Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına

Ключевые слова: дастан, любовь, дастан «Гурбани», стих, суфизм, символ, элемент
Azərbaycan folklorunda məhəbbət dastanları xüsusi yer tutur və epik folk­­­lorda əhə­miy­yətli mövqeyə malikdir. Məhəbbət dastanlarının əhatə olun­du­­ğu rəmz və məcazlar alə­mi­nə nəzər salmaqla das­tan­lar­da işlənən ayrı-ayrı söz və ifa­dələrin daşıdığı məna yükünü aç­maq mümkündür. Dastan şeirlərini diq­­­qətlə oxuduqda görürük ki, bunların əsasında tə­səvvüfi simvollar üstünlük təş­­kil edir. Das­tanların əsasını təşkil edən təsəvvüf fəlsəfəsinin ya­rat­dığı irfani rəmz­­lə­­rin kö­məkliyilə dastan şeirlərinin poetik xüsusiyyətlərini öyrənmədən onu dərk etmək qeyri-mümkündür. Azər­­bay­can məhəbbət dastanlarından «Qur­­ba­ni», «Leyli və Məcnun», «Əsli və Kərəm», «Abbas və Gülgəz», «Aşıq Qə­­rib» və baş­qa dastanlar tə­səvvüf çalarları ilə zəngindir. Xüsusən də dastan şe­ir­­lə­rin­də tə­səv­vüf elementləri özünü da­ha çox göstərir.

Azərbaycan məhəbbət dastanlarından «Qurbani» dastanı da bu ba­xım­dan diq­­qə­­ti xü­susi cəlb edir. Dastanın nəzm hissəsinə nəzər saldıqda görürük ki, bun­larda təsəvvüf sim­vol və ele­­mentləri kifayət qədərdir. Məhəbbət dastanlarında eşq anlayışı daha qabarıqdır. Be­lə ki, aşiq bütün gö­zəl­­liklərə Tanrının hüsnünün inikası kimi baxır, Allahı sevdiyi üçün onun ya­rat­dıqlarını da, o cümlədən bütün bəşəri gözəllikləri və bütün gözəllikləri özündə cəm­­ləş­di­rən sev­gilini də se­vir:

Cəbinin təcəlla, camalın günəş,

Külli-şeyin halik-Allah deyibdi.

İki qabi-qovsun, qürrətüleynin,

Bilmirəm qanıma nə susayıbdı (1, 220).

Nümunədə gözəlin hüsnünü tərif edən aşiq əslində Allahı vəsf edir.Das­­tan şe­ir­­lə­rində tə­­­səv­vüfi sim­vol kimi eşq mövzusu baş­­lıca yer tutur və əs­lin­də Allah sevgisini ifadə edir. Mə­həbbət das­tan­la­rın­da aşiqin məhəbbəti Haqqa olan məhəbbətdir, yəni Haqqa, Tan­rıya aşiq­­lik­dir. Ona buta verilən məşuqə isə Allahın insanda təcəllasıdır. «Tə­­səvvüf­də­ki mə­­nası hə­­qi­qi sev­gili Allaha olan hə­qiqi eşqdir. …Təsəvvüfə görə, eşq məcazi (ke­çici) və hə­qiqi (əbədi, ilahi) ol­maq­la ikidir. Həqiqi, yəni əbədi eşq Allah eş­qi­ni, Allaha in­san sevgisini əks et­­­di­rən eşqdir. Məcazi eşq isə… Allahın ya­rat­dığı bütün var­lıqlara duyulan eşq­dir, mə­­həb­bət­dir. Çünki insan bu sevgi ilə ye­nə də Tanrını, onun təzahür et­di­­yi var­lıq­ları sevmiş olur. Mə­­cazi, yəni keçici eşq əbədi eşqə bir hazırlıqdır» (7, 117). Mə­həbbət das­tan­la­rında da hə­qi­qi, ilahi eşq başlıca möv­zudur və əs­lində sev­giliyə, insana yox, Allaha olan mə­­həb­bət­­­dən da­nı­şılır. Bu baxımdan «Tan­rı­nın eşq­lə qavranılması fikri su­fizmdə baş­lıca mə­sələdir» (11, 80). Bu barədə prof. M.Cəfərlinin də fikirləri maraqlıdır: «Təsəvvüfdə mə­cazi və İlahi mə­həb­bət var. Mə­cazi məhəbbət qadınadır. İlahi məhəbbət isə bu qadında tə­cəlla etmiş müt­ləq baş­lanğıca – İlahinin özünədir. Məhəbbət dastanlarının baş qəhrəmanları haqq, yəni Allah aşi­qidirlər (4, 102). Tə­səv­­vüfdə eş­qin in­sanın mənəvi alə­minə tə­­siri, aşiq­də ya­rat­dığı ruhi-psi­xoloji və­ziy­yət özü­nü ay­dın şəkildə göstərir. Mə­həb­bət das­­tan­larında yüksək sənət­kar­­lıq­la işlənmiş eşq parçaları, aşiqanə qoş­ma­lar, gə­ray­lılar sevgi hiss­lərinin hə­ya­ti­liyini təs­diq edir.

Demək olar ki, məhəbbət dastanlarının bütün qəhrəmanları eşq badəsini iç­­­­­dikdən son­ra əbədi sevdaya düşmüş, bu yolun əbədi yolçusu olmuşlar. Əs­­lində eşq Tanrının bir lüt­fü­dür və hər kəsə qismət olmur. Bu an­caq Məc­nu­na, Kərəmə, Qəribə, Qurbaniyə və digər aşiq­lərə qismət olan Allahın bir lüt­fü­dür.

Məhəbbət dastanlarında adı tez-tez xatırlanan poetik obrazlardan biri Həz­rət Əli (ə.) ob­razıdır. Adətən dastanlarda eşq badəsi müqəddəslər tərə­fin­dən içi­rilir. Belə mü­qəd­dəs­lər­dən isə əsasən Həzrəti Əlinin (ə.) adı xatırlanır. Be­lə ki, məhəbbət das­tan­larında aşi­qə eşq badəsini içirən, bu­ta verən əksər hallarda Həzrəti Əli (ə.) olur. Təsəvvüf dünyagörüşünün əsas ideya daşı­yı­cı­ları kimi aşıq­ların erkən orta əsrlərdə hər hansı hücumlardan, təzyiqlərdən qorumaq üçün xalq­da onlar haqqında müəyyən müqəddəslik təsəvvürü yaratmaq lazım olduğunu göstərən folk­lorşünas M.Qasımlı bu barədə yazır: «…aşıqlara ilahi tərəfindən vergi verilməsi, Həzrət Əli­nin əli ilə badə içirilməsi, onlara qırxlar, ərənlər, nurani pir-dərvişlər məclisindən pay çat­ması kimi müqəddəslik qeyri-adilik təlqin edən fikirlər təriqət xətti ilə xalq arasında ya­yı­lır­dı. Həmin təbliğat əsasən dastanlar, müxtəlif dərviş rəvayətləri, mənqəbəvi-fantastik he­ka­yətlər vasitəsilə aparılırdı. Uzunmüddətli və ardıcıl təbliğat əsasında xalq təsəvvürünə ye­ri­dilmiş himayəçi-qoruyucu məzmun haqq aşıqlarına həsr olunmuş bütün dastanların («Qur­bani», «Abbas-Gülgəz», «Aşıq Qərib», «Yetim Aydın» və s.) süjet xəttində bu və ya di­gər dərəcədə öz əksini tapmışdır» (12, 103-104). Folk­lorşünas F.Bayat da eşq dastanlarında vergi alıb haqq aşiqinə (aşığına) çevrilən qəhrə­ma­na verginin Həzrət Əli tərəfindən verildiyini qeyd edir: «Bir qayda olaraq vergini verən istər dər­viş olsun, istər saqi olsun, istər nurani qoca olsun, istər Xızır olsun, istər qırxlar olsun, bü­tün hallarda Hz.Əli kultu ilə bağlıdır (3, 358). Dastandan da göründüyü kimi eşq badəsi Qurbaniyə məhz Həzrəti Əli (ə.) tərəfindən verilir:

Mənə badə verib Həzrəti Əli,

O nə ki, buyurub demişəm: – Bəli,

Qurbaninin fikri, zikri, xəyalı,

Axır ki, mətləbi Pəri xandadı (1, 215).

Dastanın Diri versiyasında da eşq badəsini Qurbaniyə verən yenə də Həzrət Əlidir (2, 109).

Təsəvvüfdə Kəbə sözü müxtəlif irfani məzmuna malik şəkildə işlənir. Kəbə – «Beytullah», yəni Allahın evi adlandırılır. Sufilər Kəbəni möminin qəl­bi ilə müqayisə edir­lər, yəni sufilərə görə möminin qəlbində Allahdan başqa heç bir şey olmadığına görə, ora Allahın evidir. «Təsəvvüfi lüğətlərdə Kəbə müx­təlif mənalarda – Vüsal məqamı (Əraqi), tə­ri­qət incəlikləri (Lətifeyi-Ğey­bi), vəhdət məqamı (Mirati-Üşşaq) və s. kimi şərh olunur» (10, 315-329). Lakin bəzi das­­tan­larımızda gözəli sevən, onun vüsalına çatmağı arzulayan qəhrəman gö­zə­lin si­masını, gö­zəlliyini Allahın müqəddəs evi hesab olunan Kəbə evi ilə mü­qayisə e­dir. «Qurbani» dastanında da eyni motivin izləndiynin şahidi oluruq:

Sevgilimin qaşı Kəbə küncüdü,

Mən öləndə kimlər onu yöncüdü?

Ağız süddü, diş dürr, dəhan incidi,

Sərraf mənəm, nar almağa gəlmişəm (1, 233).

Burada da Qurbani sevgilisini vəsf etməklə, qaşını Kəbə küncü ilə mü­qa­yi­sə etməklə əs­lində yenə də Allaha olan sonsuz məhəbbətini izhar etmişdir. Bu nü­­munələrdə dünyəvi gö­zəllik sufi məzmun kəsb edir, müəyyən mənada bir-bi­ri­ni tamamlayır.

Mə­­həbbət das­tan­larında zülf simvolu bol-bol işlənmişdir. Belə ki, dastan qəh­rə­man­­ları gözəlin simasını, hüs­nü­nü, eyni zamanda zülfünü tərənnüm et­miş­lər. Mə­­həbbət dastanlarında ənənəvi rəmz olan zülf gözəllik simvolu kimi dastan şe­ir­lərində, qoşma və gəraylılarda, xü­susən gözəlləmələrdə da­ha çox işlən­miş­dir. Belə ki, aşiq sevgilisinin saçlarını müx­təlif vəziyyətlərdə təsvir etmiş, onun ca­­zibədarlığı qarşısında heyrətini tə­rən­nüm etmişdir. Gördüyümüz kimi, bu ən­ə­­nəvi sim­vol bütövlükdə bütün mə­həbbət dastanlarına məxsus təsvir ele­men­ti­dir. Hətta bəzi hal­larda qəhrə­man sevgilisinin zülflərini özünün dini-imanı bi­lir:

Qurbani der: zülfün ucu xəyətdi,

Qurandakı qulhuvəllah əhətdi,

Desələr sərində bu nə halətdi?

De ki, bir Pərinin yadigarıdı (1, 223).

«Orta əsrlər sufiləri Tanrını hər şeydə, hər yerdə gördüklərindən onun müəyyən at­­ributlarla da dərk olunduğunu bildirirdilər» (5, 25-43). Burada da Qurbani sevgilisinin zül­­­­fünü qeyri-adi şəkildə təsvir etmiş, hətta onu müqəddəs «Qurani-Kərim»in «İxlas» surəsi ilə mü­­qayisə etmişdir. Be­lə­lik­lə, das­tan­­­da zülf simvolunun işlək mövqedə olması tamamilə tə­bii ha­­disədir.

Məhəbbət dastanlarında tez-tez rast gəlinən simvollardan biri də xaldır. Dastanlarımızda bə­zən gözəlin xalı ilə tanınması və yaxud onun üzündəki xalın mədhi təsadüfi hadisə sayıla bil­məz. Təsəvvüf ədəbiyyatının ən görkəmli simalarından biri olan Yunus Əmrənin (Hət­ta onun təsəvvüf ədəbiyyatında oynadığı rolu daha aydın göstərmək üçün F.Köprülü Ə.Yə­sə­vinin Orta Asiya türklərinin təsəvvüfü mənimsəməsindəki rolu nə idisə, Yunus İm­rənin də Anadolu türklərinin təsəvvüfü mənimsəməsindəki rol o qədərdir deyir) hə­ya­tı ilə bağlı rəvayətlərin birində deyilir ki, o, qarşısındakının Hacı Bektaş Vəli olduğunu məhz onun əlinin üstündəki yaşıl rəngli xaldan bilir. Çünki bu əl bir müddət əvvəl pərdə ar­xa­sın­dan çıxaraq ona nəsib vermişdir. Odur ki, “Tapdıq, padşahım” deyir və o gündən də Tap­dıq İmrə kimi çağrılmağa başlayır (11, 259). “Qurbani” dastanında Pəri xanım da çə­nə­sinin iki tərəfində olan qoşa xal­lı qız kimi təs­vir olunur və Qurbani onun xallarını belə vəsf edir:

Camalı Yusifin-İbni-Yəqubun,

Aləmə şəms olan hüsnü həbibin,

Ala gözlü, şirin sözlü məhbubun,

Zənədxanı dörd şöləli xal oldu (2, 62).

Təsəvvüfdə əsas yer tutan dörd ünsür (əlasir) mövzusu məhəbbət dastan­larında qis­mən özünü göstərir. Sufizmə görə, hər şeyin, canlının və cansızın əsli dörd ünsürdən (od, su, ha­va, torpaq) ibarətdir. «Bunlardan ikisi (od və hava) cəhənnəmdən (əski türkcədə ta­mu­dan), ikisi isə (su və torpaq) cənnətdən (əski türkcədə «uçmaq»dan)» (8, 155). Folk­lor və təsəvvüf ədəbiyyatı sözlüyündə abi-həyat haqqında ya­zılıb: «Mi­­fo­lo­ji tə­səvvürlərə görə içənlərin ölümsüz olacaq­larına inanılan su, həyat su­­yu. Abi-hə­yat aşıq ədəbiyyatında və müasir ədəbiy­yatda da «dirilik suyu», «öl­məzlik su­yu» mənalarında söylənilməkdədir» (7, 23). Məhəbbət dastanlarında bu ünsür­lər­dən əsasən su ünsürü ilə bağlı motivlərə rast gəlirik. «Qurbani» dastanında Qurbaninin sevgilisinin gözəlliyinə verdiyi dəyər olduqca geniş və çoxşaxəlidir:

Tərəhhüm eylədi abi-kövsərdən,

Onunçün keçmişəm can ilə sərdən,

İstədim mətləbim payi-Qənbərdən,

Kəramət eylədi mənə bir buta(1, 209).

Təsəvvüfdə geniş işlənən simvollardan biri də abdal obrazıdır. Folklor və təsəvvüf ədə­­­biyyatı sözlüyündə bu haqda maraqlı məlumatlar var: «Dünya ilə əla­qəsini kəsib Tanrıya bağ­­­lanmış dərviş. …Təsəvvüfdə isə «Rıcalul-qayb» de­yi­lən ərənlərdir. Az yemək, az da­nış­maq, az yatmaq, xalq kütləsindən ayrı ya­şa­maq, ehtiyacı olanlara və fağırlara kömək et­mək, ölkəyə gələ biləcək fə­la­kət­lə­rin qarşısını almaq üçün Allaha niyaz etmək, quraqlıq za­ma­nı yağışın yağ­ması üçün dua etmək, düşmənlə savaşan orduya kömək etmək kimi xüsu­siy­­­yətlərə malikdirlər» (7, 21). Tədqiqatçı X.Hümmətova abdal obrazının xalq ədəbi ənə­nə­sində və təsəvvüf şeirində yerini araşdıraraq bu barədə yazır: «Kökləri şifahi xalq ədə­biy­ya­tına gedib çıxan abdal tipi bütün dövrlərdə olmuş, xalqla əlaqəli şəkildə onun prob­lem­lə­ri­nin iştirakçısı və çarəçisi rolunda çıxış et­mişdir» (9, 39). Alim haqlı olaraq göstərmişdir ki, ab­dal obrazı yazılı ədə­biy­yat­da, şairlərin yaradıcılığında zaman-zaman aparıcı mövqeyə malik ol­­­muş­dur. Əlavə olaraq deyə bilərik ki, bu poetik obraz məhəbbət das­tan­larına da nüfuz et­miş­dir. «Qurbani» dastanı da bu baxımdan istisna təşkil etmir:

Başına döndüyüm gül üzlü oğul,

Dərd çəkməyə heç kim olmaz məncə, hey!

Gözəl sevib, abdal olub çaşıbsan,

Tayın yoxdu soltanca, hey, xanca, hey! (1, 210)

Gördüyümüz kimi, atası Mirzalı xan Qurbaninin sevgisi yolunda abdal ol­du­ğunu, dün­yanın zövq-səfasından, nemətlərindən əl çəkdiyini bilib, onu bu yol­dan çəkindirməyə ça­lışır. Abdal obrazı, həmçi­nin, dərviş, mü­rid anlamlarında da işlənir. Belə ki, «təsəvvüf əhli tə­riqət yolunda var­lığından keçməyi şüar edənləri bu adla adlandırır» (7, 98). Bilindiyi kimi, das­tanlarda dərviş obrazı Haqqı təmsil edir. «Dərviş təsəvvüfdə haqqa qovuşan “haqq ilə haqq olan ərəndir» (6, 72). Çünki dərviş öz nəfsini yenən, nəfsinə qalib gələn, Tanrısına tapınan kəsdir və xü­susilə dastanların mətnində, yeri gəldikcə şeirlərdə də işlənmişdir.

Təsəvvüfdə daha çox işlədilən və xüsusi əhəmiyyəti olan sufi sim­vol­la­rın­dan biri də «Qırx­­lar piri» poetik fiqurudur. Belə ki, bu, dastan poeziyasında tez-tez işlədilən maraqlı ob­­razlardan biridir. Bildiyimiz kimi qırx sayı müqəddəs sa­yılan rəqəmlərdən biridir. Bu ba­xım­dan, nağıllarımızda, eyni zamanda dastan­larımızda da bununla bağlı çox­lu sayda nü­mu­­nələr gətirmək olar. «Qurbani» das­tanında “qırxlar” kəlməsi ilə yanaşı, “qırxlar məc­li­si” ifadəsi ilə də rastlaşırıq:

Qurbani der, arayıban tapmışam,

Qırxlar məclisindən bir pay qapmışam.

Kəbədisə mən də birin yapmışam,

Min könüldən bir yol gedər o burca (2, 26).

Yaxud:

Qırxlar məclisində söylənir adım,

Ərşə bülənd olub dadü-fəryadım,

Su yerinə qan içici cəlladım,

Bilmək olmaz, üryan qılınc dal olu (1, 234).

Beləliklə, Azərbaycan məhəbbət dastanlarından olan «Qurbani» xal­qı­mı­zın sevgi, mə­həbbət, ailə-məişət salnaməsi olduğu kimi, eyni zamanda bu das­tanda təsəvvüf ele­ment­lə­ri də üstünlük təşkil etmişdir. Bu da əski türk düşüncəsi ilə islami-təsəvvüfi görüş­lə­rin sintezi ki­mi özünü göstərir.