Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına

Dəyirman elementi. Oyunun dəyirmanda oynanılması epos yaradıcı­lığının məhsuludur. Çünki dəyirmanın özü mədəniyyətə gec daxil olsa da, xalq yaradıcılığında motivlənə bilib. Bu xüsusiyyət dəyirmanın dən üyütməsi ilə, keçid keyfiyyəti daşıması ilə bağlıdır. Şübhəsiz ki, keçid ritualını da keçid məkanına bu xüsusiyyət yaxınlaşdırmışdır. Profan mənada da oyun bir əyələncə kimi gizlənmə yerləri olan dəyirmanda oynanıla bilər. Sakral mənada ritual ke­çidini icra etmək üçün dəyirmanın seçilməsi dünyanın faniliyini simvolizə et­məklə hadisəyə fəlsəfi məzmun qazandırmaq məqsədinə xidmət edir. Dəyirman su ilə dövr edir, dəni un edir və bütövlükdə keçidi təcəssüm etdirir. Xalq yara­dıcılığında da dəyirman “çərxi-fələk” kimi insan taleyinin sınaqlardan keçdiyi önəmli məqamları özündə ehtiva etməkdədir. Əks halda atların dəyişdirilməsi, pəhləvanın adi bir adama məğlubiyyəti üçün dəyirman seçilməzdi. Dəyirman həm də özündə “ruzi-bərəkət” mənası ifadə edən sakral məkandır və ritual üçün də tam uyğundur. Dəyirman ətrafında oyun oynanılması üçün də əlverişli yerdir. Çünki nəticədə hər şey gəlib fələyin dəyirmanından keçir. Bu baxımdan də­yirmanın yanından keçmək, onun içindən keçmək ritual keçidinə işarə edir. Araş­dırdığımız motivdə təkcə ritual və oyun deyil, eyni zamanda eposun epik fəlsəfəsi də Koroğlunu məğlub, Həmzəni qalib edir.

At elemnti. Oyunda iştirak edən və gizlənpaçda müşahidə etmədiyimiz elementlərədn biri atdır. Əlbəttə, qədim türklərin atüstündə oynanılan oyunla­rında gözübağlı oynanılan oyun nümunələri çoxdur. Lakin burada həmin oyun­larla sintez olduğunu düşünmürük. Buradakı at elementi qədim türk rituallarının, yarışlarının oyunlarının, sınaq və müsabiqələrinin mükafatlanadırma siste­min­dən gəlir. Qədim türk oyun və yarışlarında müsabiqənin qalibi üçün at müka­fatının olduğu haqda XI əsr müəllifi Kaşqarlı Mahmud geniş məlumat verib (4). Epik və tarixi məlumatları bir yerə gətirib məsələyə baxsaq, o zaman burada iki oyun üzərində mühakimə yürütməli olacağıq:

1.At yarışının qalibi müsabiqə üçün təqdim edilmiş atı qazanır. Həmzə at yarışında qalib gəlir və atı qazanır. Bu ehtimal o qədər də güclü görünmür. La­kin nəzərə alsaq ki, xalq qəhrəmanı Koroğlu ilə yanaşı tarixi reallığın defor­masiyaya uğratdığı “Həmzə şühəda” da var. Mədəniyyətimizə daxil olan Həmzə İslam peyqəmbərinin (səv) əmisidir, İslam ordusunun ilk şəhdidir və İslam dünyasında şəhidlərin hamisi olaraq qəbul edilir. Həmzə adı arxetipi ilə şəhid qəhrəmandan, prototipi ilə Həmzə şühədadan gəlir. Bizim ənənəvi xalq deyim­lərində “Keçəl Həmzə” ifadəsi də yoxdur, bunun yerində “Keçəl Həsən” var. Həsənin Həmzə ilə əvəzlənməsinin mütləq tarixi-mədəni əsasları olmalıdır. Müsəlman dünyasında İslami dəyərlərin mənfi məna sahəsinə daxil edilməsi ziddiyyətli bir məsələdir. Bununla yanaşı, mifoloji qəhrəmanların passivləşməsi, tarixi qəhərmanların aktivləşməsi fonunda məsələyə baxsaq, o zaman xalqın Həmzə prototipinə olan sevgisinin və İslami dəyərlərə üstünlük verdiyinin şahidi olarıq. Xalq at oğrusu Keçəli, Kəloğlanı deyil, ölkəsini təhlükədən qoruyan və bu yolda şəhid olmağı da qəbul edən şəhid arxetipi-Həmzəni qalib çıxarır, onu xanın hüzuruna atın dublyoru ilə deyil, əsas oyunçusu ilə-Qıratla qaytarır.