Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına

Şərhlər:

Ak emeqen – Ağ qarı.

Arka yon – camaat, rəiyyət.

Arxıt – böyük dəri qab

Çeqen – qıcqırdılmış süd, ondan “arak” hazırlanır.

Çolmon – Venera ulduzu

Eezi – Ağ tayqanın ruhu.

Kedim-tokum – dəri paltar

Kınırak – xəncər.

Koron arakı – tünd çaxır; koron-zəhər.

Kün kaan – Günəş xanı.

Örqö – saray.

San – dörd ətraf.

Talkan – qovrulmuş arpa unu.

Tapaş – koma

Tenere kaan – Göy xanı.

Terqe – astana.

Tulun – dəri çuval

Tünük – alaçığın bacası.

Yeze – kürk.

¹Mətndə “artınçak” kimi qeyd olunur. “Artınçak” atlının altında olan kiçik yükdür.

²Bu ayin monqollarda “dzada”, altaylarda “yada” yaxud “cada” adlanır. Bu ayin vasitəsilə göydən tutqun hava, yağış və dolu yağdırılır. Mətndə “xoron” – zəhər, “sook” – şaxta, “kalap” isə güclü sel, şaxta və ölüm halları ilə müşahidə olunan bəşəri bəladır.

³ Mətndə belə başa düşülməlidir ki, hər yerdə şaxta, boran olduğu halda, Ermen-Çeçenin dayandığı yerdə hava isti və günəşli idi.

⁴Mətndə “sualqıj”, yəni su götürülən yer.

⁵ Mətndə altay dilində “ezen mendu”, monqolca “sayn mendu”.

⁶”çikir” –qənd, Kazanda nəşr olunmuş sözlükdə “alayman çikir” – qənd-nabat. Monqolca “alima” – alma.

⁷”çeqen” – süddən hazırlanmış arağı bir də çəkirlər. Rus dilində çaxırı ikinci dəfə çəkmək, bu halda daha da tündləşir.

⁸ Mətndə “kerek bala” – gərəkli uşaq; qızları gərəksiz uşaq, “kerek yok bala” adlandırırlar.

⁹ “Tilik” – cilik – ilikli oyuq sümük, “pörök” – böyrək.

¹⁰”Çüm” – zirehin altından geyilən qısa paltar

¹¹ “Uç ekpeli” sözləri ilə mətn demək istəyir ki, qəhrəmanın atda oturmuş cismi üç ziqzaq təqdim edir: qabağa – yəhər qaşına əyilmiş gövdə, gövdə ilə bucaq əmələ gətirmiş bud və nəhayət gövdə ilə paralel istiqamətlənmiş baldır.

¹² Qovaq – terek; çok terek – topa halda bitən bir neçə qovaq. Kozu Korpeş qırğız nağılında çok terekin zirvəsində düşməndən xilas olur.

¹³Mətndə “altın şire”.

¹⁴ Çaxırsız kasa “ayak”, çaxırla dolu kasa isə “çöqöçöy” adlanır.

¹⁵ Nağılı söyləyən Çoltoşun dediyinə görə, bu barmaqlarda Altay Buçıyın həyatı yaxud canı vardı.

¹⁶ Sürekey – qorxulu. Atanın xatırlanması söyüşə işarədir. Kiməsə hirslənəndə deyirlər: “adannın seni al” – ata səni al.

¹⁷ Altaylar ən uca dağları tayqa, alçaq hündürlüklü dağları isə kırlan adlandırırlar.

¹⁸ Mətndə “ atıqır kara sıqın”. Monqol nağıllarında: Atqar-xara-manqıs, Xotoqor xara manqıs, Atxır-şar manqıs.

¹⁹ Burada qalpaqlı, “şahin qalpaqda uçdu” demək deyil. “Tomoqolu” – qal­paq­­lı, epitetdir. Bu, ov şahinini vəhşi, əhlilləşdirilməmiş şahindən fərqləndirmək üçündür

²⁰qısa, qurşaqdan aşağı, qollu çin geyimi.

²¹Aba-tiş, Aba-ciş yaxud Aba-iş “qara camaatın atası” – Katunun sağ sahi­lində Kondom, Mras və Tom çaylarının yuduğu, qalın meşə ilə örtülmüş rayondur. Yerli əhali bu rayonları fərqləndirirlər: Aba-tiş, Ak Çolışpa, Eren-Çuy və Ak Altay.

²² Çöl, Sibir kəndliləri yelan deyir.

²³Dərinin tikildiyi yerdə dəridən yunun yandırılması üçün lazım olan alət.

²⁴Altay alaçığının qapısının sol tərəfi kişi, sağ tərəfi qadın hesab olunur. Buna uyğun olaraq göy fəzası da iki qismə – kişi və qadın tərəfə bölünür. Beləliklə, altay­lar öz alaçıqlarının qapısını üzü şərqə qoyurlar, onda göyün kişi tərəfi cənub, qadın tərəfi isə şimal olur.

²⁵Yəni yeddi il ərzində o qız qaldı, ərə getmədi.