Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına

Çevrilmə özünü etnoqonik miflərdə də göstərir.

A.Acalov yazır ki, hər bir mifoloji sistemin özəyini təşkil edən kosmo­qo­nik mif­lər etnoqonik miflərlə qırılmaz şəkildə bağlıdır. Bu miflərin konkret məz­munu in­sanların yaranması, evlənmə və qohumluq qaydalarının, dövlətin, bay­ram­ların, ya­saq­ların, ictimai birgəyaşayış normalarının və b.k. meydana çıxma­sı­nı təşkil edir (2,17)

Mətnlərdən birində deyilir ki, “qabaxlar insannarın boyu on metrəymiş. Özü də min il yeşiyirmişlər. Bi gün hoların fikrinə allahlıx düşiy. Allah da hoları kiçəltip bizim günümüzə saliy, ömürlərini də gödəldiy” (2, 10). Müxtəlif mətn­lərdə “Uzuxlar”, “Ucubulıxlar”, “Ucuqulu” və s. kimi adlandırılan bu tayfalar, insanlar əvvəllər uzun boylu, iri gövdəli insanlar olmuşlar. Lakin onlar öz səhv­ləri ucbatından əvvəlki vəziyyətini itirib, yeni formaya düşmüşlər. İnsan ömrü və görkəmi ilə bağlı olan bu çevrilmə motivi əvvəlki vəziyyətin daimi olaraq ye­nisi ilə əvəzlənməsilə nəticələnir. Maraqlıdır ki, mətnlərdəki çevrilmə birbaşa de­yil tədricən, əvəzlənmə ilə baş vermişdir. Yəni yeni formanın yaranması əv­vəl­kinin ölməsi və sonradan yeninin yaranması hesabına baş verir, geri dönüş yoxdur.

Bununla bağlı başqa bir nümunəyə baxaq: “Bir avçı çöldə ceyrannan irasdaşır. Onu vırmax isdiyəndə görür ki, ceyran bir arvada çevrildi, acıxlı-acıxlı baxdı bına, sora yox oldu.

Avçı qorxur, qəyidip gəlir əvinə, bir də avçılıq eləmir” (2, 53).

Burada işlənən çevrilmə motivi hami ruhlarla bağlı olub, totemist, animist konsept kimi çıxış edir. Bu tip mifoloji mətnlərdə heyvanların nurani qoca, ar­vad, kişi cildində görünməsi heyvanları qoruyan hami ruhlarla bağlı olub, ov­çuya xəbərdarlıq etmək və heyvanları qorumaq məqsədini güdür. Ovçu bu ha­di­sədən sonra bir daha ov etmir.

Bu cür çevrilmə dünya ədəbiyyatında da istifadə olunmuşdur. S.Y.Nek­lyu­dov yazır ki, mifologiyada “çevrilmə” personajın öz görkəmini magik şəkildə dəyişməsidir. Bu, əksər hallarda ilkin (əsil) görkəmə qayıtmanı nəzərdə tutan mü­vəqqəti çevrilmədir. Çevrilmə motivi, görünür, ovçuluq maskalanması təc­rübə­sinə və bir sıra totemistik və animistik görüşlərə əsaslanır (7, 234-235).