Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına

ilan çarın qızını oğurlayır.

İlan şərin təcəssümü kimi sınaqdan keçirilir. Dini təsir ilandan şeytan yaradır:

şeytanlar çarın qızını oğurlayırlar.

Bu fəaliyyət oğurluğun obyektini dəyişdirir:

şeytan keşişin qızını oğurlayır.

İlan fiquru artıq kəndə yaddır. O, fantastik atributlar vasitəsilə (modifika­siya) daha da məşhur və təhlükəli heyvanlarla (məişət əvəzetməsi) əvəz olunur:

ayı — dəmir tük çarın uşaqlarını götürüb aparır.

Ziyankar Küpəgirən qarıyla yaxınlaşır. Nağılın bir hissəsi digərinə təsir edir (nağıldaxili əvəzetmə). Küpəgirən qarı qadın cinsinə mənsub varlıqdır, buna müvafiq olaraq oğurlanmışa kişi cinsi (müraciət) mənsub edilir:

cadugər qocaların oğlunu oğurlayır.

Nağılın ağırlaşdırılmasının daimi formalarından biri qəni­mətin qardaşlar tərəfindən yenidən oğurlanmasıdır. Burada ziyankarlıq qəhrəmanın qohumlarına aid edilmişdir. Bu hərəkətin mürəkkəbləşdirilməsinin qanunauyğun formasıdır:

qardaşlar İvanın adaxlısını oğurlayırlar.

Qəddar qardaşlar nağıl personajları (nağıldaxili əvəzetmə) ehtiyatında olan başqa qəddar qohumlarla əvəz olunurlar:

çar (qayınata) İvanın arvadını oğurlayır.

Həmin bu yeri şahzadə özü tutur, nağıl daha da məzəli formalar alır. Bu halda ziyankar fiquru zəifləmişdir:

şahzadə ərindən qaçır.

Bütün bu hallarda insanlar oğurlanırdılar, amma, məsələn, gün işığı (arxaik əvəzetmə?) da oğurlana bilər:

ilan çarlıqdan işıq oğurlayır.

İlan başqa nəhəng heyvanla (modifikasiya) əvəz olunur, oğurluq obyekti xəyali çar məişətilə yaxınlaşır:

su samuru çarın heyvanxanasından heyvanları oğurlayır.

Talismanlar nağılda böyük rol oynayır. Onlar çox vaxt İvanın öz məq­sə­di­nə çatmasında tək vasitədir. Buradan məlumdur ki, onlar dəfələrlə oğurluğun ob­yekti olurlar. Nağıl ortasında əhvalatın mürəkkəbləşdiyi vaxt, belə oğurluq hət­ta nağıl qanunu baxımından mütləqdir. Nağılın bu orta anı onun başlanğıcına ke­çir (nağıldaxili əvəzetmə). Talisman oğrusu çox vaxt fırıldaqçı, ağa və baş­qa­la­rıdır (məişət əvəzetməsi):

yekəpər kişi İvanın talismanını oğurlayır,

ağa kişinin talismanını oğurlayır.

Oğurlanmış qızıl almaların talisman olmadığı Simurq quşu haqqındakı nağıl başqa formalara keçid pilləsini verir (bax. cavanlaşdırıcı almalar).

Burada əlavə etmək lazımdır ki, talismanın oğurluğu məhz yalnız nağılın tər­kibinin mürəkkəbləşməsi kimi artıq talisman tapıldığı vaxt, mümkündür. Na­ğı­lın başlanğıcında talis­manın oğurluğu yalnız, əgər onlar tərəfindən sahiblənmə qı­saca, bir təhər əsaslanırsa, onda mümkündür. Buradan aydın olur ki, nəyə görə na­ğılın başlanğıcında oğurlanmış predmetlər əsasən talisman olmurlar. Simurq quşu nağılın ortasından başlanğıca keçir. Quş otuzuncu çarlıqda İvanın əsas xə­bər­çi formalarından biridir. Qızıl lələk və s. nağıl heyvanlarının adi atributudur:

Simurq quşu çarın almalarını oğurlayır.

Bütün hallarda oğurluq mühafizə edilmişdir. Gəlinin, qızın, arvadın və s. it­məsi mifoloji varlığa aid edilmişdir. Onun mifikliyi, hər halda, müasir kəndli hə­yatına yaddır. Gətirilmiş yad mifologiya cadugərliklə əvəz olunur. Yox olma qəd­dar cadugərlərin sehrli hərəkətləri ilə izah edilirdi. Ziyançılığın xarakteri də­yi­şir, amma onun nəticəsi – axtarışlara (mövhumi əvəzetmə) səbəb olan yox olma dəyişmir:

cadugər çarın qızını oğurlayır,

dayə ovsunlayaraq, İvanın adaxlısını qaçmağa məcbur edir.

Sonra yenə fəaliyyətin qəddar qohumlara keçirilməsini müşahidə edirik:

bacılar qızın adaxlısını qaçmağa məcbur edirlər.

İkinci bünövrəmizin, yəni formamızın transformasiyasına keçirik:

ilan çarın qızına əzab verir.

Transformasiyalar həmin yolla gedir:

şeytan çarın qızına əzab verir və s.

Burada əzab vermək tamamilə etnoqrafik şəkildə izah edilən vampirlik xa­rak­teri əldə etmək kimi başa düşülür. İlanın və şeytanın yerinə yenə də nağılın başqa qəddar varlığını görürük:

Küpəgirən qarı pəhləvanların sahibəsinə əzab verir.

Bünövrənin üçüncü forması zorakı evliliyin təhdidlərini verir:

ilan çarın qızını tələb edir.

Bununla bir sıra transformasiyalar açılır:

suadamı çarın oğulunu tələb edir və s.

Bu formadan artıq morfoloji şəkildə, çar uşaqlarını tələb etmədən mü­ha­ri­bə elanı gedir (reduksiya). Belə formanın qohumlara keçirilməsi aşağıdakını verir:

cadugər-bacı çarın oğlunu (və ya qardaşını) yeməyə çalışır.

Sonuncu hal (Af. 93) xüsusilə maraqlıdır. Burada şahza­dənin bacısı ilan kimi göstərilir. Beləliklə, bu hadisə nağıldaxili assimilyasiyanın klassik nü­mu­nə­­sini verir. O göstərir ki, nağılda ailə münasibətlərinin öyrənilməsinə çox eh­ti­yat­­lı yanaşmaq la­zımdır. Qardaşın bacı ilə nikahı və başqa formalar adət-ən­ən­ə­nin qalığı deyil; bu misal gətirilən əhvalatın da aydın şəkildə göstərdiyi kimi, mə­­lum transformasiyanın nəticəsi ola bilər.

Bütün şərhlərə, bir cümlədə iki əlavə ilə istənilən hər şeyi yerləşdirmək olar fikrinə etiraz etmək olardı. Ancaq bu heç də belə deyil. Belə formanı "Şaxta, günəş və külək" və bir çox digər nağılların başlanğıcına necə yer­ləş­di­rək? İkincisi, nəzərdən keçirilmiş əhvalatlar bütün kompozisiyaya münasibətdə eyni konstruktiv elementi ifadə edir. Bundan sonar da eynidir, lakin fəaliyyət is­ti­­­qaməti anlarının tərtibinə görə müxtəlifdir: evdən çıxmaq üçün kömək istəmək, hə­­diyyə verənlə rastlaşmaq və s. Oğurluq hallarının olduğu nağılların hamısı bu kons­truksiyanın davamını vermir, əgər bu konstruksiya lazim deyilsə, onda ox­şar anları müqayisə etmək olmaz, çünki onlar heteronomdur, yaxud da güman et­mək lazımdır ki, yabançı sehirli nağıllarda konstruksiyaya sehirli nağıllardan bir hissə düşmüşdür. Beləliklə, biz yenidən xarici oxşarlığa görə deyil, eyni tər­kib hissələrinə görə müqayisə etməyin zəruriliyinə qayıdırıq.