Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına

Tahir Talıblının “Vücudnamə” şeirinin məzmunu və janrı haqqında

Tahir Talıblı çağdaş Azərbaycan poeziyasında özünəməxsus yeri olan şair­lər­dəndir. Onun yaradıcılığında mövzumuz baxımından diqqətimizi cəlb edən “Qur­du qəmgin, quşu qərib” adlı şeir kitabına daxil etdiyi “Vücudnamə” adlı şeiridir:

Su kimi torpağa hopduq

Atadan, anadan qopduq

Bu dünyada nədən qorxduq

Sözdən, Allahdan savayı.

Hər gün günü-günə çəkdik

Çəkəmmədik, yenə çəkdik

Dərdin önündə nə çəkdik,

Nə çəkdik, ahdan savayı?

Beləcə ömrü bitirdik

Əmri yerinə yetirdik,

Gəldik, gördük, nə götürdük

Quru günahdan savayı?!

Bu şeirdə klassik vücudnamələrin məzmun anlayışından sadəcə “atadan-anadan qopub” dünyaya gəlmə və “ömrü bitirmə” vardır. Əslində de­mək olar ki, həm klassik, həm müasir, həm də modern vücudnamə ör­nək­lə­rin­də əvvəldən axıra qədər olmasa da, mütləq müəyyən yaş mərhələsinin bədii təs­virinə rast gəlirik. Bu örnəkdə isə yaşlar dilə gətirilmədən ömür yolu la­ko­nik şəkildə xülasə edilir. Amma üstüörtülü şəkildə də olsa, insanın yaradılma pro­sesi ilə bağlı Quran ayələrinin izlərini görə bilərik². Şeir həcm etibarilə qısa ol­sa da, məna dərinliyi ilə seçilir. “Atadan-anadan qopma” insan vücudunun for­malaşmasında valideyn­lə­rinin rolunu ifadə etdiyi kimi, yer üzündə onlarsız tən­halığı da bildirməkdədir. Növbəti misrada qorxudan bəhs edilməsi də yer üzünə “atılan”³ insan övladının ilk qəmindən və gələcək taleyinə qəm­lən­mə­sin­dən xəbər verir. Təbii ki, burada Füzulinin: “Ol dəm ki, bu xakdanə düşdü, Halını bilib fəğanə düşdü”, - (2005:45) misralarının da təsirini görmək müm­kün­dür. Əslində fani dünyada qorxunun sadəcə Allah və sözdən, yəni Allah kə­lamından, Qurandan olması da şair tərəfindən etiraf edilir və ilahi varlığa bağ­lılıq, eləcə də klassik vücud­namə­lərlə məzmun əlaqəsi beləcə ifadə olunur. Yu­xarıda qeyd etdiyimiz kimi, klassik vücudnamələrdə ta bir yaşdan yüz yaşa ki­mi təsvir edilən ömür yolu Tahir Talıb­lının qələmində sadəcə “Hər gün günü-günə çəkdik” misrası ilə dilə gətirilir. Tək bir misrada frazeoloji vahidlə ömür yolunu xülasə edən şair şeirin davamında bəzən yaşamaq mümkün ol­ma­dıqda da yaşanıldığını bildirir. “Dərdin önündə nə çəkdik, Nə çəkdik, ahdan savayı?” – misraları isə ağır mənəvi-sosial problemlərin varlığı qarşısında in­san dözümünü ifadə etdiyi kimi aşağıdakı bayatıdan izlər də daşıyaraq ruhun bu dünyadakı seyrini yada salmaqdadır:

Əzizim, baxıb gedər,

Hər gələn baxıb gedər.

Bu dünya qəm pəncərəsi,

Hər gələn baxıb gedər.

Beləcə, günü-günə çəkməklə ömrü bitirdiyini deyən şair çağdaş in­sa­nın mə­nəvi böhranlarından geniş şəkildə bəhs etməsə də, özgələşmə problemi ilə üz-üzə qalan bəşər övladının əslində klassik vücudnamələrdə deyildiyi ki­mi, Əzrayıl gə­lincə ömrünün sona çatmasına, Allahın əmri olan ölümə⁴ baş əy­məsinə işarə edir.

Şeirin sonu isə ünlü mütəsəvvüf Mövlananın “Xamdım, bişdim, yandım” fikrini xatırlatmaqla yanaşı, ruhun dövranını da xülasə etməkdədir:

Gəldik⁵, gördük, nə götürdük

Quru günahdan savayı?!

Beləliklə, dünyaya gəlişini və gedişini klassik vücudnamələrdən fərqli ola­raq, geniş təsvirlərlə deyil, amma Qurandan, folklordan, təsəvvüfdən izlər da­şıyan misralarla izah etməyə çalışan müəllif günah anlayışı ilə axirət dün­ya­sı­na da işarə edir. Günah sözünün “quru” epiteti ilə verilməsində niyyət isə, mad­di olaraq insanın yığdıqlarının bu dünyada qaldığını, fani dünyada ötüb-ke­çici həvəslər üçün günah qazanmamağı tövsiyə etməkdir. Bu baxımdan Aşıq Alının:

Gəşt eylədim, bu dünyanı dolandım,

Əllini aşırdım, yüzə nə qaldı?

Ayaq getdi, əl gətirdi, diş yedi,

Baxmaqdan savayı gözə nə qaldı? (2006: 34) –

misralarının ruhunda qələmə alınan bu vücudnamə ölümlü dünyada maddi ne­mət­lərə tamah salmamağı nəsihət edən klassik didaktik-nəsihətamiz bu cür şeirlərlə səsləşir.

Beləliklə, müəllifin özünün vücudnamə adlandırdığı bu şeir əslində janrın struktur tələblərindən uzaq olsa da, məzmun baxımından müəyyən də­rə­cə­də klassik örnəklərlə üst-üstə düşür.

2.