Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına
ANA – Qarğıyan, qarğışı göndərən, yaxud İnformator DAĞ
Yüklə 1,74 Mb.
|
| ANA – Qarğıyan, qarğışı göndərən, yaxud İnformator
DAĞ – Qarğınan, qarğışı qəbul edən, yaxud Auditor. Ancaq qarğamanın struktur elementləri bununla qurtarmır. Anadan dağa göndərilən qarğış birbaşa dağın özünə deyil, Ananın bəd duasında dağa edilən qarğış əslində onun semantik elementlərinədir. Yəni dağ özü daş, torpaq, qayadan ibarətdir. Ancaq ananın qarğışında məhz dağa edilən qarğış nə onun daşına, nə torpağına, nə də qayasınadır. Beləliklə, qarğamanın strukturunda üzə çıxan dağ artıq fiziki dağ deyil. Bu dağ fiziki obyekt olaraq da epik-mifoloji şüurda dəyərləndirilmiş bir sıra semantik elementlərdən təşkil olunur. Həmin elementlər dağı məhz dağ kimi səciyyələndirir. Yəni onların olmağı ilə dağ diridir, onların öz fəaliyyətini dayandırmağı, yəni ölməyi ilə dağ da ölmüş olur. Ana dağı qarğayarkən onun məhz Suyunu, Otunu, Keyikini, Arslanını, Qaplanını qarğayır. Bəd dua edilərək arzu edilir ki, dağın axar suları axmasın, bitər otları bitməsin, qaçar keyikləri qaçmasın, arslanı, qaplanı məhv olsun. Beləliklə, Ananın bu bəd duasında-qarğışında dağın üzə çıxan semantik elementləri bunlardır. Bu elementlər mifoloji-epik obraz olaraq "Kitabi-Dədə Qorqud"da dağı funksionallaşdıran elementlərdir” (2, 359). Rövşən Əlizadə də M.Cəfərlinin ananın dağı qarğamasını magik ritual situasiyası kimi bərpa etməsini təsdiq edərək yazır: “Bizim fikrimizə görə, prof. M.Cəfərli dağ ruhunu tamamilə doğru şəkildə bərpa etmişdir və alimin bu rekonstruksiyası Azərbaycan folklorunda çoxsaylı faktlarla təsdiq oluna bilir. Göründüyü kimi, dağın ruhu (canı) birbaşa onun özündə yox, ayrı canlılarda yerləşir. Bu, bizim folklorumuzla təsdiq olunan faktdır. Nağıllarda divlərin canı şüşədə (cansız əşyada – fetiş əşyada), yaxud göyərçində olur. Şüşənin sındırılmağı, yaxud göyərçinin öldürülməyi ilə div dərhal ölür... Bütün bu deyilənlər dağ kultu ilə bağlı inamlarda dağ ruhunun obrazının rəngarəng şəkillərini bərpa etməyə imkan verir (3, 35). Əvvəldə qeyd etdik ki, “Kitabi-Dədə Qorqud”da insanla təbiət gücləri arasında magik-ritual münasibətlər yurd, su, qurd, köpək, dağ və s. kimi təbiət ünsürlərini əhatə edir. Bunların sırasında türk mifologiyasında əsas obrazlardan olan ağac da var. Dastanın ikinci boyunda kafirlər əsir aldıqları Uruzu asmaq üçün ağacın yanına gətirirlər. O, burada ağaca müraciət edir: “Kafərlər Uruzı alub qənarə dibünə gətürdilər. Uruz aydır: “Mərə kafir, aman! Tənrinin birliginə yoqdır güman! Qoun məni bu ağacla söyləşəyim”, – dedi. Çağırıb ağaca soylamış, görəlim, xanım, nə soylamış: “Ağac!” “Ağac!” dersəm sana ərinmə, ağac! Məkkə ilə Mədinənin qapusı ağac! Museyi-Kəlimin əsası ağac! Böyük-böyük suların köprisi ağac! Qara-qara dənizlərin gəmisi ağac! Şahi-mərdan Əlinin Düldülinin əyəri ağac! Zülfüqarın qınilə, qəbzəsi ağac! Şah Həsənlə Hüseynin beşigi ağac! Əgər ərdir, əgər övrətdir, qorxısı ağac! Başın ala baqar olsam, başsız aqac! Dibin ala baqar olsam, dibsüz ağac! Məni sana asarlar, götürməgil, ağac! Götürəcək olursan, yigitligüm səni tutsun, ağac! Bizim eldə gərək idin, ağac! Qara hindu qullarıma buyuraydım, Səni para-para toğrıyalardı, ağac! – dedi” (4, 47-48).
Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|