan dil vahididir. Terminin başqa dil işarələrindən fərqi onun semantik ekstensiyasının adlandıranla müqayisədə adlandırılanda daha əvvəl təyin olunmasındadır. Bu və ya digər dil formasının nəyi ifadə etməsini bilmədən anlayışın dərk olunması mümkündür. Anlayış termindən əvvəl gəlir. Terminin başqa səciyyəvi cəhəti ondadır ki, onun adlandırdığı digər adlandırılanlar sırasında definisiya alır. Digər adlandırılanlarla yeni adlandırılan eyni sahəyə aid olurlar. Başqa sözlə desək, təcrid olunmuş şəkildə termin yoxdur. Termin həmişə semantik tamın tərkib hissəsidir. Bu semantik tam elm, praktik fəaliyyət, mexanika və s. ola bilər. Terminin sahəsi həmişə xüsusi sahədir” [136, s.15].

Q.Rondonun terminlə bağlı fikirlərində bəzi əsas məqamlar aydın­laşdırılmışdır. Bunun üçün müəyyən sahəyə aid olan bəzi anlayışları, onların definisiyalarını və anlayışlara verilmiş adları - terminləri nəzərdən keçirək.

“Kulon (Kl)- Beynəlxalq sistemdə yük vahidi cərəyan şiddəti 1A olduqda naqilin en kəsiyindən 1 san ərzində keçən yükün miqdarına kulon deyilir” [5, s.56].

Kulon haqqında verilmiş birinci izahda işlənmiş dörd söz iki-iki birləşərək iki termin yaratmışdır: Beynəlxalq sistem, yük vahidi.

Kulonun definisiyasında və ya kulon anlayışının tərifində istifadə olunmuş “cərəyan şiddəti”, “amper”, “naqil”, “saniyə”, “yük” terminlərdir. Onların hər biri fizikada anlayış kimi təyin olunur. Deməli, kulon anlayışını təyin edərkən 5 (beş) terminə istinad olunur ki, onların hər birinin arxasında müəyyən anlayış durur.

Bu cür təhlili pedaqoji terminlər üzrə aparmaq, təbii ki, məqsədəuyğundur. Məsələn, “Təkrar” - çoxmənalı termindir. Şagirdlərin (tələbələrin) qavradıqları biliklərin, bacarıq və vərdişlərin daha da möhkəmləndirilməsi məqsədilə müəllimlərin təklifinə əsasən öyrənənlərin apardıqları iş. Təkrarın müxtəlif növləri vardır: cari, yekun, illik təkrar” [12, s.221]. Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki, izahlı lüğətdə verilmiş məlumatın birinci və sonuncu hissəsi definisiyaya aid deyildir. Ona görə də həmin izahın definisiya hissəsini kursivlə ayırmışıq. Bu hissədə şagird, tələbə, qavrama, bilik, bacarıq, vərdiş, öyrənən terminləri qeydə alınır. Bu terminlər elmi kontekst və ya definisiya daxilində müəyyən birləşmələr yaratmışdır. Məsələn, biliklərin möhkəmləndirilməsi/biliyin möhkəmləndirilməsi; vərdişlərin möhkəmləndiril­məsi/vərdişin möhkəmləndirilməsi; bacarıqların möhkəmləndirilməsi/bacarığın möhkəmləndirilməsi. İstinad olunan mənbədə bilik, bilik, bacarıq və vərdişlərin qiymətləndirilməsi, bilik qiymətləri, Bilik günü, bilik qiymətləri cədvəli, biliyin qiymətləndirilməsinin tənzimlənməsi, biliyin dəqiqliyi, biliyin dolğunluğu, biliyin həyatiliyi, biliyin mənbələri kimi terminlər verilmişdir. Bunlardan başqa mənbədə tərkibində 8 və daha çox söz olan və “bilik” termini ilə başlanan 10 terminoloji söz birləşməsi (terminoloji tərkib) vardır. Məsələn, biliklərin, bacarıq və vərdişlərin, habelə mənəvi keyfiyyətlərin qavranılması; biliklərin bacarıq və vərdişlərin, habelə mənəvi keyfiyyətlərin əsasən yoxlanılması və qiymətləndirilməsinə xidmət edən üsullar; biliklərin, bacarıq və vərdişlərin, habelə mənəvi keyfiyyətlərin qiymətləndirilməsinə verilən tələblər və s. Lüğət əsasında aparılan təhlil göstərir ki, “bilik”, “bacarıq”, “vərdiş” baza terminləri sayıla bilər. Onların hər biri ayrıca lüğət məqaləsində izah edilmişdir. Təkrarın üç növü göstərildiyindən bu üç növün hər biri pedaqoji termin kimi açılmalıdır. Ensiklopedik lüğətdə isə həmin terminlərdən yalnız biri təyin olunur: “Cari təkrar - təlim prosesində biliklərin, bacarıq və vərdişlərin möhkəmlən­diril­məsi məqsədilə aparılan gündəlik sorğu” [12, s.74].

Onu da qeyd edək ki, ensiklopedik lüğətdə “sorğu”, “gündəlik sorğu” terminləri də yoxdur. Həmin terminlərin ikidilli terminoloji lüğətdə axtarışı zamanı biz yalnız “sorğu” terminin kitaba daxil edildiyinin şahidi olduq [5, s.150]. Zənnimizcə, “gündəlik sorğu” termini pedaqoji terminologiyanın baza terminlərindən, yəni ilkin, əsas terminlərindən biri sayılmalıdır. Buradan aydın olur ki, pedaqoji terminologiyanın nizama salınması və onun yeni lüğətinin yaradılmasına ehtiyac vardır.

Yuxarıda “təkrar” termini ilə bağlı verilmiş definisiyaya əsasən demək olar ki, təkrar pedaqoji terminologiyanın müxtəlif terminləri ilə əlaqədə təyin olunur. Bu əlaqələr birtərəfli və çoxtərəflidir. Məsələn, təkrar↔bilik, təkrar↔vərdiş, təkrar↔bacarıq, müəllim→ təkrar, şagird →təkrar, tələbə→ təkrar, təkrar↔cari təkrar, təkrar↔illik təkrar, təkrar↔yekun təkrar və s. Qeyd edilənlər bir daha təsdiq edir ki, hər bir termin müəyyən anlayışı bildirir və bu anlayış başqa anlayışlarla müxtəlif səciyyəli əlaqələrə malikdir.

Əgər sahənin bütün anlayışlarının bir-biri ilə əlaqələr zəncirini qursaq olduqca mürəkkəb bir sxem alınır. Bu sxemdən anlayışların hamısı bir-biri ilə birbaşa bağlanmasa da, dolayısı ilə bağlanır. Deməli,sahə anlayışları bir-biri ilə əlaqələnən mürəkkəb bir sistem təşkil edirlər. Bu cəhət bütün sahə terminologiyalarına xasdır. Əlaqənin müxtəlif sayda anlayışlar arasında olması riyaziyyat, fizika, psixologiya və s sahə terminlərinin zəruri şərtdir. Məsələn, fiz. cərəyan şiddəti ↔ yük; cərəyan şiddəti↔gərginlik; cərəyan şiddəti↔müqavimət; müqavimət↔ gərginlik və s.; riyaz. inteqral → xüsusi inteqral, inteqral↔funksiya artımı, inteqral ↔arqument artımı və s.; psixologiya: qavrayış↔hiss üzvləri, qavrayış↔duyğu, qavrayış↔inikas, qavrayış→ qavrayışın sabitliyi, intuisiya -mühakimə, intuisiya -sezmə və s.

“Elmi nəzəriyyənin, qanunun, prinsipin, müddəanın formalaşdırılma aləti olan termin və onların toplusu olan terminologiya elm və texnikanın vacib tərkib hissəsidir” [94, s.9]. Bu hökm terminlərsiz elmin tam olmadığını təsdiq edir. Potensial, elektrik yükü, kulon, cərəyan, gərginlik, müqavimət və s. terminlər olmadan fizikanın elektrik bəhsindən danışmaq mümkün olmadığı kimi, bilik, bacarıq, vərdiş, təkrar, təlim kimi terminlərin ifadə etdiyi anlayışlar təyin olunmadan pedaqogikadan danışmaq olmaz. Fizikanın, riyaziyyatın, psixologiyanın, eləcə də pedaqogikanın, nəhayət, hər bir sahənin anlayışları, adlandırılanları mütləq ad -termin almalıdır. Çünki sahənin bir anlayışı digərinin təyin edilməsi üçün lazımdır. Sahənin hər bir anlayışının definisiyasında başqa anlayışların adlarından və ya terminlərdən istifadə olunur. Deməli, termin yalnız sahə anlayışının adı deyildir. Onun başqa funksiyaları da vardır. Termin həm də yeni anlayışı formalaşdırıb yaradan vasitədir. Biz düzəltmə sözdən danışanda kök və sözdüzəldici şəkilçi terminlərindən istifadə edirik. Daha doğrusu, düzəltmə sözün adlandırılanı olan anlayışı formalaşdırmaq üçün kök və sözdüzəldici şəkilçi terminlərindən istifadə edirik. Kök və şəkilçidən ibarət olan sözə düzəltmə söz deyilir. Yaxud, “düzəltmə söz sözdüzəldici şəkilçi ilə yaradılan sözdür. Müasir vəziyyətdə kök və şəkilçiyə ayrılmağa qadir vahidlər düzəltmə söz hesab edilir. …Düzəltmə sözlər obyektiv aləmin əşya və hadisələrinə dolayısı ilə (kök və şəkilçi vasitəsi ilə) istiqamətlənir, motivləşmiş olur” [8, s.93].

Kökə şəkilçi artırılmadan düzəltmə söz yaranmadığı kimi, kök və şəkilçi (yaxud kök morfem və affiksal morfem) terminləri olmadan da düzəltmə söz anlayışı olmur.

Dilçilikdə terminin mahiyyətinə münasibətdə V.M.Leyçikin mövqeyi spesifikliyi ilə fərqlənir. O, terminin mahiyyətini açmaq üçün “dil substratı konsepsiyası”nı irəli sürür. Bu konsepsiyaya əsasən terminlərdə dil, məntiq və terminoloji layları fərqləndirmək lazımdır. V.Leyçikə görə, termin üçlaylı mürəkkəb quruluşdur. Termini aşağıdakılar təşkil edir: 1) təbii dil substratı; 2)məntiqi substrat; 3) terminoloji mahiyyət.

Təbii dil substratı terminini quruluşunun maddi (səs və ya qrafik) və ideal (semantik) komponentləridir. Bu komponentlər terminin bu və ya digər təbii dilə aidliyi ilə təyin olunur.