Azerbaycan’da Müstakil Hanlıklar Devrine Umumî Bir Bakış

Kerim Han Zend’in özel bir fermanından sonra Gilan Hanı Hidayet Han’ın toprakları Astara Irmağı’na kadar uzuyordu. Gilan ve Talış Hanları arasında toprak iddiaları yüzünden mücadeleler gidiyordu. İran hükümdarı her zaman Gilan Hanı’nı savunuyordu.85 Önceler Talış Hanı’na ait Astara İran hükümeti tarafından işgal edilip Gilan Hanı’na verilmişti.

1778 yılının Ocağı’nda Gilan’ın karma ordusu Kerim Han’ın rızasıyla Guba Hanlığı’nın himayesinde olan Lenkeran Hanlığı’na karşı geldi. Fakat, konsol Markin’in tanıklığına göre, Talışlar ormanlık dağlara ve derelere kaçmış, dağlık yerlerde kendilerini savunmaya başlamışlar. Onlardan bazıları Cavad’a geri göndüler. Hidayet Han, Cavad Kalesi’ni işgal ettiğinde orada çok sayıda Lenkeranlı olduğunu gördü.86 1785 yılının yazında Lenkeran Hanlığı da Gubalı Fetali Han Devleti’nin vassalına çevriliyor.87 Fakat, 1789 yılında Fetali Han’ın ölümünden sonra Lenkeran Hanlığı vassal bağımlılıktan çıkıyor.

Kara Han’ın ölümünden sonra yerine Mir Mustafa Han (1786-1814) geçti. Mir Mustafa Han yönetimi yıllarında yabancı politikada çok sayıda zorluklarla karşılaşılmaktadır. Bu regionla üç devletin ilgilenmesi ve Osmanlı’nın bu regionda etkisinin azalması Rus Devleti’nin kendi işgalçı politikasını kuvvetlendirme çabaları İran’ın tepkisiyle karşılaşıyor. İran hükümüdarı Ağa Mehemmet Han Kacar (1782-1797) Lenkeran Hanlığı’nın iç işlerine karışmaya başlıyor. Bu zaman Talış Hanı, Murtazagulu Han’a yardım ediyordu. Murtuzagulu Han Ağa Mehemmet Han’ın kardeşiydi ve onun tarafından takıp ediliyordu. 1787 yılının Aralığı’nda Murtuzagulu Han, Derbentli Fetali Han’dan ve Lenkeran Hanlığı’ndan ordu alarak Gilan’ı işgal etti.88 Ona yardım için Guba Hanlığı 230, Talış Hanlığı 660 kişi göndermişti.89 Fakat Murtuzagulu Han orada çok kalamıyor.

1790 yılında Lenkeran Hanı Mir Mustafa Han’ın yardımıyla Murtuzagulu Han ikinci kez Reşt’i işgal etti.90 1791 yılında 12 binlik orduyla Ağa Mehemmet Han, Murtuzagulu Han’ı Lenkeran’a geri dönmeye zorladı. Fakat Murtuzagulu Han’ın ve Mir Mustafa Han’ın birleşik orduları Ağa Mehemmet’in ordularını yenerek Talış Hanlığı’ndan çıkardı.91 Ağa Mehemmet Han’ın ordu komutanı yenilmenin nedenini ormanlarının büyüklüğü ve geçilmezliğine bağlıyordu.92 Bu başarılarına bakmayarak, Mir Mustafa Han, kendi kuvvetleriyle Ağa Mehemmet Han’a karşı fazla dayanamayacağını anlıyordu. Bu nedenle de Ağa Mehemmet Han’a karşı durabilecek bir devlet aramalıydı. Bu devlet de Rusya olabilirdi.

1792 yılında Lenkeran Hanı Mir Mustafa Han, diğer hanlıklarla birlikte Georgiyevsk’e, General Gudoviç’in yanına elçi göndererek, ondan elçisini Peterburg’a göndermesini rica etti.93 Burada amaç Kacar tehlikesine karşı Rusya’dan yardım almak ve Rusya’nın himayesine geçmek idi. Mir Mustafa Han, Ağa Mehemmet Han’ın açık ve barışmaz düşmanıydı. Ona göre de o, Murtazagulu Han’la birlikte Ağa Mehemmet Han’a karşı çıkıyordu. Lenkeran Hanı defalarca Murtuzagulu Han’a müracaat ederek, eğer o, Ağa Mehemmet Han’a karşı ne zaman savaşacak olursa, Gilan eyaletini almak için kendisinin ona orduyla yardım edeceğini bildirmişti.94

Mirze Camal Karabaği, “Tiflis valisi İrakli Han, İrevan Hanı Mehemmet Han ve Talış Kadısı Mir Mustafa Han, İbrahim Han’ın bir araya gelerek Ağa Mehemmet Han Kacar’a tabi olmayacaklarına, birlikte olacaklarına ve birbirlerine yardım edeceklerine yemin ettiklerini” belirtmektedir.95

Mir Mustafa Han’ın, praporşik (Rus ordusunda rütbe) S. Kastatov’la sıkı ilişkilerde olmasına bakmayarak Rusya hükumeti bu sorunu çözmeye acele etmiyordu. Böylece, hem Lenkeran Hanlığı’nın, hem de diğer hanlıkların Rusya himayesine kabul edilmeleri uzuyordu. Bunun nedeni Çar Hükümeti’nin Müslüman hakimlerin sadakatına güvensizliğiydi. Bu nedenle de Rusya Azerbaycan Hanlıklarını kendi himayesine kabul etmekte acele etmiyordu.

Ağa Mehemmet Han’ın Zakafkasya’ya (Önkafkasya) yeni saldırıya hazırlanması Rusya’yı olayları çözmeye zorladı. 1795 yılının 28 Mayısı’nda Devlet Şurası (Meclis) Gudoviç’e, Ağa Mehemmet Han’a karşı Mir Mustafa Han’ın yardımını ve onun Rusya himayesine geçmesini kabul etmesini tembih etti.96

Katerina hükumeti bu sırada Hazaryanı bölgelere yapılan herhangi işgalın Rusya Devletine karşı yönelmiş bir hareket olarak değerlendirileceğini bildirdi. Bu Rusya’nın Hazaryanı vilayetleri kendi işgali altına alma isteğini gösteriyordu. Mir Mustafa Han ve diğer Hanlar bunu anlıyor ve imperatşis’a II. Katerina’nın himayesine girmeye acele etmiyorlardı. Bunun nedeni onların kendi egemenliklerini kaybetmeyeceklerine emin olamamaları

idi.97 Bu yüzden de hem Rusya, hem de İran’a işgalci siyasetlerine rağmen kendi bağımsızlıklarını kaybetmemeye çalışıyorlardı.

Ağa Mehemmet Han Mir Mustafa Han’a kızgındı. O, Lenkeran Hanı Murtuzagulu Han’a sığınacak vermiş, kendisi ve babası onu tanımamış ve Rusya’yla yakınlık etmişti. General Gudoviç’e, Ağa Mustafa Han’a Rusya’nın onu şah olarak tanımasını istiyorsa, o zaman Hazaryanı vilayetlere karşı isteklerinden vazgeçmesini beyan etmesini söylemişti.98

1795 yılının Temmuzu’nda Ağa Mehemmet Han 85 binlik orduyla Azerbaycan’a saldırdı. Lenkeran Hanlığı civarındaki Sarı Adası’nda Rus ordusu ve bir Rus gemisi vardı. Onlar Hazaryanı bölgeleri Ağa Mehemmet’in saldırısından korumalılardı.99 Fakat Ağa Mehemmet Han’la düşman olan Hanlar bile kendi kuvvetlerini birleştirmediler. Ağa Mehemmet Lenkeran Hanlığı’nın topraklarını yağmalamak için askeri grup gönderdi. Bu grup Lenkeran Hanlığı’nın topraklarını perişan ettiler. Gilalnlılar Lenkeran’da ipekçilik için değerli olan dut ağaçlarının çoğunu kestiler, hanın eşini, annesini, kızkardeşini ve oğlunu esir aldılar. Ağa Mehemmet’in Enzeli ve Mazandaran’dan gönderdiği 60 gemilik ordu Lenkeran kıyılarına çıkmak istedi. Fakat Sarı Adası’nda olan Rus filosu buna firsat vermedi ve onları geri çevirdi.100 Bu sürede Lenkeran’da bir çok bey ve hatta Hanın kendi akrabaları ona ihanet ederek düşman tarafına geçtiler. Buna göre de Mir Mustafa Han, önce Salyan’a kaçmış, daha sonraysa Sarı adasında yerleşen Rus ordularına sığınmıştır.101

Fakat Mir Mustafa Han’a ihanet edenler Ağa Mehemmet’in merhametini kazanamadılar. Ağa Mehemmet Han, onların idamına hüküm verdi. Lenkeran Hanı kısa bir süre içinde kendi topraklarını geriye aldı, fakat hiçbir zaman Ağa Mehemmet’e tabi olmadı.102

Ağa Mehemmet Zakafkasya’ya yeni yürüyüşe hazırlanıyordu ve elçilerini Şirvan’a, Şeki’ye ve Talış’a göndererek onu şah olarak tanımaları isteğinde bulundu. Fakat onun rakıpleri Karabağ Hanı İbrahim, İrakli, Şirvan Hanı Mustafa ve Lenkeran Hanı Mir Mustafa ona tabi olmak için hiçbir çaba göstermediler. Bu da Ağa Mehemmet’i kudurtuyordu. 1795 yılının Eylülü’nde Lenkeran Hanı, temsilcisi Zaman Bey’i general Gudoviç’in yanına gönderir. 1795 yılının Ekimi’nde diğer elçisi Kerbelayi Esedulla’yı Rusya himayesine geçmek için Rusya’ya gönderir.103 Kerbelayi Esedulla’ya, Hanın adından tüm sorunları çözme yetkisi verilmişti. Fakat Ağa Mehemmet’in yürüyüşüyle ilgili anlaşmalara araverilir.

1797 yılının ilkbaharında Ağa Mehemmet ikinci defa Zakafkasya’ya yürüyüş eder. O, Azerbaycan halkının ona karşı direneceğini biliyordu. Bu yüzden de tüm olanaklarını kullanmak istiyordu. Ağa Mehemmet, Şamahı, Şeki, Salyan ve Lenkeran halkını Astrabad ve Mazandaran’a nakletmeyi düşünüyordu.

Bu yürüyüşü zamanı Ağa Mehemmet’in ordusu Lenkeran Hanlığı’nı harabeye çevirdi ve Mir Mustafa Han’dan ona tabi olmadığı için intikam aldı.104 Mir Mustafa Han, 200 aileyle Sarı Adası’na kaçtı. Lenkeran halkının bir kısmı ise dağlara çıktı.105 Böylece 1797 yılındakı ikinci yürüyüşü zamanı Kuzey Azerbaycan hanlıklarında eğemenlik Ağa Mehemmet’e az da olsa nasip oldu.

1797 yılının 4 Temmuzu’nda Ağa Mehemmet Şah, Şuşa’da katledildi. İran’ın yeni hakimi onun yeğeni Feteli Şah oldu. O, Lenkeran Hanlığı’na karşı atılgan politika yürütüyordu. Lenkeran Hanlığı hem İran, hem de Rusya için stratejik önem taşıyordu. II. Katerina’nın ölümünden sonra onun yerine geçen I. Pavel’e de müracaat edildi ve bir daha himaye isteğinde bulunuldu. 1797 yılında Rus ordularının Azerbaycan’dan çıkarılmasından sonra İran saldırısından korkan Mir Mustafa Han, temsilcisi Mirze Mehemmet’i Rusya’ya gönderir. Mirze Mehemmet, Lenkeran Hanlığı’nın Rusya himayesine geçmesi için anlaşma yapmalıydı. Nihayet, 1800 yılında Mirze Mehemmet bunu başarıyor. Lenkeran Hanlığı’nın isteğini yapmamak için hiçbir neden görmeyen, hem de Hazaryanında emniyetini sağlamak için Rus hükumeti Lenkeran Hanlığı’nı kendi himayesine alma kararını veriyor. I. Pavel imzasi olan ferman Lenkeran’a gönderilir.106

Bu anlaşmaların sonuçları resmi anlaşma gibi kaydolundu. Rusya, Lenkeran Hanlığı’na yabancı saldırı olursa yardım etmeyi üstleniyordu. I. Pavel, 1800 yılının 28 Ağustosu’nda ona müracaat eden bütün Azerbaycan hanlarına, aynı zamanda da Lenkeran Hanına kendi aralarında anlaşmalarını ve birleşmelerini emr ediyor. Çünki o dönem Gubalı Şeyh Ali Han, Şirvanlı Mustafa Han ve Lenkeran Hanı Mir Mustafa Han arasında Salyan vilayetine uğruna mücadeleler ve tartışmalar bütün hızıyla devam ediyordu.107

1797 yılında Fetali Şah yönetime geldikten sonra I. Pavel’le ilişkileri düzenlemeye çalışıyordu. Fakat temsilçisinin Sankt-Peterburg’dan dönmesini beklemeden Fetali Şah, Güney Kafkasya’nın tüm yönetici feodallarına ferman göndererek onlardan itaat simgesi olarak rehin ve büyük miktarda para talebinde bulundu. 1797 yılının Eylülü’nde Mir Mustafa Han, Baba Han’a (Fetali Han) tabi olur ve töyücü (haraç) ödemeyi kabul eder. Sonra Baba Han, Lenkeran Hanı’na merhamet gösterir. O, Mir Mustafa Han’a Reşt’in gelirinden yılda bin manat vermesini emreder ve buna karşılık ailesini geri verir.108

Mir Mustafa Han, erkek ve kızkardeşini Fetali Şah’a rehin vermişti. Fakat bir süre sonra Tehran havasının onlara düşmediği ve öldükleri haberini alır. Fetali Şah, Mir Mustafa Han’ı ele almak amacıyla onun kızı Beyimağa’yı oğlu Mehemmetali Mirze için almak istiyor. Bunun için o, Sadrazam Mirze Büzürg’ü Lenkeran’a görücü gönderir. Mir Mustafa önce razılık verir.109 Fakat Fetali Şah gelininin düğüne kadar Tahran’da yaşamasını istediğinde Mir Mustafa Han onun da orada öldürüleceğinden korkarak izin vermiyor. O, Şaha: “Gerçi Sizin adınız padişahtır, fakat gerçekte ben kendimi hiç de Sizden eksik bilmiyorum”110 der. Mir Mustafa Han’ın yaptığına öfkelenen Fetali Han saldırı için hazırlanmaya başlıyor. Bu olaydan bahseden bir arşiv belgesinde Fetali Şah’la Mir Mustafa Han arasındakı anlaşmazlığın nedeni daha açık gösterilmektedir. Bu belgede Şahın, Mir Mustafa Han’la ilişkilerinin sertleşmesinin önemli nedenlerinden biri 1809 yılının baharında Lenkeran’a saldırı yapan şah birliklerinin Mir Mustafa Han tarafındın üç kez yenilgiye uğratılması, diğeri ise geçmiş Bakü Hanı Hüseyngulu Hanın kumandasında Rusya’ya karşı yürüyüş için hazırlanmış İran ordusuna Mir Mustafa Han’ın yardım etmemesidir.111 Güneyden gelen İran tehlikesi karşısında Mir Mustafa Han, yine de Rusya himayesine baş vurmak zorunda kalır. Rus Çarı 1800 yılı 14 Şubat tarihli fermanında Sarı Adası cıvarında bir silahlı gemi,112 1801 yılındaki fermanında ise iki gemi bulundurmayı emr etmişti. Bunun amacı Talış Hanlığı’nın sınırlarını yabancı tehlikelerden korumak idi. Karşılığında Mir Mustafa Han, Rusya devletine sadık kalmayı vadediyordu.113 Bu Lenkeran Hanlığı’nın Rusya’ya birleştirilmesinde ilk diplomatik adım idi.

Mir Mustafa Han, 1802 yılında Geyorgiyevsk Antlaşması’na göre Rusya himayesine girmeye karar verir ve İran feodallarına karşı mücadelede yardım istiyor. İran’da olan İngiliz ajani G. Cons, Mir Mustafa Han’a mektup yazarak onu Rusya himayesinden çıkmanın zaruri olduğu konusunda uyarır. O, eğer bunu yaparsa İran’la Lenkeran Hanlığı arasındakı ilişkilerin düzenlenmesine yardım edeceğini vaat eder.114 Fakat Mir Mustafa Han, bu fikirle razılaşmaz.

Çar Rusya’sının sömürge politikasında Lenkeran Hanlığı, Kuzey İran’da Rusya ticaretinin emniyetini sağlamak,115 İran’ın iç ve dış ticaretinde aktif etken olan İngiltere’nin Rusya’ya karşı yaptıkları politikaya karşı gelmek ve Gilan’da Rusya etkisini güçlendirmek için gereken bir basamaktı. Bu nedenle de, Çar Rusya’sı bu bölgeye özel ilgi gösteriyordu.

1802 yılı 26 Aralık tarihinde Mir Mustafa Han ve diğer hanlıklar Rusya’ya sadakat yemini ettiler.116 1803 yılının Şubatı’nda Şamahı Hanı Mustafa Han, Lenkeran Hanlığı’na saldırdı. Önceden haber alan Mir Mustafa Han zamanında savunmaya hazırlardı ve Mustafa Han’ın ordularını geri püskürtmeyi başardı.117

Mir Mustafa Han görünürde Rus himayesini kabullense de, onların subaylarının isteklerini geç yapıyor veya çeşitli nedenler göstererek yapmıyordu. “Mozdok” gemisinin kaptanı Moçakov Mir Mustafa Han’ı Sisyanov’a şikayet ederek, onun hiçbir tehlike olmadan sık sık Lenkeran Hanlığı’nın tehlikesizliğini korumasını istemesini ve Mogakov’un Mir Mustafa Han’ın düşmanı Enzelili Mirze Hanla dostluğunu beğenmediğini söylüyor.118

Mir Mustafa Han, Sisyanov’a 1803 yılı 5 Aralık tarihinde bir mektup yazarak Moçkov’un onun düşmanı, Reşt hakimi Mehemmet Rza Han’la mektuplaştığını ve birkaç defa onun evinde olduğunu, Moçkov’un Mir Mustafa Han’dan ettiği şikayetin asılsız olduğunu yazıyordu.119 Buradan Rus memurlarının Mir Mustafa Han’la ilişkilerinin hiç de iyi olmadığı görülüyor. Yeri gelmişken, uzun bir süre Mir Mustafa Han’ın Rusya eğilimli olduğu ve onun himayesini aradığı fikri oluştuğunu kaydetmemiz gerekiyor. Sisyanov’un Mir Mustafa Han’a yazdığı mektuplardan da, Rusya himayesine sadık kalsa da yaptıklarının bunun tam tersi olduğu görülmektedir.120 Aynı zamanda o İran’la da ilişki halinde olmuş ve bu iki devlet arasında politik manevralarla kendi bağısızlığını korumaya çalışmıştır.

Mir Mustafa Han Rus memurlarının yazışmalarından haber tutuyor ve amaçlarının Lenkeran Hanlığı’nı Rusya’ya birleştirmek olduğunu anlıyor. Mir Mustafa Han: “Eğer Rusya Devleti böyle bir istekte bulunursa, onu da Kacar gibi kovacağımı bilir” der.121 Bu Mir Mustafa Han’ın hanlığın bağımsızlığı konusunda ne kadar istekli oılduğunu gösterir.

Mir Mustafa Han, Ruslardan onun eyaletinin emniyetinin sağlanmasını istiyordu ve bunun için Sarı Adası’nda kale yapmalarını istese de, onlar buna olumsuz yanıt verdiler.122 Sisyanov Mir Mustafa Han’a yazdığı 1805 yılı 23 Nisan tarihli mektubunda “Siz yalnız sözde söylüyorsunuz, yaptıklrınızsa bunun tam tersidir. Eğer siz Rusya himayesine sadıksanız, neden geçen senenin yazında ben Baba Han’la savaşırken sen ona yardım için 150 kişi verdin ve onlar bana karşı savaştılar”123 diye yazıyordu. Bu mektubunda Sisyanov Mir Mustafa Han’ı, hem de Cavad Han’ın (Gence Hanı) oğulları Uğurlu Ağa ve Aligulu Ağa’yı kendi eyaletinde sakladığını düşünerek, suçluyor ve onların hapsedilerek Rusya’ya verilmesini istiyor. Diğer mektubundaysa Sisyanov, Mir Mustafa Han’dan Rus yanlısı Şagagi Cihangir Han’ı himaye et

mesini ve İranlıları korkutmak için kendi kıyılarında 300 kişilik Rus ordusuna yer vermesini istiyordu. Aksi halde Mir Mustafa Han kendi Hanlığını kaybedecek ve hiç bir yerde kimseden yardım alamayacaklardı.124

1805 yılındakı antlaşmadan sonra Ruslar, Salyan’ı Şirvanlı Mustafa Han’a verdiler. Böylece Mir Mustafa Han’la, Şirvan’lı Mustafa Han arasında Salyan uğrunda mücadele başlar. 1806 yılının Şubatı’nda Sisianov’un öldürülmesinden sonra bazı Hanlar isyan ettiler. Talışlı Mir Mustafa Han, veziri Mirze Büzürk’le görüştükten sonra rahatça Ruslara karşı koymaya başladı.125 1806 yılında İran ordusu Şirvan’a kadar geri çekilirken 6 bin esir götürdü. Bu zaman İranlılar 2 bin aileyi Mir Mustafa Hana verdiler. Bunun yanı sıra Mir Mustafa Han, Bakülü Hüseyngulu Han’a sığınak vermişti. Bu nedenle de 1806 yılında tayin olunan yeni Başkumandan general Gudoviç Mir Mustafa Han’a mektup yazarak126 ondan Sisianov’un katili Hüseyngulu Han’ı Ruslara vermesi ve onun topraklarında olan 2 bin aileyi Şirvanlı Mustafa Han’a geri vermeleri isteğinde bulundu. Diğer mektubunda127 ise Şeyh Ali Han, onun topraklarında görülürse, sığınak vermemesinin yanısıra, her türlü aracı kullanarak onu Rusya’ya vermesini istiyordu. Demek ki, Mir Mustafa Han, Rusların isteklerini yapmıyor, gerekirse Rusya’ya karşı çıkan Hanlara yardım ediyordu.

Mir Mustafa Han’ın İran’la ilişkileri devamlı olmayıp, değişkendi. Fereculla Han Nesekçibaşı (şahın Ordu kumandanı) Erdebil’e geldikten sonra Şahseven Nazarali Han’dan Mir Mustafa Han’a karşı ordu toplamasını istetdi. Fakat, o, Mir Mustafa Han’la akraba olduğundan acele etmiyordu.128 1809 yılının Eylülü’nde 11 binlik İran atlısı Lenkeran Hanlığı’na sokuldu ve Lenkeran şehrini yağmaladılar.129 Mir Mustafa Han, ünlü kişilerden bir kısmını ve ordusunu alarak Gamışavan’a yerleşti. Burası her taraftan deniz ve bataklıkla çevrelenmişti, tek bir taraftan karayla Lengerkünan (Lenkeran) ile bitişikti. Bundan az önce Şirvan’ın saygın adamlarından biri sayılan Ömer Sultan Serdari, iki Mustafa Hanı barıştırmak ve Şirvan elini geri taşıtmak için Lenkeran’a gelmişti. Mir Mustafa Han’ın oğlu Mir Hasan Bey’le çarpışmada aniden öldürülmüştü. Buna rağmen Mir Mustafa Han, yine oğlu Mir Hidayet Bey’i yardım için Şirvanlı Mustafa Han’ın yanına gönderdi.130 Mustafa Han Salyan’dan Gamışavan’a yardım için bir bölük yaya ordusu gönderdi.131 Mir Mustafa Han yardım için Ruslardan da bir bölük getirdi. Bu olay hakkında “habername”de Kacar ordusu geldiğinde bu 150 Rus askeri hiç bir direniş göstermeden deniz tarafa kaçtıklarını yazıyordu. Bunu gören Mir Mustafa Han: “Bunlara bakınız, daha ordu onlara yetişmeden nasıl kaçıyorlar! Biz ne kadar ağılsızız ki, bunlara umut ederek İran padişahıyla savaşıyoruz”132 dedi.

Mir Hasan Bey bir grup askerle Ucarud sınırında olan Bakülü Hüseyngulu Han’ın, Şirvanlı Mustafa Han’ın göçmen kardeşi Haşım Bey’in, Rüdbarlı Ali Bey’in, Bekdili Mehemmet Bey’in üzerine aniden saldırdı. Ali Bey ve Mehemmet Bey esir düştü, diğerleriyse kaçarak kurtuldular. Nesegcibaşı zamanın gidişine göre elindeki yetkiye dayanarak Şahseven Nazarali Hanı ve Fereculla Hanı esir aldı ve Lenkeran şehrini yaktırdı. Gamışavan’ı kuşatmaya başladı, fakat bir şey yapamadı.133 Bu günlerde Esgeran, İran ve Rusya arasında görüşmeler başladı. General Tormasov İran temsilcisi Mirze Büzürg’den Talış Hanlığı’nın özgürlüğünü tanımalarını istetdi.134 Mirze Büzürg, Şah tarafından gelerek Mir Mustafa Han’la görüştü. Böylece antlaşma ve dostluğu kuvvetlendirdi.135

Kotlyarevski’nin baskısıyla Talış hakimi Mir Mustafa Han, Rusya’nın egemenliğini kabul ederek onların yönetimi altına girdi. O, İran Devleti’ne karşı çıkmaya başladığı için, Abbas Mirze, Astara’ya yürüyüş etti.136 1812 yılının Ağustosu’nda İran ordusu Lenkeran’a girmekle Talış Hanlığı’nın topraklarını elegeçirdiler. Ruslar savaştan sonra Mir Mustafa Han’la beraber Gamişavan’a çekildiler. İki aya kadar denizden ve kıyıdan çatışma devam etti. Gamışavan işgal edilemedi.137 Erkivan, Astara ve Lenkeran’da Abbas Mirze, 3 kale yaparak, bu kalelere bekçiler koydu.138

General Kotlyarevski, saldırarak Erkivan kalesini aldı ve sonra Lenkeran’a giderek, oradaki kaleyi kuşattı. Rus orduları 1813 yılı 1 Ocak tarihinde aşure akşamı kaleyi aldılar.139 Kale bekçilerinin kumandanı olan Serheng Sadık Bey ve Mehemmet Bey Kacar öldürüldü, Kotlyarevski’nin kendisi de 3 ağır yara aldı.140 Aslandüz ve Lenkeran zaferleri Rus İran savaşının talihini de belirlemiş oldu.141

Sonuçta Lenkeran’ın çöküşünden sonra İran ile savaşa son verilerek, hicri 1228 (1813) yılının 12 Ekim tarihinde Gülüstan Antlaşması yapıldı ve bu antlaşmaya göre İran hükümeti Gürcüstan, Dağıstan, Karabağ, Gence, Şeki, Şirvan, Derbent, Guba, Bakü ve Lenkeran Hanlıklarının Rusya’ya verilmesini kabul etti ve onayladı.142

Lenkeran’ın alınmasından sonra Mir Mustafa Han, çok yaşamadı.143 1814 yılının Temmuzu’nda öldü.144 Mir Mustafa Han’dan sonra yerine büyük oğlu Mir Hasan Han (1814-1826) geçiyor.145 Mir Hasan Han, yabancı politikada Rusya’ya karşı çıkıyor ve 1826 yılında Rusya’dan kaçarak, İran himayesine geçiyor.146 Bunun ne

deni mayor İlyinski’nin Mir Hasan Han’a hakaret etmesi ve onun özel topraklarının üçte iki hissesini işgal etmesi oldu. 1826 yılında Abbas Mirze’nin yürüyüşü zamanı Mir Hasan Han Lenkeran’a geldi. O, Hazar askeri alayı ve Kazak bölmesini sıkıştırarak Salyan’ı, Kızılağac’ı elegeçirmeyi ve Lenkeran’ı kuşatmayı başardı. Kuzey’den yolu kesilen ve erzağı biten bölme reisi mayor İlyinski Haziran’ın 27’si gece şehri yaktı ve orduyu Hazar filosuna bindirerek Sarı Adası’na gitti.147

Abbas Mirze 30 binlik orduyla 1826 yılının Eylülü’nde Araz’ı geçerek Karabağ’ı işgal etti. Az sayıda İran bölükleri Lenkeran Hanlığı’na saldırdı.148 M. N. Pokrovski sınırda yaşayan halkın İran ordusunu sevinçle karşıladığını “Talış Hanlığı’nda halkın ayaklandığını”149 yazıyordu. Bunun nedeni Rusların bu hanlıklarla ilişkileri görünürde iyi olmasına karşın, gerçekte ise onlar tüm yönetimi kendi ellerinde tutmaya çalışıyorlardı. Hanlıkların adları, Hanlar yerlerinde kalsa da onların yönetilmesi Peterburg hükumetinin adamlarının, yani mahal reisleri, komendant ve diğerlerinin elinde toplanmıştı. Hanlık 1826 yılında Çar hükümeti tarafından kaldırıldı.150 1827 yılının başlarında İran askerleri tüm Kuzey Azerbaycan topralarını terk ettiler. Fakat Mir Hasan Han şimdilik Talış Hanlığı’nda kalıyordu. O, Lenkeran’ın İran tarafından sıkı savunulacağından emindi. Türkmençay Antlaşması (1828) imzalandığında, onun 4. Şıkkında belirtilen Rus İran sınırına göre Lenkeran yine de Rusya’da kalmıştı.151 Bunu duyan Mir Hasan Han, Sadrazam Mirze Hudaverdi’yi Tebriz’e gönderiyor ve o, Abbas Mirze’yle görüşme yapıyor. Abbas Mirze ona şu cevabı verir: “Ben Lenkeran’ı Rusya’ya vermemek için çok çalıştım. Fakat başaramadığını, Rusya komutanının “belki yedi kuruş paradan vazgeçerim, fakat Talış Hanlığı’ndan vazgeçemem” dediğini söyler. Ben de çaresiz, Lenkeran’ı Rusya’ya teslim etmek zorunda kaldım”.152 Bu konuşma zamanı Abbas Mirze, Mir Hasan Han’a Lenkeran Hanlığı’nı Rusya Devleti’ne teslim ederek İran tarafına geçmesini tavsiye etti.
Mir Hasan Han Hanlığın Rusya Devleti’ne verilmesine karşı çıkıyor. O, İran Devleti’nin bu olayla bağlı planlarına ve Lenkeran’ın teslimine itiraz ediyor. Mir Hasan Han, Lenkeran vilayetini Ruslara teslim etmediği için her iki devlet onu cezalandırmak için izliyorlar. Hem İran, hem de Rusya onun hemen hapsedilmesi için planlar yapıyor.153

İran ordularına olumlu direnç gösteremeyen Mir Hasan Han, Rusya tarafına geçse de kardeşleri onu aldatarak Lenkeran’a getirip Rusya devlet memurlarına teslim ediyorlar. İki devlet arasındakı anlaşmaya göre Rus hükumeti onu İran’a veriyor.154

Halhal mahalında hapsedilen Mir Hasan Han kısa bir süre sonra oradan kaçıyor.155 1831 yılının 5 Mart tarihinde otuz silahlı atlıyla sınır sayılan Astara ırmağını geçerek Lenkeran tarafa geçiyor. Hanın gelme haberi çok yaygın hal almış ve köylü isyanlarının başlanması için sinyal olur. Lenkeran Hanlığı’nın 8 mahalından 5’i kargaşa içindeydi. Şamahı komendantının Paskeviç adına gönderdiyi 1831 yılının 22 Mart tarihli tarihi raporunda: “Tüm Lenkeran hanlığı 2 binden fazla atlı ve yayaya sahip” olduğunu yazıyordu.156 Lenkeran isyanı hanlığın yerinde kurulmuş olan askeri sömürgeye karşıydı.

27 Mart’ta Mir Hasan Han, Lenkeran’ı tuttu. 31 Mart’ta isyancılar şehri bırakmak zorunda kaldılar. İsyan iki ay sürdü ve yenilgiyle sonuçlandı. Mayıs ayının 7’de Han toplam 20 kişiden oluşan grupla sınır ırmağı Astara’dan Güney’e geçti. Birkaç hizmetçisiyle İran Devleti’ne teslim oldu.157 Fetali Şah, ona güvenmediğinden onu Tahran’a götürüp orada zehirleyerek öldürttü.158 Böylece XVIII. yüzyılda ortaya çıkmış olan Azerbaycan hanlıklarının tarihi önemi vardır. Bu devirde onlar kücük devletler halinde olsalar da yeniden bağımsızlık kazanıyorlar.

1 N. Dubrovin, İstoriya Voynı i Vladelstva Ruskih na Kafkaze. t. 1 kn. 1. S. P. b. 1871, s. 324 (Rusların Kafkasya’da Savaş ve Yönetim Tarihi).

2 İ. P. Petruşevski, Oçerki po İstorii Feodalnıh Otnaşeniy v Azerbaydjane i Armenii XVIII-XIX vv. L., 1949, s. 132; (16-19. y. y. de Azerbaycan ve Ermenistan’da Feodal İlişkiler Tarihine Ait Yazılar).

3 P. E. Butkov, Materialı po Novoy İstorii Kafkaza s1722 po 1803 gg. S. P. b. 1869, 1. cilt s. 86; (1722 Yılından 1803 Yılına kadar Kafkasya’nın Yeni Tarihine Ait Belgeler).

4 İ. P. Petruşevski, a.g.e., s. 132; P. E. Butkov, Materialı po Novoy İstorii Kafkaza s 1722 po 1803 gg. S. P. b. 1869, 1. cilt s. 86.

5 İ. P. Petruşevski, a.g.e., s. 132.