Azərbaycan

BÖLMƏ 2. AZƏRBAYCAN DİLİ VƏ ŞİFAHİ XALG YARADICILIĞI

РАЗДЕЛ 2. АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ ЯЗЫК И УСТНОЕ НАРОДНОЕ ТВОРЧЕСТВО

TEMA 11 . MÖVZU 11. AZƏRBAYCAN DİLİ HAQQINDA MƏLUMAT

Azərbaycan dili Azərbaycan xalqının ana dilidir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında Azərbaycan dili dövlət dili kimi elan edilmişdir: “Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir. Azərbaycan Respublikası Azərbaycan dilinin inkişafını təmin edir”.

Bu dil fonetik səslənmə cəhətdən dünyanın ən lətif və şirin dillərindən biridir. Axıcılıq, rəvanlıq, heç bir boğaz samitinin olmaması, qrammatik formaların sabitliyi, hər cür istisnadan kənar olması, qrammatik quruluşun sədəliyi Azərbaycan dilinin ən gözəl keyfiyyətlərindəndir. Dil o qədər sadə və gözəldir ki, kiçicik maraqdan sonra onu sevib bu dildə danışmaq istəyəcəksən. Hələ 1944-cü ildə dahi müğənnimiz Bülbül Leninqrad fonoloji məktəbinin görkəmli nümayəndəsi L.R.Zinderdən aldığı “İtalyan dilinin səs sistemi” adlı material əsasında sübut etmişdi ki, Azərbaycan dili səslənmə cəhətdən, habelə sait səslərin çoxluğuna görə italyan dilindən musiqiyə daha yatımlı, daha şirin, xoşavaz bir dildir.

Azərbaycan dili qədim dilləndən biridir. Qədim dövrlərdən başlamış indiyədək Azərbaycan dilində zəngin ədəbiyyat yaradılmışdır. Bizə gəlib çatan “Dədə Qorqud” kitabı, müxtəlif janrlarda olan zəngin filklir nümunələri məhz Azərbaycan dilindədir. Ayrı-ayrı dövrlərdə işğalçı müharibələr nəticəsində Azərbaycan dilində olan yazılı abidələr məhv ediməsə idi, indi bu dildə daha çox abidələr qalmış olardı.

Azərbaycan dili geneoloji cəhətdən türk dilləri ailəsinin oğuz qrupunun oğuz-səlcuq yarımqrupuna daxildir. Azərbaycan dilinin fonetik, leksik və grammatik strukturlarında türk, türkmən və qaqauz dillərinin xüsusiyyətlərinı oxşarlıq və yaxınlıq başqa türk dillərinə nisbətən daha çoxdur.

Tipoloji cəhətdən isə Azərbaycan dili dünya dillərinin aqqlütinativ (iltisaqi) qrupuna daxildir. Burada kök dəyişmir, söz düzəltmə və sözdəyişmə funksiyası əsasən şəkilçilərin üzərinə düşür.

Bu dildə Nəsimi, Füzuli, Şah İsmayıl, Vaqif bədii təfəkkür inciləri yaratmışdır Azərbaycan dili hələ Səfəvilər dövründə müxtəlf xalqlar arasında beynəlxalq dil kimi fəaliyyət göstərmişdir. Rus şairi, yazıcı M.Y.Lermontov 1837-ci ildə dostu S.A.Rayevskiyə yazırdı: “Rusyadan çıxandan sonra dağları aşdım. Şuşada, Qubada, Şamaxıda oldum. Tatarcanı (Azərbaycan dilini – red.) öyrənməyə başladım. Fransız dili Avropada vacib olduğu kimi, burada da, ümumiyyətlə, Asiyada bu dil eyni dərəcədə vacibdir”

Azərbaycan dili elə bir qüdrətə malikdir ki, dünyanın har bir dilindən ona tərcümə etmək olur. Odur ki, Şərq, rus və Avropa klassiklərinin əsərləri Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir. Eyni zamanda, Azərbaycan ədiblərinin, elm və mədəniyyət xadimlərinin əsərlərini rus dilinə, digər xalqların dillərinə asanlıqda çevirmək olur.

Son əlli-altmış ildə bu dil daha da inkişaf etmiş, onun lüğət tərkibi genişlənərək zənginləşmişdir. Qrammatik quruluşu cilalanmış, əsas üslubları təkmilləşmişdir. İndi Azərbaycan dili Azərbaycanda elm və texnikalanı, ədəbiyyət və mətbuatı, iqtisadiyyat və mədəniyyəti, ümumiyyətlə, bütün həyatımızı əhatə edən bir dildir.

.XİX əsrin ortalarından (xüsusilə ikinci yarısından) Azərbaycan xalqı millət kimi formalaşmağa başlayır ki, bu, nəticə etibarilə Azərbaycan dilinin milli ədəbi dil kimi normalaşması və formalaşması üçün şərait yaradır.

Dili yaşadan xalqdır, o dildə danışanlardır. Bu dildə indi dünyada 45 milyondan artıq azərbaycanlı danışır.

Lüğət

dövr – эпоха

işğalçı – захватчик

abidə - памятник

kök – корень

yad – чужой

varlıq – действительность

sabitlik – стабильность

qüdrətli – могущественный

özünəməxsusluq – своеобразность

günbəgün – день за днем

cilalanmaq – полироваться

ədib – литератор

lüğət tərkibi – словарный состав
Tapşırıq 90. Mətni oxuyun və tərcümə edin.
Tapşırıq 91. Suallara cavab verin:

- Azərbaycan dilinin qədimliyini göstərən ədəbi nümunələr hansılardır?

- Azərbaycan dilində olan ən qədim yazılı abidələr bu günə nə üçün az miqdarda gəlib çatmışdır?

- Azərbaycan dilinin qüdrətli dil olmasını nə ilə izah etmək olar?

- Son illərdə Azərbaycan dili hansı cəhətlərinə görə inkişaf etmişdir?

- Respublikasının Konstitusiyasında Azərbaycan dili necə yer tutur?

- Bu gün Azərbaycan dilinə münasibət necədir?

- Bu gün dünyada Azərbaycan dilində nə qədər adam danışır?

Tapşırıq 92. Aşağıdakı səz birləşmələrini rus dilinə tərcümə edin və onlarla cümlə qurun

lətif və şirin dil, qüdrətə malik, türk dilləri ailəsi, zəngin ədəbiyyat

Tapşırıq 93. Rus dilinə tərcümə edin

Azərbaycanda ana dilində ibtidai, orta, ali məktəblər fəaliyyət göstərir. Bu dil elm, təhsil dili kimi inkişaf edir, zənginləşir. Azərbaycanın hər hansı bir kəndində və şəhərində doğulan uşaq bağçada, orta və ali məktəblərdə öz ana dilində təlim-tərbiyə almaq imkanına malikdir.

Bu gün Azərbaycan dili durmadan inkişaf edir və zənginləşir. Ona diqqət və qayğı günbəgün artır.