Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına

Ключевые слова: Антропоним, семантика, мифолоческие образы, епос, легенда.
Məsələnin qoyuluşu. “Dədə Qorqud” eposu qəhrəmanları barədə xalq yad­da­­şında yaşayan maraqlı folklor nümunələri tədqiqqata cəlb edilmişdir.

İşin məqsədi. “Dədə Qorqud” kitabına daxil olan antroponimlərin epik semantikasının şifahi nümunələr əsasında araşdırılmasıdır.
“Dədə Qorqud” eposu uzun illər şifahi şəkildə yaşamış, sonradan yazının yad­­daşına köçmüş və şifahi variantı getdikcə unudulmuşdur. Lakin xalq arasın­da “Də­­­də Qorqud” dastanının qəhrəmanları ilə bağlı çoxlu folklor örnəkləri ya­şa­maq­da­­­­dır. Qədim Oğuz cəngavərləri nəinki tarixdə, həm də şifahi ədəbiyyatda əbə­di­ya­şar­­­lıq qazanmışlar. Hələ qədimlərdən bu rəvayətlər o qədər məşhur olmuşdur ki, Or­­­­ta əsr yazılı mənbələrinə – Rəşidəddinin, Əbülqazinin məlum əsər­lərinə də tə­sir­­siz­ ötüşməmişdir. Hətta Rəşidəddinin “Oğuznamə”sini Azər­bay­canda yazması, yer­­­li Oğuz rəvayətlərindən bəhrələnməsi haqqında müəyyən məlumatlar da vardır(2, 51). Qədim türk əfsanə motivləri Rəşiddədinin “Oğuz­namə”sindən daha ön­cə­lər Fir­­­dovsinin “Şahnamə” əsərinə sirayət etmişdir. Belə ki, Rüstəmlə Söhrabın vu­­ru­şu səhnəsi bizə Qara xanla Uğuzun, Dirsə xanla Buğacın qarşılaşmasını xa­tır­la­dır. ­Deməli, “Dədə Qorqud” eposu zamanında Firdovsinin və­tə­nində olduqca məşhur olmuşdur. Bunu mənbələrdə Qazan xan barədə qeyd olu­nan­ “adlu Xorasana ad çağırdan” ifadəsi də təsdiq edir (17, 128).

“Dədə Qorqud” dastanının təsiri ilə yaranmış əsatirlər, əfsanələr və rə­va­yət­lər­ gös­­­tə­rir ki, dastan qəhrəmanları, xüsusən, Qazan, Dondar, Qaraca Çoban, Qor­qud­ Ata surətləri ilə bağlı yurdumuzun müxtəlif bölgələrində maraqlı nümunələr vardır. S. Pa­şayevin Yardımlı rayonunun qocalarından yazıya aldığı əfsanə bu ba­xım­­dan ol­duq­ca maraqlıdır. Qeyd olunur ki, Masallı və Yardımlı rayonları arasın­da bö­­­yük bir əra­zi “Qazan köşkü” adlanır. Hornaçı adlı nəhəngin bacısı burada, özü isə Mil dü­zündə yaşayırmış. Yatanda bərkdən xoruldadığına görə camaat onu Hor­na­çı ça­ğı­rır­mış. O, adamları zorla aparıb Mil düzündə işlədir, torpaq təpələr dü­­zəlt­dir­ir­miş. ­Bir gün yenicə evlənmiş bir gənc də Hornaçının zalımlığına tuş gə­lir. ­Oğ­lan­ getdikdən bir az sonra oğlu dünyaya gəlir. O, on beş yaşına çatanda atasını so­ru­şur. Anası əh­va­latı danışır. Oğlan atasının ardınca gedir, Mil düzündə işləyən mi­n­­­­lərlə adamın içi­ndən atasını tapır, ondan Hornaçını soruşur. Atası deyir ki, indi ikinci gündür ya­tıb, ­hələ beş gün də yatacaq. Oğlan camaatı başına yığır, hərə Hornaçının başına bir tor­ba torpaq tökür. Yeddinci təpə onun üstündə yara­nır. Hamı evinə qa­yı­dır. ­Hor­na­çı­nın bacısı qardaşının ölümündən xəbər tutur, tor­paq təpələri dağıdıb altından qar­da­şının meyidini tapır. Deyir ki, yəqin, qardaşımı yeni dünyaya gələn oğuz igidi öl­dü­r­üb. Onu tapıb qardaşımın qisasını almalıyam (13, 35). Əfsanə burada bi­tir. ­Gör­dü­­yümüz kimi, bu əfsanə bir çox cəhətdən Ba­satın Təpəgözü öl­dür­məsini xa­tır­la­dır. Hornaçıya qalib gəlmiş oğlan da Basat ki­mi Oğuz elindən, Qazan köş­kün­dən­dir.

Ümumiyyətlə, Təpəgöz (Kəlləgöz) həm Azərbaycan, həm də digər xalqla­rın folk­­lorunda geniş yayılmış mifoloji obrazlardandır. “Səfər və Təpəgöz” rəva­yətində süjet xətti Basatın Təpəgözü öldürməsini xatırladır. Lakin fərq onda­dır ki, burada Tə­pə­gö­zü şir tapıb saxlayır. El içindən çıxmış Səfər adlı qoçaq bir oğlan onu eyni ilə Basat kimi öldürür (8, 105). Xalq arasında bu cür rəvayətlər çoxdur. Gö­rünür, bu ob­raz dastanımıza daxil olmazdan xeyli əvvəllər xalq yad­daşında ya­şa­mış, ­sonradan VIII boyun obrazına çevrilmışdir.

“Ba­satın Tə­­pəgözü öl­dür­məsi boyu”nun Topqapı variantı isə “Dədə Qor­qud” dastanından bö­yük fərq­lər­lə seçilir. “. . . yeddi il Elbursa səfər qılan, qayı­dıb dönən, Qıyan Busat qar­daş qanın alan­, it Təpəgözü öldürüb Qalın Oğuzda ad qoyan Urulmuş xan”cüm­lə­sindən mə­lum olur ki, Təpəgözü oldürən Basat deyil, onun qardaşı Urulmuş xan­dır. ­Basat özü isə Təpəgöz tərəfindən öldürülübmüş. Göründüyü kimi, bu, dastanın VIII­ boyunun fərq­li bir versiyasıdır.

O.Ş.Gökyay tərəfindən qələmə alınmış digər rəvayətdə isə qeyd olunur ki, ­­Pu­­sat ad­lı igid tez-tez şir ovuna gedir və günlərin birində təpəgözlər diyarına ge­dib­ çı­xır. Bu yer Qaf dağının arxasında yerləşirmiş. Pusat təpəgözlərdən bir ba­la­ca­sı­­nı tu­tub evə gətirir və onu insan kimi tərbiyə etməyə başlayır (17, 125). Burada əh­­­­valat bi­tir. Lakin burada da dastanın təsiri özünü göstərir.

Ümumiyyətlə, Təpəgöz obrazı ilə bağlı süjetlər səyyar süjetlər sil­si­lə­sin­dən­dir­ və bir çox xalqların folklorunda rast gəlinir. Homerin “Odisseya” əsərin­dəki Po­­­lifem dünyanın ən qədim təkgözlü obrazlarından hesab olunur. Lakin F. Dits 1815-ci­ ildə yazdığı məqaləsində yunan Polifemi ilə oğuz Təpəgözünü müqayisə edə­­rək yazır: “...Oğuz siklopu yunanlarınkından alınma deyil. Yu­nan­la­­rınkı bunun təqlididir. Yunanlarınkı köhnə deyilsə, oğuzlarınkı yeni deyildir”­(5, 5). Tursunov isə yazır ki, yunanların skiflərdən, skiflər isə issedonlardan eşit­dik­ləri söhbətlər əsasında Aristeyin qələmə aldığı və Heredotun təkrarladığı birgöz Ço­­ban haqqında məlumat bizim üçün xüsusi məna daşıyır (18 , 42).

Qeyd edək ki, digər türk xalqlarında, qazaxlarda Birgözdi, Jelqızgöz, qır­ğız­lar­da Jelqızgözdi döö, türklərdə Ekəgöz adlı müxtəlif Təpəgöz obrazları vardır. “Ma­nas”, “Alpamış”, “Nart” kimi böyük həcmli folklor örnəklərində bu obraz iri planda təs­vir olunmuşdur. Şübhəsiz ki, bu ədəbi nümunələrdəki Təpəgözlər “Dədə Qor­­­­qud” Tə­pəgözündən qaynaqlanmışlar.

Bundan əlavə, “Novruz” dastanında, “Əmiraslanın nağılı”nda Kəlləgöz ob­razları var­­­dır. “Əmiraslanın nağılı” Basatın boyunun nisbətən yenilənmiş va­riantı hesab edilə bi­­­lər. “Dədə Qorqud” dastanında Təpəgözün ata-anası məlum­dur. O, pəri qızından do­­­­ğulmuş, əfsunlu obraz kimi təsvir olunur. Yalnız öz qı­lıncı ilə gözündən öldürülə bi­­­lər. Ona başqa qılınc, nizə təsir etmir. Yunan əsa­tiri qəhrəmanı Axilles də belədir. La­­­kin onun zəif yeri dabanındadır. Maraqlıdır ki, toplanmış rəvayətlərinin içərisində Tə­­­­pəgözün canının ayağında olduğunu bildirən nümunəyə də rast gəlinir. Qəh­rə­man­ Təpəgözü kor etdikdən sonra atasının sözünü yadına salıb onun ayaqlarını da xən­­­cərlə doğrayır (8, 106).

Folklorumuzda, “Dədə Qorqud”eposundan qaynaqlanan və dastanın güclü təsiri al­­tında yaranmış ayrı-ayrı boyların motivlərini əks etdirən bir çox nümu­nələr var­dır. ­“Bəkil oğlu Əmranın boyu”nda Bəkilin qəhrəmanlıqları, ovçuluq məharəti Ni­za­mi­­nin “Yeddi gözəl”ində Bəhram Gurun, “Ana maral” əfsanə­sində Buğac oğlu Hə­­sə­­­nin simasında canlanır.

Folklorşünas S. Paşayev yazır ki, Şəmkir rayonunda Ovçular adlı bir kənd var. Bu­ kənddə Ovçu Həsənin maral qoruğu haqqında əfsanə yaşayır. Əfsanəyə görə, Ov­­çu Həsənin maral qoruğuna ondan başqa heç kəs daxil ola bilməz, marallara ox at­­mağa cürət etməzmiş (13, 36). Bu nümunələrdə qədim ovçuluq sə­nə­tinin izləri qo­­runub saxlanmışdır. Məlumdur ki, Bəkil qədim ovçuluq tanrısının dastanda in­san­­laşmış forması kimi təqdim olunur. Üzərində Bəkilin suncu olan marallar, ke­yik­­lər toxunulmaz hesab olunurdu. Bu əfsanələrin də həmin təsirdən yarandığı şüb­­həsizdir. Burada yalnız motiv, süjet bənzərliyi deyil, eyni zamanda folklor ör­nək­lərində “Dədə Qorqud ” dastanlarının ruhu duyulur.

Dastanın mifik məzmun daşıyan boylarından biri də “Dəli Domrulun boyu”dur. İranın şimali-şərqində yaşayan türkmənlər arasından bu boyun na­ğıl­ variantı qeydə alınmışdır. Nağılın məzmunu belədir:Qədim zamanlarda bir bəy yeganə oğ­lunu borcunun dalınca göndərir. Qayıdanda Əzrayıl oğlanan qabağını kəsib tap­şı­rır ki, gərək evlənməyəsən, evlənsən, canını alacam. Bundan xeyli vaxt keçir. Əz­ra­yı­­lın tapşırığı yaddan çıxır, oğlan evlənir. Əzrayıl bir gün onun qabağını kəsib şər­ti­ni xatırladır. Oğlan ata-anasına üz tutur, can diləyir. Va­li­deyn­ləri buna razı olmur. Amma oğlanın gənc xanımı canını verməyə ra­zı olur. Bu zaman göydən səda gəlir ki, vəfalı olduğu üçün qadının canın alma, on­la­ra yüz­ iyirmi il ömür ver və bu ömürü onlar arasında böl (8, 28).

Görkəmli folklorşünas alim Jirmunskiy bu boyun yunan əsatiri ilə bağlı ol­du­ğu­nu və Trapezundda yarandığını yazır(6, 257). Lakin bu mövzuda müxtəlif şi­­fahi ör­­­nəklərin mövcudluğu, eləcə də Oğuz Domrulunun milli, türk tə­fək­kü­rü­nün məh­su­lu olmasını göstərir. Dəli Domrul Azərbaycan ədəbiyyatında bənzər­siz və orijinal bir surətdir. Bu motiv, süjet, surətin xarakteri alınma deyil. Çünki tək­cə­ Domr­­ul de­yil, ümumilikdə Domrulun missiyası, ölümə qalib gəlmək arzusu folklorumuzda bu və digər şəkildə əksini tapıb. M. Seyidov daha qədim qatlarda Dom­rulu “ətə qana dol­­­mamış, formalaşmamış, ölümə qarşı çıxan tanrı, qəh­­rəman” hesab edir(16­, ­191). Mifik düşüncədə ölüm qara qüvvələrin təmsilçi hesab olunurdu. Bun­la­­­ra qarşı çıxan Domrul isə yaşamın tərəfindədir. Ehtimal ki, bu obraz müəyyən dönəmlərdə ölüm üzərində qələbəyə də na­il olmuşdur. La­kin İslamda ölümsüzlük yalnız Allaha məxsus ol­duğun­dan bu motiv transfor­ma­siyaya uğramış, şifahi örnəklərdə əbədi həyat Tan­rı­nın ira­də­­si ilə qəhrəmanlara uzun ömür bəxş olunması motivləri ilə əvəzlənmişdir.

Ölümə qa­­­lib gəlmək və əbədiyyət uğrunda mübarizə Qorqud ob­ra­zı­nın se­man­tik funk­­siyasıdır. Əslində bu, “ilk şamanın Tanrı ilə mübarizəsi mo­ti­vin­dən gə­lir”­ (12, ­172). Qorqud Ata da şamandır, ölümlə mücadilə edir, ölümün ol­ma­dı­ğı mə­kan axtarır. Bu mövzuya həsr olunmuş çoxlu rəvayətlər mövcuddur. Rəvayətə gö­rə, yuxuda bir ərən Qorquda 40 il yaşayacağını söyləyir. O da yuxudan ayılıb Yel­ma­ya adlı dəvəsinə minib ölümdən uzaqlaşmağa çalışır.

Digər bir rəvayətdə isə söylənilir ki, Qorqud ölümdən qurtulmaq üçün su üzə­­rinə xalça sərib qopuz çalır, oxuyur. Nəhayət, dözə bilməyib yatır, ölüm də ilan cil­dinə düşərək suya girib onu çalıb öldürür. Əfsanəyə görə, guya Qorqudu oradaca dəfn edirlər. Guya ki, qopuz indi də hər cümə günü “xor-xut”–deyə səslənir(6, ­162). Ə. Jubanovun qeydə aldığı başqa bir əfsanə də məzmunca yuxarıdakı mətnlə ey­nidir. Lakin burada deyilir ki, Qorqud öləndən bəri onun musiqisi susmur və da­im ölümlə çarpışmaqdadır. Bu musiqinin səsi gələn yerə ölüm yaxın düşə bilmir(6, 167).

Qeyd edək ki, bu əfsanənin iki variantı da Azərbaycanın müxtəlif bölgə­lərindən M.H.Təhmasib və Ş.Cəmşidov tərəfindən yazıya alınmışdır. Əfsanə­nin qısa məzmunu belədir:

“Bir kişi Allaha dua edib yalvarır ki, nə vaxt öləcəyini ona xəbər versin. Allah Cəb­rayıldan ona xəbər göndərir ki, hələ vaxtına çox qalıb. Kişi arxayın­lıqla ya­şa­ma­ğa davam edir. Bir gün Cəbrayıl xəbər gətirir ki, hazırlaşsın. Kişi Cəbrayılı yola sa­lıb gəmi ilə qaçır. Allah Əzrailə əmr edir ki, onu o biri sahildə qarşılasın. Kişi sahilə çıxanda bir nəfərin qəbir qazdığını görür. Soruşur ki, bu qəbir kimindir? Əz­ra­il deyir ki, sahibi içindədir. Kişi yaxınlaşıb baxmaq istə­yəndə Əzrail onun canını alır”­ (17, 34).

Bu əfsanə kiçik detallarla əvvəlkilərdən fərqlənir. Amma daha böyük fərq is­la­miy­yətin təsiri ilə buraya müəyyən ştrixlər – Əzrail, Cəbrayıl obrazlarının əlavə olun­ması və Qorqud adının çəkilməməsidır.

Əfsanələrin hamısında Qorqud nə qədər mübarizə aparsa da ölümə qalib gələ bil­mir. “Dədə Qorqud” dastanda onun olümü haqqında heç bir söz deyilmir. Ayrıca, Si­bir şamanlarında “Ölü desəm, ölü emas, tiri desəm tiri emas, ata Qorqut övliya!” deyimi məşhurdur. Deməli, Bartoldun da qeyd etdiyi kimi, “Qor­qudun dirilər aləmindən uzaqlaşdığı, lakin ölüm prosesinə də məruz qal­madığı barədə rəvayətlər var imiş”(3, 118). Bir sözlə, dastan kontekstində və daha qədim qatlarda Qorqud Ata da Ulu Yer Ana, Xızır İlyas kimi ölümsüzlər sırasında olmuşdur. Maraqlıdır ki, qırğızlar arasında “Qorqudun qəbrini qazma” məsəli də onun ölümsüz qəbul olun­du­ğundan xəbər verir.

Rəvayətlərdə Qorqudun Məhəmməd peyğəmbərlə dost olduğu, tez-tez onun yanına gedib gəlməsi və onun ölümündən sonra daha 300 il ya­şadığı söylənilir (6, 159;4, 77). Qorqudla bağlı rəvayətlər Azərbaycana gəlmiş səy­yah­ və alimlərin də diqqətini cəlb etmişdir. A.Oleari və Ö.Çələbi Qorqudun qəb­ri­nin Dərbənddə oldu­ğunu və yerli əhalinin bu şəxsin məzarına dərin rəğbətlə ya­naş­dı­ğını və burada hər cümə bir qadının çıraq yandırdığını yazır. Divayev isə, Sırdərya sularının dağıt­dığı Xorxut qəbrindən danışaraq deyir ki, bura 1880-ci ilə qədər məqbərə imiş, eləcə də bu türbənin “çıraqçı” deyilən baxıcıları varmış (1, 11).

Qorqudun ölümü kimi dünyaya gəlməsi də əfsanəvi mahiyyət daşıyır. Əfsa­nəyə gö­rə, o, ala gözlü div qızı ilə Qarımış bəyin oğludur. Məşhur qazax rəvayə­tində de­yilir ki, Qorqudun adı valideynlərinin arzusu ilə verilməmişdir. Qorqud doğularkən torbanın içində doğulur. Adamlar qorxub qaçırlar. Anası onu torbadan çıxarır, süd verir. Ona“qorxu” demək olan Qorqud adını verirlər(19, 147). Qeyd edək ki, bu mo­tiv Təpəgözün doğuluşunu xatırladır. O da insanın pəri qızından doğulmuş öv­la­dı­dır­ və torbanın içində dünyaya gəlir. Obrazın qeyri-adi do­ğu­lu­şu onun fövqəladəliyinin ilkin mər­hə­lə­si­dir. ­Bu, obrazın “qüdrətini və gələcəyi gör­mək qabiliyyətini izah etmək üçün də mey­­dana çıxa bilər” (11, 186).

Qorqud mifik aləmin insanıdır. O, fövqəlbəşər varlıqları görüb-eşidə bilir. Rə­va­yə­­tə görə, o, qopuz düzəltməyin sirlərini şeytanlardan öyrənmişdir (17, ­38). ­Rə­va­yət­lər­də Qorqudun uzun ömür sürməsi, atası ilə birlikdə Məkkəyə Peyğəmbərin hü­zu­runa getməsi söylənilir (15, 358).

Digər bir rəvayətdə isə deyilir ki, Qorqud “Quran” ayələrini nəzmə çəkib qo­pu­zun­ sədaları altında söyləyirmiş. Bunu İslama kölgə salacaq bir hal kimi Mə­həm­məd­ peyğəmbərə xəbər verirlər. Peyğəmbər isə, Qorqudun bu hərəkətini təqdir edir və buyurur ki, heç yerdə ona toxunmasınlar. Bundan sonra Qorqud el-el, oba-oba gə­­zib İslamı təbliğ etməyə başlayır(8, 102). Qorqudun folklordakı missiyaları son­ra­kı dönəmlərdə islami düşüncəyə uyğunlaşdırılsa da, o, dədəlik, atalıq statusunda çı­xış­ edir.

Dastanın maraq doğuran obrazlarından biri də Salur Qazandır. Qa­­­zan xan da mifik səciyyəli bir obrazdır. Lakin geniş dastan hadisələrinin fo­nunda bu mi­fiklik görünməz olur.

“Şəcəreyi-tərakimə”də verilmiş Səyyah Qorqud tərəfindən söylənilən şeir par­ça­sında Qazan xanın heybətli bir ilanı öldürməsi haqqında danışılır. Eləcə də das­tan­da Qazanın öz dilindən yeddi başlı əjdahanı öldürdüyü söylənilir. Ehtimal ki, xalq arasında bu səpkili əfsanələr mövcud olmuş, yazılı mənbələrə də xalq yad­da­şın­dan keçmişdir. Qeyd edək ki, bu epizod məşhur nağıl qəhrəmanı Məlikməmmədin əjdahanı öl­dürməsi səhnəsini xatırladır.

Qazanın silahdaşı qoçaq Qaraca Çobanın adı da xalqın qəlbində igidlik rəmzinə çevrilmişdir. Rəvayətə görə, qədim zamanlarda Qaraca çoban adlı bir güclü insan varmış. Onun sapandının qorxusundan heç kim ona yaxın düşə bilməzmiş. Düş­mən­lər hiylə işlədirlər, onun yanına gəlib deyirlər ki, sən adi kəndirləri qıra bilirsən. Bəs nə­yi qırmağa gücün çatmaz. Hiyləni anlamayan çoban cavab verir ki, keçi tükündən hö­rülmüş kəndiri qırmağa gücüm çatmaz. Bunu eşidən yağılar onun əl-qolunu bağ­la­yıb qılıncla ağır yaralayırlar. Qaraca çoban Bəsti adlı sevgilisini məsələdən agah et­mək üçün tütəyini götürüb birtəhər çalmağa başlayır. Deyirlər, onun tütəyinin səsi çox-çox uzaqlara gedirmiş. Bəsti tütəyin səsini eşidən kimi atasına xəbər verir. Ha­mı yığışıb dağa gəlir, ölmüş çobanı oradaca dəfn edirlər. O vaxtdan həmin dağa “Qaraca çoban”, “Qaracuq” dağı deyilmişdir. Xalq öz sevimli qəhrəmanının adını coğrafi məkanlarda əbədi­ləşdirmişdır. Qaraca Çoban dastanın ən canlı, dolğun su­rət­lərindəndir. Təsadüfi deyil ki, professor Ə. Sultanlı onu həm qədim milli das­tan­la­rımızda, həm də yunan dastanlarında əvəzi olmayan surət kimi qiymətləndirir (14, 69).

Dastanın mövzu, motiv və süjet baxımından diqqət çəkən boylarından biri də “Baybura oğlu Bamsı Beyrək boyu”dur. Görkəmli türk ədəbiyyatşünası O. Ş. ­Gök­yay­ Osman Turana istinadən Bayburtda Beyrək haqqında silsilə rəvayətlər ol­du­ğu­nu, şəhər kənarındakı Duduzar kəndində isə bu qəhrəmanın qəbrinin yerləşdiyini ya­zır(9, XCVII). Bu boyun özbək qəhrəmanlıq eposu “Alpamış”la əlaqələnməsi ge­niş tədqiq olunmuşdur. Qeyd edək ki, “Alpamış” dastanının qazax və qara­qal­paq­lar­da “Alpamıs”, altaylarda “Alıp-Manas”, başqırdlarda “Alpamış və Barçın Xıulu”, ­­ka­zan tatarlarında “Alpamşa” kimi variantları var­dır. Amma Bamsı Beyrək Al­­­­pamışın invariantı deyil və bu abidələrin hər ikisi öz başlanğıcını qədim axardan almış, müstəqil variantlardır.

Türkiyə ərazisində “Bamsı Beyrək boyu”nun təsiri ilə yaranmış “Bay Beyrək”, “Ağ­qavaq qızı”, “Bənziboz ilə Bay Beyrək”, “Bay Beyri” və ya “Bay Beyre” he­ka­yət­ləri dolaşmaqdadır.

Qeyd edək ki, türkiyəli alim Fikrət Türkmən bu boyun Qahirə nüsxəsində və Ə. Cəfəroğlu tərəfindən Türkiyə ərazisində yazıya alınmış nağılda qəhrəman sehrli almanın şəfası ilə dünyaya gəlir. Lakin sonrakı hadisələr dastanın III boyunun məzmunu ilə uyğunlaşır(11, 68; 8, 120).

Bir ədəbi-epik xalq ensiklopediyası olaraq el yaddaşında yer almış ör­nək­lə­rin iz­­ləri bu dastan mətnində ehtiva olunmuşdur. Dastan qəhrəmanları ilə bağlı fol­­k­lor­ nümunələrindən görünür ki, boylara daxil olmayan əhvalat və ya boylardakı ha­­di­­sələrlə səsləşən rəvayətlər xalq arasında çox məşhur olmuş, indiyədək yad­daş­lar­da qorunub saxlanmışdır.