Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına

Ключевые слова: дастан “Асли-Керем”, суфийский элемент, сим­вол, любовь, ашыг, влюбленный в Истину, мотив, образ
Azərbaycan məhəbbət dastanları təsəvvufi-irfani çalarlar ilə kifayət qədər zən­gindir. Məhəbbət dastanlarının əsasını təşkil edən təsəvvüf elementlərinin araş­dı­rılması dastanların təsəvvüfi-irfani semantikasının öyrənilməsində başlıca həl­qə­lərdən birini təşkil edir. Məhəbbət dastanlarından türk dünyasında geniş ya­yılmış “Əsli-Kərəm” dastanı təsəvvüf elementlərinin, sufi rəmzlərinin çox­lu­ğu ilə diqqəti cəlb edir.

Eşq möv­zu­su “Əsli-Kərəm” das­ta­nının mayasını, ru­hu­nu təş­kil edir. Mə­həbbət dastanlarında hüsn və eşq anla­yış­la­rı bir-birini tamamlayıb vəhdət təşkil edir. Belə ki, təsəvvüfdə xüsusi ter­min olan bu anlayışlar mə­həb­bət das­tan­la­rın­da özünəməxsus sufi məzmuna ma­lik­dir. “Təsəvvüfi traktatlarda hüsnün 2 əsas növü göstərilir: 1.Tanrı hüsnü, onun öz camalının gözəllikləri; 2.Tanrının ya­rat­dığı bəşəri gözəlliklər, yəni maddi hüsn” (14, 70). Əsl eşq kamil insanın İla­hiyə olan eşqidir. Aşiq bütün gö­zəlliklərə Tan­rı­nın hüs­nünün inikası kimi baxır, Allahı sevdiyi üçün onun ya­rat­dıqlarını da se­vir. Das­tanda Kərəm də Əslinin hüsnünü, gözəlliyini yüksək sənət­kar­lıq­la vəsf etmişdir:

Sallana-sallana çıxdı qarşıma,

Boyu sərv, yanaqları al Əsli!

Huridə, mələkdə tayı tapılmaz,

Dili şəkər, dodaqları bal Əsli! (2, 98)

Burada Əslinin hüsnünü tərif edən aşıq onun gözəlliyini huri, mələk kimi di­ni-mifoloji obrazlarla müqayisə etmiş, insana məxsus real gözəllik gerçəkliklə xə­yalın müqayisəsi əsnasında müqəddəs dəyər kəsb etmişdir.
Ay həzarat, bilin, Əsli xanımın,

Üzündə xalları nazınan gəlir.

Bir xalı əlifdi, bir xalı beydi,

Bir xalı dəftərə yazınan gəlir (2, 154).

Burada sevgilinin xalları əlifə, beyə bənzədilməklə əslində Tanrının gözə­lin si­masında təcəlla et­məsi fikri öz ək­sini tapmışdır. Orta əsrlərdə Tanrının insanda təcəlla etməsi ideyası geniş ya­yıl­mışdır. Bu da yuxarıda nü­munə ver­diyimiz şeir örnəklərində öz təsdiqini tap­mışdır.

Allahın varlığı və gözəlliyi ya­rat­dıq­larında təcəssüm eləyir. Təsəvvüf dün­yagörüşünə görə, dünyadakı gö­zəl­likləri sev­mək­lə öz mənəvi aləmini, iç dün­yasını, ruhunu cilalamaq insanı əzəli və əbədi eşqə, yəni Allahla bü­töv­ləş­məyə yönəldir. Bu baxımdan “Əsli-Kərəm” dastanının qəhrəmanı Kərəm də Hüsnü-mütləq Tanrını və onun yaratdığı gözəli sevir.

“Əsli-Kərəm” dastanında əsl aşiq obrazı və eşq mövzusu əsas yer tutur. Dastan qəhrəmanı öz sevgisi yolunda hər şeyin­dən, hətta canından belə keç­mə­yə ha­zır olan kamil aşiqdir. Aşiqin məhəbbəti əslində Haqqa olan məhəbbətdir, Haq­qa, Tanrıya aşiqlikdir. “Tə­­səvvüfdəki mənası hə­qi­qi sev­gili Allaha olan hə­qi­qi eşqdir. Tə­səvvüfə görə, eşq məcazi (keçici) və hə­qiqi (əbədi, ilahi) ol­maq­la iki­dir. Həqiqi, yəni əbədi eşq Allah eşqini, Allaha in­san sevgisini əks et­di­rən eşq­dir. Məcazi eşq isə… Allahın yaratdığı bütün var­lıqlara duyulan eşq­dir, mə­həb­bətdir” (7, 117). Mə­həb­bət das­tan­la­rında da həqiqi, İlahi eşq başlıca möv­zudur və əs­lində sev­gi­linin si­masında Alla­ha olan mə­həb­bət­­ qabardılır. Bu baxımdan “Tanrının eşqlə qav­ra­nıl­ması fikri su­fizmdə baş­lıca mə­sələdir” (12, 80). “Təsəvvüfdə mə­ca­zi və İlahi məhəbbət var. Mə­cazi məhəbbət qadınadır. İlahi məhəbbət isə bu qa­dında təcəlla etmiş mütləq başlanğıca – İla­hi­nin özü­nə­dir. Məhəbbət dastanlarının baş qəhrəmanları haqq, yəni Allah aşi­qi­dir­lər” (6, 102). Tə­səv­­vüfdə eş­qin in­sanın mənəvi alə­minə təsiri, aşiqdə ya­rat­dığı ru­hi-psi­xo­loji və­ziy­yət özü­nü ay­dın şə­kil­də gös­tərir. “Əsli-Kə­rəm”də yüksək sənət­kar­lıq­la işlənmiş eşq parçaları, aşiqanə qoşmalar, gəraylılar sevgi hisslərinin hə­ya­ti­li­yi­ni təsdiq edir. Kərəm eşqi yolunda hər şeydən keç­mə­yə hazırdır. O, eşq yolunun əbədi yolçusu olduğunu şeirlərində dönə-dönə qeyd edir:
Mən yolçuyam, yollar keçib gedirəm,

Eşqin qatarını çəkib gedirəm,

Yanıqlıyam, su ver, içib gedirəm,

Bir cam verin, içim, dol sizin olsun! (2, 90)

Kərəm sevgisi yolunda eşqin odunda da yanmağa hazırdır, çünki sev­gi­li­yə, əslində İlahiyə qovuşmağın tək yolu ölümdən keçir.
Eşqə uyub əsil-nəsibi danmışam,

Seyrağıbın hiyləsini qanmışam.

Mən Kərəməm, eşq oduna yanmışam,

Cəhənnəmə girsək, nar bizə neylər?! (2, 150)

Nümunədən də görünür ki, sevən aşiq eşqi yolunda hər şeyindən – ad-sa­nından, var-dövlətindən keçmiş, sevgilisinin vüsalına qo­vuş­maq üçün eşqin oduna yanmış, hətta bu yolda cəhənnəm atəşindən belə qorxmamışdır.

Digər məhəbbət dastanlarında olduğu kimi “Əsli-Kərəm” dastanında da diqqəti cəlb edən məsələlərdən biri haqq aşiqliyidir. Haqq aşiqliyi hər adama verilə bilməz. Haqq aşiqi ancaq İlahi tərəfindən seçilmiş, bu mərtəbəyə layiq görülmüş kəslərdir ki, Kərəm də belə haqq aşiqlərindəndir. “Aşıqda məhəbbət cismani eşqdən mənəvi ruhani eşq dərəcəsinə qədər yüksəlir. Bu yüksəlişin özündə Haqqa, haqq aşığına çevrilmə və bu istiqamətə meyillənmə əlamətləri var” (1, 15). Əslində Kərəm sev­gilidə təcəlla edən Haqqa aşiq olub və haqq aşi­qi kimi İlahi eşq yolunda yan­ma­ğı arzulayır:

Kaş ki, Kərəm muradına irəydi,

Qismət olub yarın üzün görəydi,

Qadir mövlam mənə üç dərd verəydi,

Biri alış, biri tutuş, biri yan (3, 58).

“Vergi alıb buta arxasınca gedən haqq aşiqinin gözəl qızlarla rastlaşması və hər dəfə də bu dünya gözəllərinin eşqindən imtina etməsi, əslində könlünü İlahi eşqə verən müridin keçid mərhələsi, fani gözəlliyə uymaması, bəşəri mə­həbbətdən İlahi eşqi üstün tutmasıdır. Aşiq artıq Hüsnü-Mütləqə vurulduğundan bə­şəri gözəlliyi qəbul edə bilmir” (4, 354). Folklorşünas F.Bayat bu xüsusda fi­kir­lərini “Əsli-Kərəm” dastanı üzərində davam etdirərək yazır: “Kərəmin məq­sədi Əsliyə cixmani qovuşmaq deyil, Əslini xəlq edənə qarşı İlahi eşqdir. Kə­rə­mi özünə çəkən Əslinin fani gözəlliyi deyil, bu gözəlliyin arxasında mövcud olan Hüsnü-Mütləqdir” (5, 305). Artıq vergi verildikdən sonra haqq aşiqi mər­hələsinə çatan Kərəm dər­dini sazla deyir. Təsadüfi deyil ki, haqq aşiqi mər­tə­bə­si­nə yüksələn qəhrəman eyni zamanda şairlik və aşıqlıq qabiliyyəti də qazanır. “...İzin ver, dərdimi sazla deyim, dil­nən desəm, dilim alışıb ya­nar” – deyən haqq aşığı Kərəmin fikirlərini sazla bil­dirməsi təbiidir.

Məhəbbət dastanlarında buta verən, qəhrəmanı dardan qurtaran mü­qəd­dəslər də vardır. “Eşq dastanlarında aşiqləri dardan qurtaran Hz.Əli, yaxud onun dastan variantı olan Xızırdır” (4, 359). Kərəmlə Sofini də dardan qurtaranın bir­başa adı çəkilməsə də Xızır olduğu başa düşülür. “...bir nurani kişi zahir olub dedi:

• 
  Qəm eləmə, Kərəm, darda qalmazsınız. Yumun gözünüzü.
  

Kərəmlə Sofi gözlərini yumdular. Nə qədər keçdi bilmirəm, bir də nurani kişi dedi:

• 
  Açın gözlərinizi!
  

Kərəmgil gözlərini açıb gördülər ki, səfalı yerdədilər. Nurani kişi-zad yoxdu. Amma yer nə yer... Elədi ki, gül gülü çağırır, bülbül bülbülü” (2, 128). “Qərib aşiqə muradına çatmaq yolunda Tanrı tərəfindən qeyri-adi yardım gös­tə­rilməsi də bu səfərin təriqət dünyası ilə bağlandığını təsdiqləyir (13, 131).

Təsəvvüfdə əsas mövzulardan biri də qəribliklə bağlıdır. “Qəriblik möv­zusu təsəvvüf ədəbiyyatında daha çox canın bu fani dünyada qonaq olması ide­yasına əsaslanır” (11). Tədqiqatçı F.Bayat bu xüsusda yazır ki, verginin ilk ele­menti ayrılıq və bu ayrılığın yaratdığı qəriblikdir ki, sufi dünyagörüşündən kə­narda izah edilə bilməz (4, 357). Qürbət mövzusu “Əsli-Kərəm” dastanından da qır­mı­zı xətlə keçir.

Qəm, qəzavət bu gün başa verildi,

Ağla, ana, ayrılığın günüdü!

Bizə qismət qərib ellər yazıldı,

Ağla, ana, ayrılığın günüdü! (2, 88)

Nümunədən göründüyü kimi Kərəm el-obasından, vətənindən, əziz­lə­rin­dən ayrı qaldığı, qürbət həyatı yaşadığı üçün əziyyət çəkir.

Dastanda Kərəmin dünyanı gəlib-getmə məkanına bənzətməsi də diqqəti cəlb edir. “Aşıq ədəbiyyatında haqq aşığının bu dünyanı gəlib-getmə məkanına bənzətməsi də təsəvvüfdən gəlmə motivdir” (8, 41).

Gecə-gündüz zarı-zarı ağlaram,

Məni vətənimə göndər, ya Rəbbi!

Bu dünyaya gələn getmək üçündü,

Buradan qulunu qurtar, ya Rəbbi! (2, 117)

Əslində yaşadığımız dünya fani, axirət isə əbə­di­dir. Kərəm də qürbətdən qurtarmaq, vətəninə, elinə-obasına dönmək ar­zu­sunda olduğunu və bu dünyanın insan üçün müvəqqəti bir məkan ol­du­ğunu yüksək sə­nətkarlıqla nəzmə çək­miş­dir.

Dastan şeirlərində diqqəti cəlb edən motivlərdən biri də təcridlə bağlıdır. Be­lə ki, özünü hər şeydən, dünya nemətlərindən, maldan, var-dövlətdən təcrid edən qəhrəman yalnız sevgilisini arzulayır. Əslində sufizmin də əsas qayəsi Haq­qa ta­pınmaq, Haqqa qovuşmaq, Allah yolunu tutmaq və bu yolda var-döv­lət­dən, dün­ya nemətlərindən imtinadır. Kərəm də əslində maddi ne­mət­lər­dən, dünya ma­lından üz çevirib sevgilisinə yox, Tanrısına qovuşmağı ar­zu­layır, Haqq yo­lu­nu tu­tur.

Tək bircə yarımı mənə versələr,

Bu fani dünyada malı neylərəm?

Bir imdad olursa, Mövladan olsun,

Qeyrinin verdiyi malı neylərəm? (2, 111)

Sevən qəhrəman dünya malından imtina ilə bərabər, hər bir köməyin, yar­dımın Tanrıdan, Haq­qdan gəlməsini arzulayır. Burada həm də insanlara dün­ya­nın gözqamaşdıran ne­mət­lərinə uymamağa bir çağırış da vardır.

Təsəvvüfdə geniş işlənən simvollardan biri də abdal obrazıdır. Bu obraza bəzən başqa folklor janrlarında – lətifə, qaravəlli, nağıl və s. rast gəlirik. Lakin maraqlıdır ki, nağıllarımızın ancaq pişrov hissəsində adı çəkilir. Tədqiqatçı X.Hümmətova abdal ob­razının xalq ədəbi ənə­nəsində və təsəvvüf şeirində ye­ri­ni araşdıraraq bu haqda yazır: “Kökləri şifahi xalq ədəbiyyatına gedib çıxan ab­dal tipi bütün dövrlərdə olmuş, xalqla əlaqəli şəkildə onun problemlərinin iş­ti­rakçısı və çarəçisi rolunda çıxış et­mişdir” (9, 39). Əlavə olaraq deyə bilərik ki, bu poetik obraza məhəbbət das­tan­la­rında, o cümlədən “Əsli-Kərəm”də də rast gəlirik:

Dərdli Kərəm deyər: dünya fanidi,

Neçələrin elər abdal, yürüdü.

Kimsə bilməz nə zamandan bəridi,

Heç hesaba gəlməz yaşı dünyanın (2, 87).

Burada fani dünyaya müraciət edən Kərəm neçə-neçə insanın abdal olub, bu yolu tutduqlarını nəzmə çəkmişdir.

Təsəvvüfdə xüsusi elemenlərdən biri də ərənlər poetik obrazıdır. Bu poe­tik obraz, demək olar ki, əksər dastanlarda işlənmişdir. Ərən “türk das­tan­la­rın­dakı ər, ərən tipi” (7, 130) anlamındadır. Ərənin mənalarından biri də “Tanrı dostu, öv­liya, ermiş” (7, 130) mənasındadır. Kərəm də ərənlərin, öv­li­ya­la­rın, Tanrının se­vimli və seçilmiş bən­də­lə­ri­nin əlindən eşq badəsini iç­məklə Tan­rı sevdasına düş­müş, Haqq yolunu tut­muş­ və bu yolun əbədi yolçusu olmuşdur.

Ərənlər qoyduğu yolları seçdim,

Dolduruban eşqin badəsin içdim,

Bir belə sevdaçın sərimnən keçdim,

Ləl, gövhər olsun daşı dünyanın! (2, 87)

Ərənlər həm də Haqqa yetişmək üçün yol göstərənlərdir. Kərəm də məhz onların dediklərinə əməl etməklə, gös­tər­dik­ləri yolla getməklə, bu dünyanı fani bilib, onun keçici ləzzətlərinə aldanmayıb Haqqa qovuşanlardandır.

Təsəvvüfdə arif “bilən, anlayan, vaqif olan, aşina olan, anlayışı mü­kəm­məl dərk edən, ürfan sahibi, Allahı bilən, mərifət məqamına çatmış sufi” (7, 37) mənasındadır. Həqiqət elminin tərəfdarlarına arif deyilirdi. “Əsli-Kərəm” das­tan­ında da bu poetik obrazla qar­şılaşırıq:

Arif olan eşidəsən, biləsən,

Qəmli hicranların adasıyam mən!

Hər yerimdə dürlü-dürlü yara var,

Sağalmaz dərdlərin binasıyam mən! (2, 88)

Kərəm dərd-qəm, zillət içində olduğunu, zamanın ona sağalmaz yaralar vur­duğunu poetik dillə nəzmə çəkmişdir. Və bununla da Kərəm əslində arif olan kəs­­lərə müraciət edir, başa düşür ki, onu ariflərdən başqa çətin kimsə ba­şa dü­şüb anlasın.

Sufizmə görə dörd mərhələdən keçən aşiq sonda həqiqətə çat­maq üçün elm öyrənməli, bilik əldə et­məli­dir. “Əsli-Kərəm” dastanında bu məqamlara da to­xu­nul­muşdur:

Keşişin etdiyi belə də qalmaz,

İki məhbub qəlbin o saya salmaz,

Bu dünya üzündə üç şey zay olmaz,

Bir yaxşılıq, biri elm, biri nan (2, 116).

Kərəm də haqlı olaraq bir çox başqa məsələlərlə birlikdə elm öy­rən­məyin vacibliyini vurğulamış, faydalı elmin heç zaman itmədiyini, hər za­man insana gərək olduğunu göstərmişdir.

“Əsli-Kərəm” dastanında diqqəti cəlb edən məqamlardan biri də Sofinin, Kərəmin adları ilə bağlıdır. “Haqq aşiqlərinin, onların köməkçilərinin adlarında da təsəvvüf qatı güclü qorunmuşdur (5, 313). Kərəm adının özü də tə­səvvüfdə xüsusi məna daşıyan sözdür. “Kəramə (cəmi kəramət) – müsəlman müqəddəsi (vəli) tərəfindən edilən fövqəladə hərəkət. Kəramə sözü – “səxavətli, geniş­ürək­li ol­maq” mənasındadır” (10, 131). Sofi adina gəldikdə isə “sözün əsli “su­fi”dir (7, 271). Lakin fikrimizcə fonetik də­yi­şik­liyə uğrayaraq sofi şəklinə düş­müş­dür. “So­fi tə­səvvüflə məşğul olan adam de­məkdir, həm də zahid mənasını ifa­də edir” (7, 271). Sofinin dastanda tutduğu möv­qe­yi və sonda sev­gi­lilərin qəbri üs­tün­də za­hidlik etməsi onun əslində, dünyanın zövq-səfasından əl çəkib bu yo­lu tut­du­ğunu aydın göstərir.

Beləliklə, «Əsli-Kərəm» dastanı xal­qı­mı­zın sevgi, mə­həbbət salnaməsi olduğu kimi, eyni zamanda das­tanda təsəvvüf ele­ment­lə­ri, sufi simvollar da çox iş­lən­miş­dir. Dastanda geniş şəkildə özünü göstərən eşq motivi, haqq aşiq­li­yi, dünyanın gəlib getmə məkanına bənzəməsi, abdal, ərənlər poetik obrazları tə­səvvüfdən gəlmə motiv və obrazlardır. Bu da əski türk düşüncəsi ilə islami-tə­səvvüfi gö­rüş­lə­rin sintezi ki­mi özünü göstərir.