Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına

Key words: dambir, hayla, lokhat, avar, ingiloy

Giriş. Azərbaycanda vaxtilə geniş yayılmış tənbur sənəti hal-hazırda yalnız Za­qatala-Balakən bölgəsində yaşayır. Bu bölgədə tənbura dambır¹, dambırla oxu­nan mahnılara isə hayla deyirlər. Bölgədə həm qadın, həm də kişi dambırçılar ol­muş­dur. Bəs hayla sözünün etimologiyası nədir? Hayla deyəndə yada ilk əv­vəl “hay­lamaq”, “haraylamaq”, “səsləmək”, “çağırmaq” feilləri dü­şür. Maraqlıdır ki, xa­kaslar, altaylar, şorlar, tuvalılar, başqırdlar dastana “kay”, “kayla”, yaxud “hay”, “hay­la”, dastan söyləyənə isə “kayçı”, “hayçı” deyirlər. “Hayla” sözünün bir mə­na­sı da “boğazda oxuyan”, yaxud da “boğaz oxuması” anlamını verir. Prof.Metin Er­gin “Hakas hayçıları və hayçılık sanatı” adlı təd­qi­qatında qeyd edir ki, “Hakaslar ara­sında nimax, yaxud da alıptıx nimaxlar söy­ləməyə hayla deyilir” [Metin Ergin. Ha­kas hayçıları ve hayçılık sanatı. Milli Folklor, 3-9 Cüz, 1993, səh.71-76].

Dambır ifaçılığı Zaqatala rayonunun Tala kəndlərində, Balakən rayonunun Tü­lü, Gülüzən, Qazma, Qullar, Talalar kəndlərində daha çox yayılmışdır. Azər­bay­can türklərinə məxsus olan bu sənət birgə yaşayış zamanı bu bölgədə yaşa­yan digər xalq­ların da nümayəndələrinə keçmiş və onlar da bu sənətin daşı­yıcı­larına çevi­ril­mişlər. Bu gün demək olar ki, bu bölgədə yaşayan bütün xalqların nümayəndələri ara­sında dambır çalıb hayla oxuyanlar vardır. Azərbaycan türklərindən fərqli ola­raq, azsaylı xalqların dambır ifaçıları arasında deyişməyi bacaran dambırçılarla rast­laşmadıq. Onlar yalnız solo ifa edirlər. Azsaylı xalq­ların arasından çıxmış dam­bır ifaçıları haylaların böyük əksəriyyətini Azərbay­can dilində oxusalar da, ara-sıra öz dillərində dedikləri haylalarla da üzləşirdik. Onların bir çoxunun etirafına görə, bu haylalar da Azərbaycan dilində olan hay­lanın öz dillərindəki tərcümələridir.