Azerbaycan’da Müstakil Hanlıklar Devrine Umumî Bir Bakış

Burada söz konusu edilen sistem Türklerin ordu-millet niteliğine uygunluk göstermektedir.8 Öğütnâme’de padişahtan itibaren her kademedeki yöneticide aranan şartlar ve uymaları gereken ilkeler ve görevleri

belirtilmiştir. Yönetimde, padişahlığa kadar giden yolda tabandan yükselme öngörülmekte, bu yükselişte, Allah’ın kapısında olgunlaşma yanında, geleneksel Türk hakimiyet anlayışındaki şahsi liyakat ilkesi salık verilmektedir. Kara Yülük Osman Bey, padişah için hayır ve ihsan sahibi olma; çalışma arkadaşlarını iyi seçme; öksüzler başta olmak üzere yardıma ve korumaya muhtaç kesimlere sahip çıkma; güvenlik için istihbarat hizmetlerini düzenleme; adil olma; daima halkının ve ülkesinin mutluluğu için çalışma; huzur ve sükunu sağlama; itidalli olma gibi görev ve yetkileri gerekli görmektedir. O, adaleti, yönetimin başarısı, toplumun huzuru yanında, düzenli gelir/vergi elde edilmesi ve hakimiyetin devamı için şart telakki etmektedir. Öğütnâme’de değinilen hususlardan biri de toplantılar ve şölenlerdeki orun (makam/mevki) ve ülüş (hisse/pay) ilkesidir.9

Bu yıllarda, Türk dünyasında var olan Oğuzculuk akımı Akkoyunlulara da geçmiştir. Akkoyunlu Devleti’ni kuran aşiretin Oğuzların Bayındır kolu olduğu daima vurgulanmıştır.10 Bu vurgu ile belki de Kara Yülük Osman Bey’in, Anadolu, Azerbaycan ve Suriye’de hiçbir devlete tam olarak bağlanmadan gezen Türkmenleri kendi tarafına çekme çabasının bir ürünü idi. O, bu yolla söz konusu grupları Akkoyunlu hakimiyetine almada meşruiyet kaynağı bulmuş oluyordu. Aslında Kara Yülük Osman Bey’in gevşek örgütlenmesi ve Oğuzluğu vurgulaması, Batı’da merkezileşme politikası izleyen ve Oğuzluğu ön plana çıkaran Osmanlı’ya bir alternatif olarak da değerlendirilebilir.

Kara Yülük Osman Bey, dini hayat, şeriat, cihad ve gazâ gibi İslamî hususlara değinmemiştir. Bu durum Akkoyunluların başlangıçta eski Türk değerleri üzerinde yükseldiği, Uzun Hasan Bey’den itibaren İslamî değerlerin daha öne geçtiğini göstermektedir. Hakimiyet anlayışında, bir zamanlar iktidarın geçerli olabilmesi için gerekli olan halifenin tasvibini alma/velayet ve ona itaatten söz edilmemektedir. Bu durum, Selçuklular ve Gaznelilerde Fars ve İslamî unsurlarla geliştirilen Türk siyaset teorisi ve kurumlarından tekrar bozkır geleneğine dönüş olarak değerlendirilebilir. Öğütnâme’deki Moğol etkisi bir bakıma Timur’un Kara Osman Bey üzerindeki etkisinin bir tezahürü olarak görülebilir. Unutulmamalıdır ki ona Diyarbakır’ı hediye eden ve ölünceye kadar onu koruyup destekleyen Timur Türk olmakla beraber yönetim kurumları ve hukukta Moğolları izlemiştir.11

Akkoyunlu şehzadelerinin bu dönemdeki taht mücadelelerinde Ehl-i hal ve’l-akd12 kurumu ile meşveret ve ekberiyet (büyük evlat) ilkesi13 de zaman zaman belirleyici olmuştur.

2. Uzun Hasan Bey’den İtibaren

Uzun Hasan, yaklaşık on yıl içinde, Karakoyunluları yıkıp Timurluları mahalli bir güç haline getirerek uluslararası siyasi, askeri ve ekonomik güce sahip bir imparatorluğun sahibi olmuş; bu başarılarıyla Cengiz ve Timur gibi büyük cihangirlerin arasına girmişti. O, bir İslam imparatorluğu kurma sürecinde de iktidarını, geleneksel değerler yanında ilahi bakımdan temellendirmeye çalışmıştır.

A. Hakimiyetin Manevi Dayanakları

Uzun Hasan, izleri resmi yazışmalarda ve dönemin dini, siyasi hatta ladini edebiyatında görüleceği gibi, hakimiyet anlayışında daha çok İslam’a vurgu yapmış, başka bir ifade ile Kur’an, hadis ve keşif erbabının (alim, mutasavvıf, şeyh, veli gibi) müjdelerine başvurmuştur. Buna göre, Uzun Hasan, Allah’ın iradesi ve yardımı ile askeri başarılar kazanan bir gâzi/mücahid, cihanda Müslim-gayri müslim herkese hakim kılınmak istenen bir cihangir/dünya imparatoru ve Müslümanları bozuk inançlardan arındırarak doğru yola ulaştıracak bir müceddid/yenileyici-meb’us/görevlidir.

Bu misyonların temellendirilmesinde Kur’an ve hadislere başvurulmuştur. Uzun Hasan bir gâzi/mücahid İslam hükümdarı olarak ortaya konurken bazı ayetlere atıfta bulunulmuştur. Söz gelişi, Uzun Hasan Bey, 873/1468’de Kahire’ye gönderdiği zafernâmede galibiyetini yukarıda zikrettiğimiz şu ayetlerle temellendirmişti: “Halbuki onlar, bu yenilgilerinden sonra birkaç yıl (bid’i sinin) içinde galip geleceklerdir” (Rum suresi 30/3-4). “Ve sana şanlı bir zaferle yardım eder” (Feth suresi 48/3).14 Bu ayetlerdeki bazı ifadelere zafernâmede yeni anlamlar yüklenmişti. Birkaç şekilde açıklanabilen bid’ kelimesine ebced hesabı ile Karakoyunluların Muş Ovası’nda hezimete uğratıldığı tarih olan 872 (1467) karşılığı verilmiştir. İkinci ayetteki bütün harflerin ebced hesabı ile toplamı da aynı sayıyı bulmaktadır.15 Fadlullah da bu bağlamda Rum süresinin 3. ayetine atıfta bulunarak bid’i sinin ifadesinin Uzun Hasan’ın zafer yılı olan 872’ye (1467), adna’l-ard terkibinin de el-Cezire’ye tekabül ettiğini iddia etmektedir.16 Gıyâsî de aynı ayeti alarak gâliplerin Akkoyunlu, mağlupların Karakoyunlu, anda’l-ardın da Küçük Ermeniye olduğunu belirtmektedir.17 Benzeri yorumlar ve ilahi temellendirmeler Akkoyunlu sarayına yakın ulema ve hatta bazı ümera tarafından da yapılmıştır.18 Uzun Hasan’ın tarihçisi Tihrânî, efendisinin iktidarına ilahi meşruiyet kaynakları bulmaktadır. Ona göre Oğuz soyundan gelecek bir hükümdarın Rum ve Şam bölgelerini adaletle dolduracağı Kur’an ve keşif erbabı tarafından haber verilmiştir.19 Tihrânî’ye göre bu hükümdar Uzun Hasan Bey’dir.

Bayındır hanedanı ve özellikle Uzun Hasan iktidarına ilahi destek bulma çabası daha sonraki dönemlerde de devam etmiştir. Sultan Yakup’un tarihçisi Fadlullah bu çabayı devam ettirenlerdendir. Ona göre Nur suresinin

55. ayeti de Uzun Hasan Bey’e işaret etmektedir: “Allah sizden iman edip güzel işler yapanlara, kendilerinden öncekilere yaptığı gibi onları da muhakkak yeryüzünün hükümranları yapacağına, onları kendileri için beğendiği dinlerini (İslam’ı) kuvvetle icra etme gücü vereceğine, kesinlikle onları korkularının arkasından güvenceye erdireceğine dair yeminle söz verdi. Onlar, hakkımda hiçbir şeyi ortak koşmayarak yalnızca Bana ibadet edeceklerdir. Artık bundan sonra kim nankörlük ederse, onlar fâsıkların ta kendileridir!” Bu ayetteki sizden sözü ile Hasan kelimesi ebced hesabıyla 150 sayısına tekabül etmekte bu da Uzun Hasan Bey’e işaret etmektedir. O Allah’ın görevlisi veya meşru Müslüman hükümdardır.20 Bu temellendirme Nisa suresinin 59. ayetiyle de yapılmaya çalışılmıştır: “Ey iman edenler, Allah’a ve Peygamber’e ve sizden olan emir sahiplerine itaat edin. Eğer bir şey hakkında çekişirseniz onu Allah’a ve Peygamber’e döndürün. Eğer siz Allah’a ve âhiret gününe iman ediyorsanız bu, sizin için daha hayırlıdır. Ve netice itibarıyla daha güzeldir.” Bu ayetteki sizden ifadesi de Uzun Hasan’a ilahi destek olarak yorumlanmıştır.21 Fadlullah’a göre her yüzyılda çıkması beklenen (meb’us) Hicri 9. yüzyılda ortaya çıkan Bayındır Hanedanı’nın önderi Uzun Hasan’dır. O, Kur’an’daki bid’i sinin ifadesinin 872’ye (1478) tekabül ettiğini bunun da yüzyılın başı olduğunu iddia etmektedir. Fadlullah bu tezini desteklemek için de İbnu’l-Esir’in (ö. 606/1210) Câmiu’l-Usûl adlı eserinden delil getirmektedir. Fadlullah’ın aktardığına göre İbnu’l-Esir meb’us kavramının bir yüzyılda bir şahsı ifade ettiğini, bunun illa da fukahadan biri olmasının şart olmadığını, şeriatı ihya eden bir kişinin de olabileceğini belirtmektedir.22 Uzun Hasan Bey’i Hicri 9. yüzyılın meb’us/gönderilen ve müceddidi/yenilikçisi gösterme eğilimi Devvâni’de de görülmektedir. O, Uzun Hasan Bey’i sayısal olarak sultan-ı cihan ve fim zemin ü zaman (yeryüzü ve zamanın bekçisi) ifadelerine denk düşürmektedir.23

Uzun Hasan Bey’in hakimiyetine hadislerden de destek aranmıştır. Bu hadsilerin başında müceddid hadisi gelmektedir: “Allah bu ümmete her yüzyılın başında dinini yenileyecek bir yenileyici/müceddid gönderecektir.”24 Bu bağlamda Devvâni Uzun Hasan’ı “el-mebusu el-mie el-tis’a” (Hicri 9. yüzyılın) müceddidi kabul etmektedir.25 Aslında müceddid hadisi İslam tarihi boyunca siyasi ve sosyal gerekçelerle konjonktürel olarak yorumlanmıştır. Uzun Hasan Bey’in bu sıfatı kullanma nedeni ayrı bir araştırma konusudur.

Akkoyunlu Hanedanı’nın yönetim felsefesi ve devlet anlayışının felsefi/teorik temelleri Devvâni tarafından ortaya konmuştur. O, Uzun Hasan Bey’in ricası üzerine oğlu Sultan Halil için Ahlak-ı Celâlî adlı eserini kaleme almıştır.26 Devvâni, yönetim felsefesini esasen kitabın Siyasetü’l-Mudûn adını taşıyan üçüncü bölümünde işlemektedir. Burada İbn Miskeveyh ve Tûsî gibi Devvâni de dünya hayatının düzeni için şeriat (kanun), imam (siyasi yönetici) ve servet olmak üzere üç şeyi gerekli görmektedir. Ona göre, bunlara sahip olan bir topluluk dünya ve ahiret mutluluğunu elde edebilir. İnsanları her bakımdan mükemmelliğe yöneltebilecek kabiliyetli kişi olan imam, Allah’ın yeryüzünde halifesi ve Hz. Peygamber’in vekilidir. Yönetimin esası adalettir, adil olmayan iktidar baskıcıdır. Adaletin hüküm sürdüğü faziletli ülkede rütbe ve mevki bakımından yükselmede geçerli değerler kabiliyet, ehliyet ve liyakattir. Toplum, alimler, askerler, tüccar-sanatkâr-işçiler ve çiftçiler olmak üzere dört zümreden oluşur. Bu zümreler adaletle yönetildiğinde dünya saadeti için gerekli olan servet biriktiği gibi, ahiret mutluluğu da elde edilir.27

Devvâni, İslam yönetim esaslarını tartışırken özelde Uzun Hasan, genelde bütün Müslüman önderler için şu değerlendirmeyi yapmaktadır:

“Hükümdar, tekil insanları mükemmelliğe yöneltmek ve işlerini düzene koymak üzere ilahi destekle temayüz etmiş kişidir. Filozoflar bu kişiyi “mutlak yönetici”, kanunlarını da “devlet idaresi” olarak nitelendirirler. Yenilikçiler ona “imam”, işine ise “imamet” derler. Eflatun onu “dünyanın denetçisi” olarak nitelendirirken Aristo ise “sivil insan”, yani devlet görevlerini etkinlikle yerine getiren kişi olarak tanımlar. İşlerin denetimi böylesi yüksek gönüllü insanların elinde olduğunda, bütün ülkede ve tebaa arasında iyi talih ve bereket olur. Böylece Allah’ın inayetiyle ve ‘Yayı imalatçısına ver’ atasözüne uygun olarak, insanlığın işlerinin düzenlenmesi muzaffer cihangirin güçlü ellerine bırakılmıştır…. (burada Uzun Hasan’ın adaletini öven bir bölüm bulunmaktadır) Dünyanın denetçisinin ilk kaygısı, şeriat hükümlerinin işlerliğidir. Ne ki, özgül ayrıntılarda, fiilleri şeriatın genel ilkelerine ters düşmedikçe, çağının kamu yararına uygun davranma yetkisini elinde tutar. Böylesi bir insan gerçekten de Allah’ın gölgesi, halifesi ve Peygamber’in vekilidir.”28

“Din ve mülk ikiz kardeştir” ilkesini kabul eden Devvânî, Akkoyunlu Fars Valisi Sultan Halil’in geçit törenindeki asker ve ümerayı maddi ordu, din uluları ve ulemayı da manevi ordu olarak saymaktadır.29 Din ve mülkün ikiz kardeş olduğu fikri Hz. Muhammed’e atfedilen şu hadise dayandırılmaktadır: “İslam ve sultan (güç, kudret elinde olan ve halkın işini üzerine alan) ikiz kardeştirler. Bunlardan birinin salahı ancak arkadaşı vasıtasıyla olur. İslam esas, sultan onun koruyucusudur. Esası olmayan yıkılır, yerle bir edilir; koruyucusu olmayan da kaybolur gider.”30 Bu hadise Gazalî imametin vücubu bahsinde önemli bir yorumu getirmektedir. “Dünyanın düzenlenmesinin, insanlar, mal ve mülk için güven ve huzurun sağlanmasının, ancak kendisine itaat edilen bir sultanın varlığıyla mümkün olacağını” ifade eden Gazali, aksi takdirde fitne fesadın ortalığı kaplaya

cağına dikkat çekmekte ve şöyle devam etmektedir: “İşte bundan dolayı dendi ki ‘din ile sultan ikiz kardeştir.’ Yine bundan dolayı dendi ki ‘din esas, sultan koruyucudur.’ Esası, temeli bulunmayan bina yıkılmaya mahkum olduğu gibi, koruyucusu olamayan bir şey de yok olmaya mahkumdur…. Bu da bize gösteriyor ki, dünya düzeni zorunlu olduğu gibi, ahiret saadetini kazanmak için de din düzeni zorunludur.”31

Akkoyunlu hakimiyet anlayışı ve yönetim esasları hakkında Kitab-ı Diyarbekiriye’nin satır aralarında işaretler bulmak mümkündür. Tihrânî eserine Allah’ın sonsuz hakimiyet ve iktidarını vurgulayan “Mutlak hükümranlık elinde olan Allah yüceler yücesidir. Ve O’nun her şeye gücü yeter” (Mülk suresi 67/1) ayetiyle başlamakta ve klasik İslam hakimiyet teorisinin en önemli dayanaklarından olan “Allah’a ve Resulü’ne ve sizden olan emir sahiplerine (idarecilere) itaat edin” (Nisa 4/59) ayeti ile “Kim zamanının imamını tanımadan ölürse…”32 hadisini zikretmektedir.33 Buna göre müminlere düşen esas yükümlülük, Allah’a ve Peygamberi’ne itaatten sonra, yöneticilere itaattir. Bu yaklaşıma öteden beri İslam siyaset teorisinde başvurulmuştur. Tihrânî, toplumdan itaati aldıktan sonra yöneticiyi, kendisine düşmanlık besleyene Allah’ın savaş açacağı bir veli kul ilan etmekte, daha sonra da zamanın imamını/sultanını tanımayanın bâğî olduğunu belirtmektedir.

Tihrânî, “Mülkün gerçek sahibi olan Allahım! Sen mülkü dilediğine verirsin ve mülkü dilediğinden geri alırsın. Dilediğini yüceltir, dilediğini de alçaltırsın. Her türlü iyilik Senin elindedir. Gerçekten Sen her şeye kadirsin” (Al-i İmran 3/26) ayetini iktibas ederek gerçek mülk/iktidar sahibinin Allah olduğu ve onu dilediğine verdiğini vurgulamaktadır. Kuşkusuz, ona göre, Allah’ın mülk verdiği kişilerden biri de Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan Bey’dir.

Tihrânî, hakimiyet ve yönetim ile ilgili en önemli noktayı şöyle ifade etmektedir: “Ve öyle bir hakim ki, küçük ve büyük alemi hıfz ve gözetiminin gölgesi ile rehberlik ve yönetimin kanununca (siyaset ve riyaset kanunu) ayakta tutmuştur; mülk ve velayet sancağını namdâr sultanların, ilim ve dirayet bayrağını dindâr ulemanın omuzlarına yerleştirmiştir. Ta ki, birinciler sayesinde yeryüzü, kargaşa ve ihtilalden korunmuş; ikincilerin irşadı vesilesiyle de din yok olmaktan emin olsun. Böylece bu iki fırka şu iki yolla yani su verilmiş kılıcın ve tatlı dil yardımıyla halkı doğru ve kamil yola ulaştırarak ülkeleri de fitne ve fesadın kılıcından muhafaza etsinler…. Ve bu görkemli iki topluluğu Hz. Risaletpenah’ın (sas) emir ve yasaklarına tabi kıldı.”34 Bu ifadelere göre dünya siyaset ve riyaset/yönetim kanunu ile yönetilir. Bu yönetimin iki ayağı a. Mülk/iktidar ve vilayet sancağı namdâr ümera, b. İlim ve dirayet bayrağı dindâr ulemadır. Ümeranın görevi, keskin kılıcı ile ülkeyi kargaşa ve ihtilalden korumak, ulemanın görevi de tatlı dilli irşadı ile dini yok olmaktan kurtarmak, halkı doğru ve kamil yola ulaştırmaktır. Bu iki grubun rehberi ve uyacağı esaslar da berrak semavi suyun kaynağı Kur’an ummanı ile yüce ahlakı kendinde toplamış bir ülke, şirk ve nifaktan korunmuş bir şehir olan Hz. Muhammed’in emir ve yasaklarıdır. Tihrânî yönetim geleneğinde Hz. Muhammed’i daha da merkeze alarak “Onun muhabbet ve dostluk (velâ) gölgesi olmaksızın dünya ve ahiret saltanatı ele geçemez” hükmünü vermektedir.35

Tihrânî, bu esas değerlendirmeler yanında, genelde bütün yönetimler, özelde Akkoyunlu yönetimi için istişare/danışma ilkesine “Padişahların ve serdarların, görüş ve tedbir sahiplerine danışarak (meşveret) ülke işlerini yapmaları… gerekir.”36 ifadesiyle dikkat çekmektedir. Günümüzde siyasi hayatın temel değeri olan katılımcılığın ve ifade özgürlüğünün de esası olan istişare Kur’an’da “Onlarla istişare edin” (Al-i İmran 3/159) ayetiyle Müslüman yöneticilere tavsiye edilmiştir. Bu bağlamda mesela, Uzun Hasan Bey önemli kararlar almak ve kimi konuları görüşmek için sık sık Divan’ı toplamıştır.37

Uzun Hasan Bey, kendisi de komşu hükümdarlarla yazışmalarında özellikle şeriat ve adalet ilkelerine uyduğunu belirtmiştir. Söz gelişi, o, Rebiulahir 875/Eylül 1470’te Fatih Mehmed’e yazdığı bir mektupta yönetiminin şeriat ve adalet ilkeleri üzerinde yükseldiğini belirtmiş, Karakoyunlular zamanından kalma zina, livata, fuhuş, işret, içki, kutsal mekanlara saygısızlığı kaldırdığını, bunun yanında hayır-hasenât, hayrât ve vakıfları teşvik ettiğini, camilerde dindârların çoğaldığını, medreseleri desteklediğini hatırlatmıştır.38 Uzun Hasan ve diğer sultanlar kişisel servetlerinden harcayarak yaptıkları hasenat ile İslam ilkelerine bağlılıklarını ve topluma olan sevgilerini göstermeye çalışmışlar, halktan da itaat istemişlerdi. Aynı zamanda bu faaliyetler devlete sosyal bir nitelik kazandırmıştır.

Bunun yanında, seyyidler, şerifler ve ulemaya tanıdıkları sosyal, siyasi ve ekonomik ayrıcalıklarla kamuoyu desteğini kazanmaya çalışmışlardır. Uzun Hasa Bey, ulema ile daima istişarede içinde olmuş, yönetimin önemli birimlerinde ulemayı istihdam etmiştir. Akkoyunlu yönetimi halka yaklaşmak ve yanına çekmek için keşif erbabından da yararlanmıştır. Uzun Hasan Bey, hayatı boyunca, Şii eğilimli Safeviyye ile Sünni nitelikteki Gülşeniyye Halvetiyye, Nurbahşiyye, Nakşibendiyye ve Bayramiyye gibi, ayrım gözetmeden her meslek ve meşrepten tarikata kucak açmıştır.

Uzun Hasan Bey’in hakimiyetini ve başarılarını müjdeleyen keşif erbabından bazıları kaynaklarda zikredilmiştir. Söz gelişi, tâcu’l-ârifîn/tacü’l-meczubin Baba Abdurrahman Şâmî zaman zaman sarayda yemekleri beraber yiyecek derecede Uzun Hasan’ın sevgi ve saygısını onun zaferleri konusunda da çok tebşiratta bulunmuş

tur.39 Uzun Hasan Bey’in gelecekteki zaferleri ve başarılarını müjdeleyen keşif erbabından biri de Hüseynî Seyyid Abdülgaffar Tabatabaî’dir. O, 872/1467’den önce Akkoyunluların Azerbaycan’ı alacağını müjdelemiş; fetihten kısa bir süre önce rüyasında, Azerbaycan’daki bazı şeyh ve dervişlerin Uzun Hasan Bey’i Tebriz tahtına oturtmak için toplandıklarını gördüğünü ileri sürmüştür.40 Uzun Hasan Bey’in hakimiyetini ve başarılarını müjdeleyen tasavvufi zümrelerden biri de Kübreviyye tarikatı mensupları olmuştur.41

Uzun Hasan Bey zamanındaki bu İslamî eğilim Sultan Yakup zamanında da devam etmiştir. Fadlullah, Bayındırların üstün nitelikleri ve faziletlerini sayarken onların daima tevhid inancına sahip olduklarını, Şiilik, ilhad, zındıklık, bid’at, rafizilik, mutezile gibi sapık ve batıl yollara sapmadıklarını, şeriata uymak için ictihad ehli ulemadan fetva aldıklarını vurgulamaktadır.42

Tıpkı babası gibi, Sultan Yakup da İslami hakimiyeti vurgulayan unvanlarla anılmıştır. O “zaman-ı imam” ve “İslam sınırlarının koruyucusu”43 Devvâni’ye göre Sünni Müslümanların başkanı idi.44 Yakup’u Fadlullah “imam”, “gıyasu’l-hilafet ve’l-saltanat”45 olarak nitelendirirken, Kadı Hüseyin Meybudî onu Hulefa-i Raşidin denen İlk Dört Olgun Halife’ye denk tutmakta, hakimiyetini bin yılın başlangıcı ve mev’ud’un (vadedilen kurtarıcın) gelişinin müjdesi gibi değerlendirmektedir.46 Benzeri düşünce ve mülahazaları daha da ileri götüren Fadlullah, iman tazeleme görevini biraz daha özele indirgeyerek Bayındır aşiretinin Uzun Hasan koluna yüklemekte böylece başta Sultan Baysungur olmak üzere taht mücadelesi veren Uzun Hasan Bey’in oğullarına yol açmaya çalışmaktadır. O Baysungur’u, İslamî meşrulaştırma ilkesi olan halifeliği öne alarak, “Halifenin sığınağı, Allah’ın gölgesi, Oğuz Han zaferlerinin, Enu Şirvan’ın adaletinin varisi” şeklinde nitelendirmektedir.47

Fadlullah, Bayındır Hanedanı’nın üstün nitelikleri ve faziletlerini sıralarken, onların atalarının asla gerçek inanç veya ilahi tebliğ sahipleri/peygamberlere karşı çıkmadıklarını, İslam gelmeden önce, zamanın peygamberlerine inanıp itaat ettikleri gibi İslam gelince onu hemen kabul ettiklerini, Zındıklık, Mutezile, Şiilik, Rafizlik ve ilhad gibi sapık dini akımlar ve bid’ata yanaşmadıklarını; Akkoyunlu hükümdarlarının İslamî duyarlılık içinde olduklarını, “şeriatı anlamak ve fermanlar çıkarmak için ilim yolunda çaba harcadıklarını (muhtemelen Uzun Hasan Bey’e atıf), bu niteliklerin zayıfladığı zamanlarda ictihad sahibi ulemanın fetvalarına uymaya çalıştıklarını”48 belirtmektedir.

Akkoyunluların hakimiyetinin manevi dayanaklarından biri de Hicaz’a gönderdikleri mahmil/hac kervanlarıdır. Müslüman hanedanlar arasında mahmil gönderme bir ara nüfuz savaşına dönüşmüş;49 buna Uzun Hasan Bey de katılmıştır. O, hakimiyeti ve cihangirliğinin İslam dünyası, özellikle Mekke şerifleri tarafından tanınmasını sağlamak için Hicaz’a çeşitli tarihlerde mahmil göndermiştir. Akkoyunlu hakimiyet telakkisi açısından en önemlisi ise 877/1473’te gönderilen mahmildir. Akkoyunlu şehzadelerinden Rüstem Bey, emirü’l-hacc sıfatıyla Ahmed b. Dihye’yi yanına alarak bir mahmil ile Hicaz’a girmiş, Medine’de bir Cuma hutbesinde ısrarlı ve cesaretli davranarak “es-sultanu’l-adil, hadimu’ül-haremeyni’l-şerifeyn Hasan et-Tavil” (Adil sultan, iki şerefli belde Mekke ve Medine’nin hizmetçisi Uzun Hasan) ibaresinin okunmasını sağlamıştır. Ancak hemen Mekke şerifinin adamları bunları tutuklayarak zincire vurup Kahire’ye göndermişlerdir.50

Türk-İslam devletlerinin saltanat ve hakimiyet alametlerinden olan altın kılıç, kemer, hil’at, çetr, sancak ve bayrak Akkoyunlularda da varlığını korumuştur.51

B. Hakimiyetin Manevi Dayanakları

1. Gazâ İdeali

Akkoyunlu hakimiyet mefkûresinin önemli kaynaklarından biri de gazâ ideali idi.52 Akkoyunlular da ortaya çıkışlarından itibaren gazâ idealini daima vurgulamışlar, başlangıçta Trabzon Rum kafirlerine karşı, daha sonraları Gürcülere karşı gazâ seferleri düzenlemişlerdir. Akkoyunlu hükümdarlarının unvanları arasında gâziliğe özel önem verilmiştir. Söz gelişi, yukarıda değindiğimiz gibi, Uzun Hasan’ın en önde gelen sıfat ve unvanlarından bir gâzilik idi. Tihrânî Uzun Hasan Bey için doğrudan veya dolaylı olarak gâziliği çağrıştıran “Ebu’n-Nasr ve’z-Zafer” ve “Sultan Hasan Bahadır”53 unvanlarını kullanmıştır.

Ona, döneminin alimleri ve şairleri de bu unvanı layık görmüşlerdir. Örneğin, mutasavvıf ve şair Câmî, onu “sultanu’l-guzât” (gâziler sultanı) olarak anmakta,54 Devvânî de “el-gâzi fi sebilillah el mücahid li ilâyı kelimetillah” (Allah yolunda gâzi, Allah’ın adını yücelten mücahid) şeklinde nitelendirmiştir.55 Bu bağlamda gazâ, Uzun Hasan Bey için cihanşümul bir imparatorluk kurma yolunda İslamî temellendirme vasıtası idi.

Akkoyunlular, Müslümanlara saldırırken de onları dalalet ve bidata batmak, şeriatı ihlal etmek, ahlaksızlığa dalmak, zulüm yapmak ve fuhuşa yönelmek gibi hususlarla suçlamışlardır.56

2. Merkezileştirme Siyaseti

Akkoyunlular özellikle Uzun Hasan Bey’den itibaren merkezileştirme siyaseti takip etmeye başladılar. Bunun başlıca sebepleri Osmanlılar örneğinde olduğu gibi, zamanın yönetim anlayışının bu yöne doğru kayması yanında imparatorluklarını parçalanmaktan koruyarak ömrünü uzatmaktı.
Akkoyunlu Devleti başlangıçta siyasi, sosyal ekonomik ve kültürel sebeplerden dolayı adem-i merkeziyete dayanan bir yapıya sahipti. Her şeyden önce bir Türkmen aşiretleri konfederasyonu idi. Akkoyunlularda adem-i merkeziyeti gerekli kılan hususlardan biri de yaylak-kışlak hayatı yaşayan Türkmenlerin bağımsız hareket etme geleneği ve göç yollarını kontrol etmenin güçlüğü idi. Akkoyunlu merkezi yönetimini zaafa düşüren uygulamalardan biri de ikta ve suyurğal sistemi idi. Akkoyunlu Hanedanı’nda da iktidar geleneksel Türk ülüş usulüne tabi idi. Kutlu Bey, Kara Yülük Osman Bey ve Uzun Hasan Bey ülkeyi hanedan üyeleri arasında paylaştırmıştı. Bu sistem hükümdar güçlü olduğu sürece, katılımcılık ve istikrarı sağlıyor, hükümdarın ölümü veya zayıflığı durumunda ülkenin parçalanması ve devletin çökmesine yol açabiliyordu. Nitekim Kara Yülük 839/1435’te vefat ettiğinde tahta geçmeyi belirleyecek kesin bir yasa veya gelenek olmadığı için Akkoyunlular yaklaşık yirmi yıl iç savaş ve bölünme tehlikesi yaşamışlardır. Bu tehlike Akkoyunlularda birkaç defa görülmüş, birincisinden Uzun Hasan, ikincisinden Yakup kurtarmışsa da sonuncusunda devlet yıkılmıştır.

Akkoyunluların, toprak yönetimine yeni bir düzen getirme çabaları merkezileştirme siyasetinin bir tamamlayıcısı idi. Uğurlu Muhammed’in 1475’te isyanı üzerine geç de olsa ikta sisteminin gözden geçirilmesi ve merkezi yönetimin güçlendirilmesi acil hale gelmişti. Merkezi iktidar topraklar üzerinde hakimiyetini tam olarak kurmak ve mahalli güçlerin isyan etme veya bağımsız hareket etme imkanlarını ortadan kaldırmak istiyordu. Uzun Hasan’ın merkezileştirme çabalarının en önemli ve kalıcılarından biri yayınladığı kanunlardır.57 O, hazırlattığı kanunlarla, hanedan üyelerini merkezi yönetime bağlarken, aynı zamanda, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da uzun dönemler bölgeyi harap eden aşiret, otlak ve yaylak kavgalarını sona erdirmeye çalıştı. Benzeri uygulamalara Sultan Yakup zamanında 894/1489’da ve Göde Ahmed’in iktidarında da başvuruldu. Osmanlı merkezi devlet sistemini öğrenen Ahmed Bey, Tebriz’e geldiğinde merkezi hükümeti güçlendirmek için bu girişimi başlattı.58

Akkoyunlular, söz konusu tedbirlerle merkezileştirmeyi gerçekleştirmeye çalışmışlardır. Bu siyaset çerçevesinde imparatorluğun esas bölgeleri sultanın güvendiği yakınlarından veya güçlü aşiret reislerinden birinin denetimine verilmiştir. Bölgesel özerklik hevesleri ve isyanı önlemek için görevler ve imtiyazlar kısa tutulmuş, valiler sık sık görevden alınmıştır. Bölgesel yöneticilerin askeri birliklerini, kısa sürede yerel güçlerle birleşebilecek tek bir aşiretten oluşturmak yerine birkaç aşiretten kurma yoluna gidilmiş, böylece denge kurulmaya çalışılmıştır.