Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına

Key words: ashug, reed, word, word connoisseur, from heart, Gazakh.
Aşıq yaradıcılığı şifahi ədəbiyyat olaraq qərinələrlə xalqımızın milli mənə­vi dəyərlərini, tarixi keçmişini, xalqın yaddaşını özündə ehtiva edərək günümüzə qədər yaşatmaqdadır. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının peşəkar ədəbi yara­dıcılıq sahəsi sayılan aşıq sənəti janr və forma əlamətlərinə görə son dərəcə zən­gin və rəngarəngdir. Aşıq poeziyası xalqımızın milli bədii təfəkkürünün səciy­yəvi xüsusiyyətlərini özündə əks etdirməklə yanaşı, klassik aşıq sənətini nəsil­dən-nəslə ötürmək baxımından da diqqəti cəlb edir. Aşıq ədəbiyyatının özünə­məx­sus xüsusiyyətlərindən biri də onun kökündən qopmadan, klas­sik ənənəyə bağlılığını itirmədən günümüzə qədər inkişaf edən bir xətlə varlığını qoruma­sı­dır. Bu varlığı həm də aşıqlarımız qoruyub saxlamış­dılar. Aşıq sənətinin qorun­masında ustad aşıqlarımızın rolu danılmazdır. Aşıqlığın ortaya çıxdığı ta­rix­dən bu günə qədər aşıq sənətinin yaşanması və davamı ustad-şəyird münasibəti ilə gerçəkləşir. Ustad-şəyird münasibətini ilk araşdıran Fuad Köp­rülüdən üzü bəri ustad-şəyird münasibətləri hələ də ənənə baxımından tam araşdırılmayıb [5]. Təbii ki, az-çox bu möv­zuya toxunan təd­qiqatçılar F.Köprülüdən daha artıq fikir söyləyə bilmədiklərindən ustad-şəyird münasibəti hələ də öyrənilməsi vacib mövzulardan biri olaraq qalmaqdadır.

Gənc aşıqlar ustad aşıqlarla sınağa çəkildikləri halda həm də söz biliciləri tərəfindən sınaq obyekti olublar. Söz bilicilərinin aşıqlarla bərabər aşıq sənətinin davamında və inkişafında müstəsna rolu olub. Söz biliciləri aşıq yaradıcılığını, klassik aşıq havalarını, dastanları mükəmməl bilənlərə və aşıqları meydanda sına­ğa çəkənlərə deyilir. Onlar o qədər dərin hafizəyə malik olurdular ki, yaddaş­larında demək olar ki, klassik dastanlarının hamısını saxlaya bilirdilər. Hətta özlərindən çox-çox keçmiş aşıqların yaradıcılığını ağız ədəbiyyatı olaraq yadda saxlamaq gücünə malik idilər. Aşığın sınağa çəkilən dönəmləri -deyildikdə məhz həmin o sınaqçılardan söhbət gedirdi. Keçmiş zamanlarda xüsusi olaraq aşıq məc­lisi qurulardı. Aşıqlar səhərə qədər çalıb oxuyar, dastan söyləyərdilər. Artıq ustad­laşmış aşıqlar belə o məclisdə söz bilicilərindən birini görsəydi həmin gecə işin daha çətin olduğunu anlayardı. Şifahi şəkildə yaşadılan qaydaya və ənənəyə görə aşığa o halda ustad deyirlərmiş ki: Ustaddan dərs alsın, saz havacatlarını düz­gün ifa etsin, söz ehtiyatı çox olsun, Aşıq Ələsgərin yaradıcılığını təmiz bilsin, dastanların hamısını bilsin, güclü yaddaşı olsun, natiq olsun, ədəb ərkanlı olsun, məclisi ələ almağı bacarsın, yaxşı səsi olsun, hazırcavab olsun [2].

Bu sayı daha da artırmaq mümkündür, çünki, aşıqdan sınaq meydanında çox şey tələb olunurdu. Bu tələbi isə hər adam edə bilməzmiş. Gərək ki, tələb edənin özünün hafizəsində bir şey olsun ki, aşığın nə dərəcədə doğu-dürüst danışdığını tuta bilsin.

Bəzi bölgələrdə dərin bilikli insanlara sinədəftər deyirlər. Azad Ozan Kərimli "Göyçə aşiq məktəbi" silsilə məqaləsində həmin insanları sinədəftər ad­lan­dıraraq onların dərin biliyindən, meydanda aşıqlarla bərabər fəaliyyət­lərindən söz açmışdır. Müəllif sinədəftər Mahmuddan söz açaraq yazır: "Onun sinədəf­tərliyinə lap məəttəl qaldıq. Niftalı Kərbəlayı İsmayıl oğlu Süleymanov 1913-cü ildə Ardanışda dünyaya göz açıbmış. Ustad şilləsi yeyəndən sonra həm təklikdə, həm də ara sıra qonşu kəndlərin sənətkarlarıyla, - ən çoxu isə Cilli Aşıq Yunusla məclis keçirərmiş. Artıq 1930-cu illərdə o dərəcədə tanınmışdı ki, özunə iki Kərim adlı şagird götürmüşdü. Onlardan biri yaxşı ifaçı idi, digəri isə sinədəftər söz deyirdi. Hər ikisi də 1925-ci ildə anadan olmuşdu. Sinədəftən Kərimin atası isə el şairi Mahmud idi" [1].

Müəllifin yazdıqlarına diqqət etsək Kərimin atası el şairi olub. Bu da onu dəlalət edir ki, Kərimin sinədəftər olması da elə ordan irəli gəlir. Bütün bölgə­lərdə belə insanlar olub. Lakin sinədəftər insanlarla söz bilicilərinin arasında fərqlər mövcudluğu böyükdür. Sinədəftər insanlar məclislərdə sinədən gələn söz­ləri söyləməklə yanaşı həm də onlar Azərbaycan poeziyasını mükəmməl bi­lir­lər. Onlar poeziyanı mükəmməl bildikləri üçün kimin yaradıcılığından söz açsan onların şeirlərini hazırcavablıqla əzbər söylərlər. Xalq şairi Zəlimxan Yaqub buna ən bariz nümunə sayıla bilər. Söz bilicisi kimi isə Məhərrəm Qa­sımlını, Məhəmmədəli Məşədiyevi göstərmək olar. Onlar olan məclisdə aşıqlar aşıq havalarında yanlışlıq edə bilməzlər.

Qazax bölgəsində də söz biliciləri ustad aşıqlara bərabər tutulur. Əslində "söz biliciləri" termini Qazax bölgəsinə məxsusdur. Onlara da ustad deyilir. Onlar da ağsaqqal, müdrik, sözü keçən insanlardır. Bəzən olur ki, aşıqların belə bilmə­diklərini həmin söz biliciləri bilirlər. Onların yaddaşı olduqca iti olur. Şeir bilmə bacarığı olduğundan bir qafiyəni belə aşıq və şairlər onların yanında səhv deyə bilməzlər. Səhv desələr də məclisin tam ortasında söz biliciləri "aşıq nərdivan qoyma" deyərsə artıq aşıq işini başa düşür ki, hardasa ya sözü səhv deyib, ya da havanı düz çalmayıb. Çünki həmin söz biliciləri daim məclislərdə olur, özlərindən böyük aşıqların məclislərində iştirak edib, özləri də onlardan öyrənirdilər. Onlarda fenomen yaddaş olur. Hafizələri güclü olduğundan heç nə yaddaşlarından çıxmır. Belə insanların yaddaşlarında elmə bəlli olmayan dastanlar, hətta klassik ustad aşıqların yaradıcılığı da olur. Özləri şeir qoşur, saz çala bildikləri halda bunu məclislərdə bəyan edib, özlərindən danışmazlar. Tarixə yol yoldaşlığı edən aşıq­ların həyat tərzini daim izləyərlər. Bu tip insanlar aşıq yaradıcılığının qoruyu­cu­larıdır. Belə insanlardan biri Qazax rayonunun Çaylı kəndində yaşamış Novruzov Murad olmuşdur [1928 - 2008]. Novruzov Muradı el arasında "Meşəbəyi Murad" yaxud "Aşıq Murad" kimi tanıyırdılar. Ömrünün sonuna qədər yaddaşı güclü olan Murad kişinin bilmədiyi dastan, havacat, ustad aşıqların yaradıcılığı yox idi. Hara­dan desən oradan doğru bilgi verərdi. Qeyri-adi yaddaşı olan Aşıq Muradı firti istedadına görə Qazax mahalının "ensklopediya"sı adlandırırdılar. Sağlığında özü­nün dediyinə görə Fərman Eyvazlı "Qaçaq Kərəm " kitabının birinci hissəsini ya­zarkən dəfələrlə onun evində qonaq olmuş, Qaçaq Kərəm və İsrafil ağa haqqında məlumatlar yazıya almışdır. Yazıçı Şəmistan Nəzirli "Azərbaycan generalları" kitabında ondan müsahibə almış, Eldar Nəsibli, Həmid Abbas, və digər söz adam­ları dəfələrlə ondan müsahibələr götürmüşlər. O, həm də Qurbani, Tufarqanlı Abbas, Diləfruz-Məsim dastanlarının yeni variantlarını və çox sayda nağıl bilirdi. Onun hafizəsində Xəyyat Mirzənin, Növrəs İmanın, Mirzə Səmədin, Qulu Məm­mədhüseynin, elmə bəlli olmayan nümunələri vardır. Təəssüflə deyək ki, o yaddaş söz bilicisinin yaddaşından yazıya köçürülmədi. Murad kişinin zil səsi vardı [3,səh.419]. Çoban Əfqanın həyat yolunun və yaradıcılığının ən doğu bariz bilicisi Murad kişi idi. Çoban Əfqanın el arasında məşhur olan bir şeirini məhz o bilirdi və ondan yazıya almışıq. [4, səh17] Murad kişinin səsi-soraği aləmə yayıldığından onun oturduğu məclisdə iştirak etməkdən çəkinərdilər. "1953-cü il oktyabr ayının 21-də şair Nov­ruz­lunun şəyirdi Nəsir Qazaxda Çaylı Novruzov Muradla ye­mək­xanada oturub çörək üstə höcətləşirlər.

Murad kişi deyir: – Nəsir, sənin ustadın Şair Novruzlu mə­nim qabağımda tab gətirə bilməz. Nəsir evə qayıdıb usta­dına belə yazır:

Nəsir

Başına döndüyüm, ay Şair Temraz

Bir aşıx sazını alajax sənin

Çalandı, çağırandı, tutur yaxşı saz,

Bir sutqa qulluğunda qalajax sənin