Aziz quvchilar

12-13-§. ANGLIYANING ICHKI VA TASHQI SIYOSATI.
Angliya ichki siyosatidagi keskin muammolardan biri Irlandiya muammosi edi. Irlandiyaning ijaraga yer olib kun ko’ruvchi dehqonlari nihoyatda muhtojlikda yashardilar.

Chunki, yerlarni ingliz pomeshchiklari o’zlariniki qilib olgan edilar. Ko’pchilik irlandiyaliklar tirikchilik ko’yida Amerikaga ko’chib ketdilar. Ochlik, o’lim va ko’chib ketish natijasida aholi 1851- yildagi 6,5 mln. kishidan 1900- yilga kelib 4,5 mln. kishiga kamayib ketdi.

60-yillarning oxirida Irlandiya masalasi yana siyosiy inqirozga aylandi. 1875- yilda ingliz Parlamenti deputati, Olsterlik protestant, yer egasi Parnell Irlandiyaga muxtoriyat huquqi berilishi haqida qo-nun qabul qilishni (gomrul) talab qildi. Shuningdek, u ijaraning mustahkam bo’lishi, ijara haqining insof bilan olinishi va ijaraga olin-gan yerning qo’ldan-qo’lga erkin o’tishini ko’zda tutuvchi agrar islo-hotni amalga oshirishni talab qilgan hamjamiyat — Irland muxolifat guruhini o’z atrofiga birlashtirdi.

Parnell muxolifati 70- yillar oxirida nufuzli kuchga aylandi. Bu vaqtda irland dehqonlarining «Yer-suv ligasi» (1879- yil) nomli ommaviy tashkiloti shu muxolifat tayanchi bo’ldi. Ijarachilarning yerdan haydalishiga javoban «Yer-suv ligasi» Irlandiyadagi ingliz pomeshchiklariga qarshi ommaviy terror boshlab yubordi. Ingliz to-varlariga boykot kuchaydi.

B. Dizraeli hukumati (1874—1880) biron chora ko’rmadi. Gladston (1880—1885) hukumati esa irlandlarga gomrul o’rniga «Yer-suv akti»ni (1881- yil) taklif qildi. Unda 15 yil muhlatga renta miqdorini adolat bilan belgilaydigan va ijarachiga o’z yer uchastkasini boshqa bir shaxstga o’tkazish huquqini beradigan komissiya tuzilishi ko’zda tutilgan edi.

Irland «Yer ligasi» bu tartibga qarshi chiqdi va boykotni kuchayti-rib, pomeshchiklarni qo’rqitish kampaniyasini boshlab yubordi. Parnell parlament va’da qilgan gomrulni talab qildi. Biroq hukumat ta’qibni kuchaytirdi. Parnellni qamoqqa oldi. «Yer ligasi» taqiqlab qo’yildi.

Angliya hukumatining bu xatti-harakatlari yonib turgan olovga yog’ quyish bo’ldi, xolos. Irland dehqonlari Parnellning da’vati bi-lan ingliz pomeshchiklariga renta to’lashdan bosh tortdilar. Taqiqlan-gan «Yer ligasi» o’rniga «Xotin-qizlar yer ligasi» tuzildi. U bilan bir qatorda «Oy yog’dusi bahodirlari», «Oq o’g’lonlar», «Yengilmas botir-lar» kabi millatchi jangovar irland tashkilotlari paydo bo’ldi.

Irlandiyada tinchlik o’rniga ochiqdan-ochiq fuqarolar urushi xavfi kuchaydi. Shundan keyin Angliya hukumati Parnell va uning tarafdorlariga kelishishni taklif qildi. 1881- yil oktabrida Parnell bilan tuzil-gan bitimga muvofiq, irland ijarachi dehqonlari pomeshchiklarga renta to’lashni davom ettirishlari va boykotni to’xtatishlari, pomeshchiklar esa ijarachilarning boqimandalarini «kechib yuborishlari» lozim edi.

Irlandiya muammosining keskinlashuvi 1882-yilda Irlandiyadagi inqirozni yangidan kuchaytirib yubordi. Parnell tutgan kelishuvchilik yo’li Irlandiyadagi mayda terrorchi guruhlarni faollashtirib yubordi. 1882- yil 6- mayda Dublinda Irlandiya ishlari bo’yicha stats-sekret,ar va Irlandiya lord-hokimi o’ldirildi. Shundan keyin, inglizlar tomonidan ta’qib va politsiya terrori boshlanganligiga javoban, irland qishlog’ida yangi «agrar terror» to’lqini ko’tarildi.

1886- yilda hukumat gomrul berishga qaror qildi. Biroq, Parla-ment uni rad etdi.

Shunday sharoitda Irlandiya burjuaziyasining bir qismi Irlandi-yaga muxtoriyat berilishini talab etish bilan cheklanishga majbur bo’ldi. Irlandiya burjuaziyasining savdo-sanoat doiralari manfaatini ko’zlovchi qismi esa Irlandiyaning iqtisodiy mustaqilligini ta’minlashga qaratil-gan birmuncha keskin talablar bilan chiqdi.

Ushbu guruhning rahbari A.Griffit 1905- yili «Shinfeyn» («Biz o’zimiz») partiyasini tuzdi. U mustaqil Irlandiya Parlamenti tuzish tashviqotini olib bora boshladi. Feynchilar Angliyani yon berishga majbur etish uchun ingliz tovarlarini boykot qilishni talab eta boshladilar.

1912- yilda hukumat yana gomrul haqidagi qonun loyihasini taqdim etishga majbur bo’ldi. Biroq, parlament yana uni tasdiqlamadi. Natijada, Irlandiya fuqarolar urushi yoqasiga kelib qoldi.

Biroq, 1914- yilda jahon urushi boshlanib ketdi. Parlament gom-rul haqidagi qonunni tasdiqlashga majbur bo’ldi. Chunki, urush davrida ichki siyosat barqarorligi havodek zarar edi.

1911- yilda Angliyada Parlament islohoti to’g’risida qonun qabul qilindi. Bu qonun par-lamentning yuqori palatasi — Lordlar palatasining veto huquqlarini chekladi.

Chunonchi, parlamentning quyi palatasi (umumpalata) bir qo-nunni 3 marta qabul qilsa, bu qonun Lordlar palatasi tomonidan tasdiqlanmasa ham kuchga kiradigan bo’ldi. Lordlar palatasi moliya masalalarini ham hal etishdan chetlatib qo’yildi. Parlamentning va-kolat muddati 5 yil etib belgilandi. Deputatlarga maosh joriy etildi.

Angliya mehnatkashlari o’z haq-huquqlari uchun doimo kurash olib borganlar. Angliya ishchilar harakatida tred-yunionlar ( kasaba uyushmalari) katta rol o’ynagan. Tred-yunionlarga a’zo bo’lganlar soni ham yildan-yilga oshib borgan. Chunonchi, 1888- yilda ularning soni 750 ming kishi bo’lgan bo’lsa, 1892- yilda 1,5 mln. kishiga yetdi.

Angliya tred-yunionlari kurashning parlament yo’lini tanlaganlar. Qonun ishchilarga ish tashlash huquqini berar edi. Biroq, ish tashlash davom etgan kunlarda kor-xonalar ko’rgan zarar tred-yunionlar hisobidan undirilar edi.

Bu qoida amalda ish tashlashni kurash usuli sifatida yo’qqa chiqarar edi. Tred-yunionlar o’z partiyalarini tuzishga qaror qildi(lar). Bu partiya 1900- yilda tuzilgan va u «Ishchi vakillari qo’mitasi», 1906- yildan boshlab esa Leyboristlar partiyasi deb atala boshlandi.

Leyboristlar partiyasi parlament yo’li bilan ishchilar manfaatini himoya qilishni o’z maqsadi, deb e’lon qildi. Liberallar hukumati rahbari LJorj «Leyboristlar partiyasining tuzilishi Liberallar huku-matining xatosi», deb afsus bilan qayd etgan edi. Leyboristlar parti-yasi tuzilgandan so’ng o’tkazilgan birinchi parlament saylovidayoq bu partiya 29 ta deputatlik o’rnini egalladi.

Iqtisodiy taraqqiyot sur’atining pasayishi zarur iste’mol mahsu-lotlarining narxi ko’tarilishiga olib keldi. Bu esa ishchilarni ish tashlashga majbur etdi. Eng yirik ish tashlash 1911- yilda yuz berdi. 6 hafta davom etgan ko’mir qazuvchilarning ish tashlashi hukumatni zarur choralar ko’rishga majbur etdi. Chunonchi, «Ish haqi minimumi to’g’risida»gi qonun qabul qilindi.

• 
  Ish tashlashlar vaqtida korxonalar ko’rgan zararning tred-yunionlardan undirilishi taqiqlandi;
  
• 
  Ishlab chiqarish jarayonida baxtsiz hodisa tufayli jabrlanganlar-ga korxona egalari hisobidan nafaqa to’lash belgilandi;
  
• 
  70 yoshga to’lgan kishilarga pensiya tayinlandi;
  
• 
  konchilar uchun 8 soatlik ish kuni belgilandi;
  
• 
  kasallik va ishsizlik bo’yicha sug’urta to’lovi joriy etildi.
  
• 
  Bir so’z bilan aytganda, Angliya hukmron doiralari birinchi ja-hon urushi arafasida ichki siyosiy muammolarni yumshatishga va xalqni jipslashtirishga muvaffaq bo’ldilar.
  
• 
  barcna qit alanda juda katta hududlarm bosib oldi va ularni o’z mustamlakasiga aylantirdi.
  

1870- yillarda Angliya mustamlakalarining aholisi 200 mln. kishi bo’lgan bo’lsa, 19 asr oxiriga kelib qariyb 370 mln. kishiga yetdi. Bu davrda bosib olingan hudud 20 mln. kv. km dan 33 mln. kv. km ga yetdi. Mustamlakalardan keladigan daromadlar olinadigan foydaning katta qismini tashkil etardi.

Angliyaning eng ilg’or sanoat mamlakati sifatidagi mavqeyining pasayishi uni yangi mustamlakalar bosib olishni kuchaytirishga un-dadi. B.Dizraeli Osiyoda Belujistonni bosib oldi. Angliyaning maqsad-laridan biri o’rta Osiyo hududlariga suqulib kirish edi. Ammo, uning bu niyatiga Rossiya to’sqinlik qilardi.

1876- yilda Dizraeli taklifi bilan qirolicha Viktoriya Hindiston impe-ratori deb e’lon qilindi. Shu tariqa Buyuk Britaniya imperiyasi vujudga keldi.

1877—1878- yillardagi Rossiya-Turkiya urushi davrida Angliya huku-mati avval boshdanoq Turkiya to-monida turdi. Inglizlar flotini Dar-danellga yubordi. Angliya hukumati Rossiya va Turkiya o’rtasida imzolangan San-Stefano sulh shartno-masining Turkiya foydasiga qaytadan ko’rib chiqilishiga muvaffaq bo’ldi. Angliya buning «evaziga» Turkiya mustamlakasi bo’lgan Kipr orolini egalladi.

1878- yil kuzida Afg’onistonga qarshi ikkinchi afg’on urushini boshlab yubordi. 1879- yil bahorida Afg’onistonni tutqunlikda saqlovchi Ganda-mak shartnomasini qabul qilishga majbur etdi. Lekin Afg’onistonda xalq qo’zg’oloni boshlanib ketdi. Kobuldagi ingliz rezidenti barcha xodimlari va qo’riqchilari bilan qirib tashlandi. Bu qo’zg’olon afg’onlarning mus-tamlakachilarga qarshi xalq urushiga aylandi. Biroq, 1880- yilda ingliz mustamlakachilarining «qo’li baland keldi».

1877- yilda Angliya Afrikadagi oltin va olmosga boy Transvaal va Oranj Respublikasini anneksiya qilganligi e’lon qilindi. 1882- yilda Misr bosib olindi. 80—90- yillarda Birma, Nigeriya, Somali, Keni-ya, Tanganika, Uganda va Zanzibar oroli zabt etildi. Angliya 1899-yilda Bur Respublikasiga qarshi urush boshladi. Bu urushda 100 mingdan ortiq burlar qirib tashlandi.

Suvaysh kanali ochilganidan so’ng Angliya Hindistonga boradi-gan qisqa yo’lga ega bo’lib oldi va bu davrda Angliya hukumati imtiyozli mustamlaka savdo kompaniyalari tuzish siyosatini yangidan tikladi. Mustamlaka ekspansiyasini bunday niqoblash, ekspansiyaga xususiy tashabbus tusini berish qulay edi. Shunday qilinganda, hukumat be-vosita javobgar bo’lmas edi.1890- yilda Sesil Rods Kap koloniyasi ministri bo’ldi va «uch K» (Keyptaun, Qohira, Kalkutta) temiryo’li qurish g’oyasini ilgari surdi.

Bozorlar va mustamlakalar uchun kuchli davlatlar O’rtasida raqobatning kuchayib ketganligi Angliyaning xalqaro ahvolini ancha yomonlash-tirdi. Ayniqsa, Germaniya bilan Angliya ziddiyatlari kuchaydi. Angliya Germaniyaga qarshi boshqa davlatlar bilan «til topishga» harakat qildi.

1901-yilda Panama kanali masalasida AQShga «yon berdi» va AQSh-Kanada chegara masalalarini hal etdi. 1902-yilga kelib Yaponiya bilan shartnoma imzoladi va unga katta moliyaviy yordam ko’rsatdi. 1904-yili Angliya bilan Fransiya o’rtasida shartnoma tuzilib, u Antanta no-mini oldi. 1907- yil 31- avgustda Angliya-Rossiya bitimi tuzildi.

1906- yilda Hindiston Milliy Kongressi partiyasi Hindistonga o’z-o’zini boshqarish huquqini berishni talab qildi. Uning da’vati bilan ingliz tovarlariga boykot e’lon qilindi. Hind xalqiga qarshi terror si-yosati kuchaytirild i. 1907- yilda Hindistonda yig’ilishlar va matbuotga qarshi qafiy qonunlar qabul qilindi. Bengaliya ikkiga bo’lib tashlandi. Biroq, Angliya hukumati jazolashlar bilan maqsadga erisha olmadi. Endi birmuncha «yon berishga» majbur bo’ldi. 1909- yilda Hindis-tondagi qonun chiqaruvchi kengashlarning tarkibi kengaytirildi. Hind burjuaziyasining vakillari ham kengash tarkibiga kiritildi.

Angliyadan ko’chib borgan inglizlar joylashgan mustamlakalarda mustahkamlanib olgan milliy burjuaziyaning tazyiqi ostida hukumat bu mustamlakalarga o’z-o’zini idora qilish huquqini (dominion) berishga majbur bo’ldi. 1900- yilda Avstraliya, 1907- yilda Yangi Zelandiya, 1910- yilda Janubiy Afrika Ittifoqi dominionlik huquqini oldi (1866- yili Kanada shunday huquqni olgan edi).

Angliya dominionlarida mustaqillik g’oyalarining o’sganligi An-gliya mavqyeining pasayib borishi bilan ham izohlanar edi. 1908-yilga kelib hokimiyatni egallagan liberal Askvit 1916- yilgacha mam-lakatni boshqardi. Angliya bu davrda Erondagi (1905—1911- yilgi) inqilobni bostirdi. Xitoyda 1911- yilgi inqilobga qarshi chiqqan kuchlar-ni qo’llab-quvvatladi. 1912- yilga kelib Angliya va Fransiya Yevropada urush xavfi ro’y bergan taqdirda maslahatlashib harakat qilishga keli-shib oldilar. Bu davrda Bolqonda urush harakatlari ketmoqda va jahon urushi xavfi kuchayib bormoqda edi.