Azrbaycan dövlt aqrar universiteti mühndýSLÝk fakultsý

SilindrlYrin yeni yüklY doldurulmasýna vY ümumiyyYtlY sorma prosesindY qaz mübadilYsinY bir sýra faktorlar ciddi tYsir göstYrir. Bu faktorlarýn tYsirini ayrý ¨Cayrý-lýqda nYzYrdYn keçirYk.

Sýxma dYrYcYsi vY onun seçilmYsi.

Termodinamikadan mYlumdur ki, daxili yanma mühYrriklYrinin termodinami-ki f.i.Y. sýxma dYrYcYsindYn YhYmiyyYtli dYrYcYdY asýlýdýr. Silindrin tam hYcminin µ § yanma kamerasýnýn hYcminY µ §olan nisbYti sýxma dYrYcYsi adlanýr vY dördtaktlý mühYrriklYr üçün aºaðýdaký ifadYdYn tYyin edilY bilYr:

µ § (2.2)

Ýkitaktlý mühYrriklYr üçün isY

µ § (2.3)

Sýxma dYrYcYsini seçYrkYn onun qiymYtinin mühYrrikdY istilikdYn sYmYrYli is-tifadY olunmasýna, dizellYrdY isY YlavY olaraq yanacaðýn mühYrrikin bütün rejimlY-rindY etibarlý alýºdýrýlmasýna tYsiri nYzYrY alýnmalýdýr.

Sýxma dYrYcYsinin artýrýlmasý bir tYrYfdYn termodinamiki f.i.Y.-nýn artmasýný tYmin edirsY, digYr tYrYfdYn isY mühYrrikdY sürtünmY (mexaniki) itkilYrin artmasýna, müvafiq surYtdY isY mexaniki f.i.Y.-nýn azalmasýna sYbYb olur. NYticYdY termodinamiki nöqteyi nYzYrdYn karbüratorlu mühYrriklYr üçün sýxma dYrYcYsinin Yn Ylveriºli (optimal) qiymYti mühYrrikin konkret parametrlYrindYn asýlý olaraq µ § arasýnda olmalýdýr. Lakin sýxma dYrYcYsi artdýqca sýxma prosesinin sonunda qazlarýn tYzyiq vY temperaturu YhYmiyyYtli dYrYcYdY artýr ki, bu da karbüratorlu mühYrrikdY normal yanma prosesini pozur vY yanma detonasiyalý xarakter alýr.

Buna görY dY karbüratorlu mühYrriklYrdY sýxma dYrYcYsi µ §hüdudunda götürülür.

Eyni gücY malik karbüratorlu mühYrriklYrdY eyni növ yanacaqdan istifadY edildikdY mühYrrikin konstruksiyasýndan asýlý olaraq sýxma dYrYcYsi müxtYlif qiy-mYtlYr ala bilYr. Bu onunla izah edilir ki, tYzyiq vY temperaturun iºçi qatýºýðýna tY-sir müddYti bir sýra konstruktiv faktorlardan asýlýdýr. Bu faktorlardan yanma kame-rasýnýn parametrlYri ¨Cformasý, kamera sYthinin onun hYcminY olan nisbYti, klapan-larýn vY alýºdýrma ºamlarýnýn yerlYºmY vYziyyYti daha çox tYsir göstYrir.

Sýxma dYrYcYsinin seçilmYsinY silindrin diametri vY mühYrrikin fýrlanma tezli-yinin qiymYtlYri dY YhYmiyyYtli dYrYcYdY tYsir edir. BelY ki, silindrin diametri kiçik, fýrlanma tezliyi isY yüksYk olduqca alovun yayýlma yolu azalýr, qatýºýðýn burul-ðanvari hYrYkYti isY artýr. NYticYdY sýxma vY yanma proseslYrinin davamý azalýr. Bütün bunlar isY mühYrrik üçün sýxma dYrYcYsinin nisbYtYn yüksYk qiymYtini seç-mYyY imkan verir.

DizellYrdY sýxma dYrYcYsini seçYrkYn mühYrrikin bütün mümkün olan iº rejim-lYrindY, o cümlYdYn iºY salma zamaný püskürülYn yanacaðýn daha etibarlý alýºdýrýl-masý üçün onun qiymYti tYlYb olunandan hYmiºY bir qYdYr artýq götürülür. Basqýsýz dizellYrdY µ §, basqýlý dizellYrdY isY µ § arasýnda qYbul edilir.

Sýxma dYrYcYsini seçYrkYn mühYrrikin vYzifYsi dY nYzYrY alýnmalýdýr. Silindrin diametrlYri vY yanma kamerasýnýn parametrlYri eyni olduqda vY mühYrriklYr eyni növ yanacaqla iºlYdikdY traktor mühYrriki üçün sýxma dYrYcYsinin qiymYti avtomo-bil mühYrrikinY nYzYrYn az götürülür. Bu onunla izah olunur ki, qeyd edilYn mühYr-riklYrin yük vY sürYt rejimlYri YhYmiyyYtli dYrYcYdY bir ¨C birindYn fYrqlYnir.

Minik avtomobillYrinin orta istismar yüklYnmY dYrYcYsi 30...40%, orta tonnaj-lý yük avtomobillYrinki 50...60% olduðu halda, Ysas kYnd tYsYrrüfatý YmYliyyatla-rýnda traktor mühYrrikinin yüklYnmY dYrYcYsi 90...95 faizY qYdYr çata bilir. Avto-mobil dizellYrinin yüklYnmY az olduðundan sýxma dYrYcYsinin kiçik qiymYtindY onun qYnaYtçillik göstYricilYri dY pislYºYcYk. DizellYrdY isY yüksYk sýxma dYrYcY-sindY mühYrrikin iºi daha da gYrginlYºYcYk vY hissYlYrin yeyilmY intensivliyi dY müvafiq surYtdY artacaqdýr.

Sorma prosesinin sonundaký tYzyiq

vY temperaturun tYyini.

Sorma prosesi zamaný silindrdY qazlarýn tYzyiqi mütYmadi dYyiºir vY indikator diaqramýnda sorma Yyrisi dalðavari xarakter daºýyýr.

Bunun baºlýca sYbYbi mühYrrik iºlYyYrkYn klapanlarýn en kYsik sahYsinin vY porºenin surYtinin sYyiºmYsidir. Bu dYyiºmY dY öz növbYsindY silindrY sorulan yeni yükün axma sürYtinY vY sorma yolunda qazodinamiki müqavimYtY (tYzyiqY) ciddi tYsir göstYrir.

MühYrrikin yük vY sürYt rejiminin dYyiºmYsi nYticYsindY sorma yolunda vY hYm dY silindrdY dalðavari sorma prosesinin xarakteri dYyiºir. Qazpaylama fazasý da sorma prosesinY ciddi tYsir göstYrir. Bütün yuxarýda deyilYnlYr anoloji olaraq çý-xarma prosesinY dY aid edilY bilYr.

Sorma vY çýxarma proseslYrindY tYzyiqin tYrYddüd edYn qiymYtlYrini ancaq yüksYk hissiyatlý vericilYr (datçiklYr) vasitYsilY mühYrrikin indikator diaqramýný yazmaqla (çýxarmaqla) YldY etmYk mümkündür.

Buna görY dY sorma prosesinin sonundaký tYzyiq dedikdY sorma prosesi Yrzin-dY tYzyiqin orta qiymYti nYzYrdY tutulur.

µ §, (2.4)

burada µ §qalýq qazlarýn kütlYsi, kq;

µ § yeni sorulan yükün kütlYsi, kq.

Bu ifadYdYn istifadY edYrYk, sorma prosesi göstYricilYrini tYyin edYk. Qazlarýn xarakteristika tYnliyindYn (Mendeleyev-Klayperon tYnliyindYn) istifadY edYrYk aºa-ðýdakýlarý yaza bilYrik.

µ § vY µ §

burada µ §qalýq qazlarýn µ § tYzyiqi vY µ § temperaturundaký hYcmidir.

µ §qaz sabitdir.

Yeni sorulan yükün kütlYsini tapmaq üçün dolma Ymsalý ifadYsindYn istifadY edirik.

Yeni sorulan yükün kütlYsinin µ § Ytraf mühitin µ § tYzyiqi vY µ § temperaturu ºYraitindY silindrin µ § iºçi hYcmini doldura bilYcYk yükün kütlYsinY µ §olan nisbYti-nY dolma Ymsalý µ § deyilir:

µ § (2.5)

YenY xarakteristika tYnliyinY görY yazsaq, onda

µ §;

µ §

µ § vY µ § qiymYtlYrini (2.5) ifadYsindY yerinY yazsaq, ifadYni sadYlYºdirmYk mYqsYdilY tYnliyin hYr iki tYrYfini µ §yY bölsYk µ §; µ §; µ § µ § olduðunu nYzYrY alsaq, sormanýn sonundaký temperaturu tYyin edY bilY-rik.

µ §. (2.6)

Bu ifadYdYn dolma Ymsalýný azad etmYk mYqsYdi ilY istilik balansý tYnliyindYn istifadY edirik.

µ §, (2.7)

burada µ §vY µ §müvafiq surYtdY sormanýn sonunda (a nöqtYsindY), qalýq qazlarýn vY yeni sorulan yükün 1kq-nýn istilik tutumudur;

µ §yeni sorulan yükün sorma borusu, klapan, silindrin divarý vY s.ilY toxun-masý nYticYsindY qýzdýqdan sonraký temperaturudur.

µ § vY µ § qiymYtlYrini istilik balansý tYnliyindY (2.7) yerinY yazsaq, tYnli-yin hYr iki tYrYfini µ §yY bölsYk vY µ § ºYrtini qYbul edYrYk ifadYni sa-dYlYºdirsYk, sorma prosesinin sonundaký tYzyiqi tYyin edY bilYrik:

µ § (2.8)

gYr sorma prosesinin sonundaký tYzyiq Pa verilYrsY, onda bu ifadYdYn mühYr-rikin dolma Ymsalýný da tapa bilYrik:

µ § (2.9)

Dolma Ymsalýnýn bu ifadYsini (2.9) düsturunda nYzYrY alsaq, sormanýn sonun-daký temperaturu tYyin edY bilYrik:

µ § (2.10)

(2.10) ifadYsindYn göründüyü kimi sorma prosesinin sonundaký temperatur Yt-raf mühit ºYraitindYn (P0 vY T0), sorulan qazlarýn qýzma intensivliyindYn (µ §), sor-ma vY çýxarma yollarýnýn müqavimYtindYn (Pa vY Pr), demYli hYm dY mühYrrikin yükündYn dY fýrlanma tezliyindYn vY s. asýlý olaraq dYyiºY bilYr. Dördtaktlý basqýsýz dizellYrdY µ §; karbüratorlu mühYrriklYrdY µ §, dördtaktlý basqýlý dizellYr vY birbaºa üflYmYli ikitaktlý dizellYrdY isY µ § arasýnda dYyiºir.

Sorma prosesinin sonundaký tYzyiq isY dördtaktlý karbüratorlu mühYrriklYr üçün µ § hüdudunda dYyiºir. DizellYrdY karbürator olmadýðý üçün sorma yolunda hidravliki müqavimYt karbüratorlu mühYrriklYrdYkinY nisbYtYn az olur vY µ §da nisbYtYn yüksYk olur. Turbobasqýlý dizellYrdY µ §, ikitaktlý birbaºa üflYmYli dizellYrdY µ §, ikitaktlý çarxqolu kameralý karbüratorlu mühYrriklYrdY isY µ § qYbul edilY bilYr.

Yeni sorulan yükün temperaturu µ §

Basqýlý mühYrriklYt üçün µ §

burada µ §yeni sorulan yükün mühYrrik hissYlYri ilY toxunmasý nYticYsindY aldýðý istilik artýmý olub, basqýsýz dizellYrdY µ § basqýlý dizellYrdY µ § birbaºa üflYmYli ikitaktlý dizellYrdY isY µ § qYbul edilY bilYr.

Sýxma prosesinin sonundaký tYzyiq

vY temperaturun tYyini

DYM ¨ClYrindY sýxma prosesi sorulan yükün temperaturunun mütYmadi dYyiº-mYsi, yüklY silindr vY yanma kamerasý divarlarý arasýnda istilik mübadilYsi, hYmçi-nin araboºluqlarýndan yük itkisi ºYraitindY baº verir. Buna görY dY indikator diaqra-mýnda sýxma Yyrisi dYyiºYn xYtt olmalýdýr. Lakin hesablama iºlYrini sadYlYºdirmYk mYqsYdilY prosesin göstYricisini sabit qYbul edirik. Onda sýxma prosesini politropik proses kimi qYbul edYrYk a vY s nöqtYlYri üçün bu xYttin tYnliyini aºaðýdaký kimi yaza bilYrik:

µ § (2.11)

µ § (2.12)

vY ya

µ §

Bu ifadYdYn sýxma prosesinin sonundaký tYzyiqi µ § tYyin edY bilYrik.

µ § (2.13)

burada µ §politropik sýxma prosesinin göstYricisidir.

Sýxma prosesinin sonundaký tYzyiq basqýsýz dizellYrdY µ § basqý-lý dizellYrdY µ § vY karbüratorlu mühYrriklYrdY isY µ § hüdudunda dYyiºir.

Sorma prosesinin sonundaký (s nöqtYsi) temperaturu tYyin etmYk mYqsYdilY qazlarýn xarakteristika (Mendeleyev-Klayperon) tYnliyindYn istifadY edilir:

µ § µ § nöqtYsi üçün;

µ § µ § nöqtYsi üçün.

ªYrti olaraq qYbul etsYk ki, µ § vY µ §, ikinci tYnliyi birinciyY bölsYk, sýxma prosesinin sonundaký temperaturu tYyin edY bilYrik:

µ § (2.14)

Karbüratorlu mühYrriklYrdY µ § basqýsýz dizellYrdY µ § basqýlý (µ §) dizellYrdY isY µ § hüdudunda dYyiºir.

AZRBAYCAN DÖVLT AQRAR UNIVERSITETI

MÜHNDÝSLÝK FAKULTSÝ

“KND TSRRÜFATI TEXNÝKASI”

kàfedrasý

MÜHAZÝRCÝ: DOSENT ÝSAYEV AYDIN YUNÝS OÐLU

FYnn: Traktor vY avtomobillYr (mod-2)

MühazirY 3

MÖVZU: 3. MÜHRRÝK ÜÇÜN

YANACAQLAR V ONLARIN KEYFÝYYT

GÖSTRÝCÝLRÝ

1. Dizel yanacaqlarý vY onlarýn Ysas keyfiyyYt göstYricilYri.

2. MYcburi alýºdýrmalý mühYrriklYrin yanacaqlarý.

DBIYYAT SIYAHISI

1. Áîëòèíñêé Â.Í. Òåîðèÿ, êîíñòðóêöèÿ è ðàñ÷åò òðàêòîðíûõ è

àâòîìîáèëüíûõ äèâèãàòàëåé. Èçä.

2. F..Namazov. Traktor vY avtomobil mühYrriklYrinin nYzYriyyYsi.

GNC - 2017

Dizel yanacaqlarý vY onlarýn Ysas keyfiyyYt göstYricilYri

Avtotraktor dizellYrindY istifadY edilYn yanacaqlar mühYrrikin tipindYn vY konstruktiv xüsusiyyYtlYrindYn, iºçi prosesi parametrlYrindYn vY istismar ºYraitin-dYn asýlý olaraq müYyyYn tYlYbatlara cavab vermYlidir. Dizel yanacaðýn keyfiyyYti onlarýn kimyYvi tYrkibi, yanma istiliyi, özlülüyü, sýxýlmasý, özüalýºma temperaturu, fraksiya tYrkibi vY s. göstYricilYrlY xarakterizY edilir.

Dizel yanacaðýnýn orta elementar kimyYvi tYrkibi 86...87% karbondan S, 12,5...13,0% hidrogendYn H2, 0,4...1,0% oksigen O2, azot N2 vY kükürddYn S2 iba-rYtdir.

Yanma istiliyi dedikdY vahid hYcmdY vY ya çYkidY yanacaðýn tam yanmasý nY-ticYsindY ayrýlan istiliyin miqdarý nYzYrdY tutulur. Yanacaðýn yuxarý vY aºaðý yan-ma istiliyini ¨C istilik törYtmY qabiliyyYtini fYrqlYndirmYk lazýmdýr. gYr yanacaq tam yandýrýldýqda su buxarlarýnýn kondensasiyasýndan ayrýlan istilik dY yanacaðýn yanma istiliyinY YlavY edilirsY - yuxarý istilik törYtmY qabiliyyYti, YlavY edilmirsY - aºaðý istilik törYtmY qabiliyyYti adlanýr. Dizel yanacaðýnýn aºaðý istilik törYtmY qa-biliyyYtinin tYqribi qiymYti QH=42,5Mcoul/kq qYbul edilir.

Dizel yanacaðýnýn özlülüyü ¨C daxili sürtünmYsi onun yanacaq borusunda hYrY-kYtini, tozlanmasýný, buxarlanmasýný vY s. keyfiyyYtlYrini xarakterizY edir. DÜÝST 305-73 vY DÜÝST 4749-73 -Y görY buraxýlan avtotraktor dizel yanacaqlarýnýn 20o S temperaturda (sýxlýðý 0,85...0,95 qr/sm3) özlülüyü 2,5...10,0 sSt olur. Temperatur artdýqca yanacaðýn özlülüyü azalýr vY belYliklY yanacaðýn yaxºý buxarlanmasý, onun hava ilY yaxºý qarýºmasý üçün ºYrait yaranýr. Temperatur azaldýqca, YksinY öz-lülük artýr, nYticYdY borularda yanacaðýn hYrYkYti, süzgYclYrdY onun tYmizlYnmYsi, yanacaðýn silindrlYrY fasilYsiz verilmYsi, mühYrrikin iºY düºmYsi vY s. çYtinlYºir. Buna görY dY dizel yanacaðý fYsillYrY görY növlYºdirilir:

DA ¨Carktik dizel yanacaðý; mühitin temperaturu ¨C 50oS ¨CdYn aºaðý olduqda;

DZ ¨Cqýº dizel yanacaðý; -30oS-yY qYdYr soyuq olan ºYraitdY;

DL-yay dizel yanacaðý; 0o S vY daha yüksYk temperatur ºYraitindY;

DS ¨Cxüsusi tYyinatlý dizel yanacaðý.

Dizel mühYrriklYrindY yanacaq yüksYk tYzyiqlY püskürüldüyündYn sýxýlmaya da mYruz qalýr. Yanacaðýn sýxýlmasý Ymsalý µ § ilY xarakterizY olunur vY tYzyiqdYn asýlý olaraq yanacaðýn YvvYlki hYcminin dYyiºmYsini göstYrir:

µ § (1)

burada µ §hYcmin elementar dYyiºmYsi;

µ §tYzyiqin elementar dYyiºmYsi;

µ §Ytraf mühitin tYzyiqindY yanacaðýn hYcmidir.

ÝfadYnin qarºýsýnda mYnfi iºarYsi tYzyiqli artmasý ilY yanacaðýn hYcminin kiçil-diyini göstYrir. TYcrübY göstYrir ki, tYzyiq µ §dan µ §a qYdYr dYyiºdik-dY yanacaðýn hYcmi 40 faizY qYdYr azala bilir.

Yanacaq sýxýlmaya meyilli olduqda onun silindrY püskürülmYsi bir qYdYr geci-kir. Bu da yanacaðýn öz-özünY alýºmasýna vY demYli mühYrrikin güc vY qYnaYtcillik göstYricilYrinY ciddi tYsir göstYrir. Qida sisteminin hesabatý ilY baðlý bütün mYsYlYlYrin hYllindYn yanacaðýn sýxlýðý mütlYq nYzYrY alýnmalýdýr.

Yanacaðýn özüalýºma temperaturu onun Ysas keyfiyyYt göstYricilYrindYndir. Yanacaq qýzdýrýldýqda onun sYthindY YmYlY gYlYn buxarýn hava ilY qatýºýðý kYnar-dan alov vasitYsilY yandýrýldýqda buna yanacaðýn alýºma temperaturu deyilir, YgYr yanacaq müYyyYn temperatura qYdYr qýzdýrýlaraq kYnar (mYcburi) alov olmadan öz-özünY alýºaraq yanýrsa, bu özüalýºma temperaturu adlanýr.

Yanacaðýn özüalýºma temperaturu mürYkkYb fiziki-kimyYvi proses olmaqla, yanacaðýn kimyYvi tYrkibindYn vY alýºma ºYraitindYn asýlýdýr. MYlumdur ki, dizel yanacaðýnýn kimyYvi tYrkibi müxtYlif karbohidrogenlYrdYn (CnHm) ibarYtdir. Dizel yanacaðýnýn özüalýºma xassYsi setan YdYdi ilY müYyyYn olunur. Setan YdYdi sýnanan yanacaðýn tYrkibinY uyðun gYlYn etalon qatýºýðýn (setanla ¨C C16H34 µ §metilnaftalin ¨C C11H10) tYrkibindY setanýn faizlY miqdarýný göstYrir. Müasir dizel mühYrriklYrindY istifadY edilYn yanacaqlarýn setan YdYdi 40...60 arasýnda dYyiºir.

MYlumdur ki, dizellYrdY yanacaq püskürülYn kimi yanmýr. Silindr daxilindYki tYzyiq vY temperaturdan asýlý olaraq yanacaq YvvYlcY buxarlanýr, sonra müYyyYn temperatura qYdYr qýzdýqdan sonra özü alýºýr. Yanacaðýn püskürülmYsindYn özüa-lýºmasýna qYdYr olan müddYt özüalýºmanýn gecikmY periodu adlanýr. GecikmY peri-odunun kiçik olmasý hYmin ºYraitdY yanacaðýn özüalýºma temperaturunun aºaðý ol-duðunu göstYrir. Bu zaman mühYrrikin iºY salýnmasý asanlaºýr vY dizel “yumºaq” iºlYyir.

Yanacaðýn özüalýºma temperaturu artdýqca gecikmY periodu böyüyür, mühYr-rik çYtin iºY düºür vY “sYrt” iºlYyir.

Maye yanacaqlarýn özüalýºma temperaturu 250...650oS hüdudunda dYyiºir. Mühitin temperaturu t=15oS vY tYzyiqi P0=760mm civY sütunu olduqda dizel yana-caðýnýn özüalýºma temperaturu 250...360oS olur. Havanýn tYzyiqi vY sýxlýðý yanaca-ðýn özüalýºma temperaturuna çox böyük tYsir göstYrir. TYcrübY ilY sübut edilmiºdir ki, oksigen mühitindY özüalýºma temperaturu hava mühitinY nisbYtYn kiçik alýnýr.

Yanacaðýn fraksiya tYrkibi mühüm keyfiyyYt göstYricisi olmaqla mühYrrikin iº prosesi göstYricilYrinY ciddi tYsir göstYrir. Fraksiya tYrkibi yanacaðýn müxtYlif tem-peraturda buxarlanma keyfiyyYti ilY xarakterizY edilir. Yanacaðýn 10% vY 50% bu-xarlanma temperaturlarý aºaðý olduqda mühYrrikin iºY düºmYsi asanlaºýr. 50% vY 90% buxarlanma temperaturlarý isY orta vY böyük güclYrdY mühYrrikin iºi zamaný yanacaðýn buxarlanma keyfiyyYtini sYciyyYlYndirir.

Buxarlanma temperaturlarý yüksYk olduqca yanacaq pis buxarlanýr, qatýºýðýn keyfiyyYti pislYºir, yanacaq tam yana bilmir. NYticYdY mühYrrikin gücü azalýr, ya-nacaq sYrfi isY artýr. Buna görY dY yüksYk sürYtli dizellYrdY iºlYdilYn yanacaqlarýn buxarlanýb qurtarmasý fraksiya tYrkibinY görY 240...350oS ¨CdYn yuxarý olmamalýdýr. Soyuq ºYraitdY iºlYdilYn yanacaqlar fraksiya tYrkibinY görY yüngül olmalýdýr, yYni onlarýn buxarlanýb qurtarma temperaturlarý nisbYtYn aºaðýdýr.

MYcburi alýºdýrmalý mühYrriklYrin yanacaqlarý

MYlumdur ki, mYcburi alýºdýrmalý mühYrriklYrdY benzin, liqroin, að neft vY s. yüngül yanacaqlar iºlYdilir. Hal ¨C hazýrda karbüratorlu traktor vY avtomobil mühYr-riklYrindY ancaq benzindYn istifadY edilir.

BenzinlYrin keyfiyyYti buxarlanma qabiliyyYti, sýxlýq, qurum, qatran vY korro-ziya törYtmY, sYthi gYrilmY, doymuº buxarlarýn tYzyiqi, detonasiyaya davamlýlýq vY s. göstYricilYrlY xarakterizY olunur.

Buxarlanma qabiliyyYti benzinin fraksiya tYrkibinY görY araºdýrýlýr. Yanacaq-larýn fraksiya tYrkibi müxtYlif olduðundan onlarýn buxarlanma qabiliyyYtlYri dY müxtYlif olur. Standart benzinlYrdY buxarlanmanýn baºlanðýc temperaturu 30...50oS, son temperaturu isY 170...205oS hüdudunda dYyiºY bilir. ÜmumiyyYtlY, maye yanacaqlarýn buxarlanma qabiliyyYti fraksiya tYrkibinY görY aºaðýdaký kimi qiymYtlYndirilir (cYdvYl 2.1).

Yüngül yanacaqlarýn fraksiya distillY temperaturlarý, oS

CYdvYl 1.

¹Buxarlanma temperaturubenzinLiqroinAð neft1Baºlanðýc30...5080...110120...180210% buxarlanma60...80130...150180...200350% buxarlanma125...145150...270190...250490% buxarlanma175...195180...200240...2755Son 190...205210...230290...300

CYdvYl 2.1 ¨CdYn göründüyü kimi liqroin vY að neftin buxarlanma temperatur-larý benzinY nisbYtYn yüksYkdir. Bu onunla izah edilir ki, liqroin vY að neftin tYrki-bindY yüksYk molekullu aðýr karbohidrogenlYr daha çoxdur. Yanacaðýn fraksiya tYrkibi mühYrrikin iº prosesinY böyük tYsir göstYrir. Baºlanðýc vY 10% buxarlanma temperaturlarý mühYrriki iºY salma xassYsini göstYrir. HYmin temperaturlar yüksYk olduqda, benzin çYtin buxarlanýr vY mühYrrikin iºY salýnmasý çYtinlYºir. Bu zaman mühYrrikin silindrlYrinY artýq miqdarda buxarlanmamýº benzin daxil olur vY silind-rin divarýndaký yað tYbYqYsini yuyur. NYticYdY mühYrrik hissYlYri intensiv yeyilir, hYm dY artýq benzin itkisinY yol verilir. trafmühit temperaturu aºaðý olduqda bu proseslYrin tYsiri daha da qüvvYtlYnir.

MühYrrik üçün yanacaðýn 50%, 90% vY son buxarlanma temperaturlarý da çox YhYmiyyYtlidir. HYmin temperaturlarýn aºaðý olmasý mühYrrikin istismar göstYrici-lYrini yaxºýlaºdýrýr.

TYcrübYlYr göstYrir ki, benzinin asan buxarlanmasý üçün onun fraksiya tYrkibi-nin hYddindYn artýq yüngüllYºdirilmYsi dY mYqsYdY uyðun deyil. Çünki belY benzi-nin buxarlanma itkisi dY yüksYk olur vY buxarlanma sürYtlY getdiyindYn yanacaq borularýnda buxar týxacý yarana bilYr. Buna görY dY qýºda nisbYtYn yüngül, tez bu-xarlanan, yayda isY aðýr vY gec buxarlanan benzindYn istifadY edilmYsi tövsiyY edi-lir.

Yanacaðýn sýxlýðý vY özlülüyü onun qida sistemindY hYrYkYtinY, buxarlanmasý-na vY s. böyük tYsir göstYrir. Sýxlýq artdýqca karbüratorun üzgYc kamerasýnda sYviy-yY yuxarý qalxýr vY nisbYtYn artýq yanacaq sYrfinY sYbYb olur.

Sýxlýq aerometrlY ölçülür. Hazýrda iºlYdilYn benzinlYrin sýxlýðý 0,69...0,75 q/sm3 hüdudunda dYyiºir. Yanacaðýn özlülüyü onun daxili sürtünmYsini xarakterizY edir vY dinamiki özlülük vahidi puaz (1 puaz=1q/sm.san), yaxud kinematik özlülük stoks (ST) vY santistoksla (sST) ölçülür (1ST=1 sm2/san, 1sST =0,01 sm2/san). Ben-zinlYrin kinematik özlülüyü 0,6...1,0 sST olur.

TYcrübY göstYrir ki, yanacaðýn sýxlýðý vY özlülüyü Ytraf mühitin temperaturun-dan asýlý olaraq dYyiºir. Temperaturun artmasý onlarýn hYr ikisinin azalmasýna sY-bYb olur. Bu zaman özlülük daha sürYtlY azalýr. Özlülüyün bu cür dYyiºmYsi kar-büratorun jiklyorundan keçYn yanacaðýn miqdarýnýn da dYyiºmYsinY sYbYb olur. Buna görY dY karbüratorun hesabatý zamaný sýxlýq vY özlülüyün temperaturdan asý-lýlýðý nYzYrY alýnmalýdýr.

SYthi gYrilmY benzinin karbürasiya xassYsinY ciddi tYsir göstYrir. SYthi gYrilmY qüvvYsinin (bina/sm2; H/m2) az olmasý arzu olunur. Çünki bu halda benzin karbü-ratorda asan tozlandýrýlýr, adi ºYraitdY yaxºý buxarlanýr vY hava ilY yaxºý qarýºa bilir. BenzinlYrin normal ºYraitdY (20oS) sYthi gYrilmY qüvvYsi 20...23,5 bina/sm2, yaxud 2,0...2,35 H/m2 olur. Temperaturun artmasý sYthi gYrilmYnin azalmasýna sYbYb olur. Buna görY dY sYthi gYrilmYsi yüksYk olan yanacaqlarý sürYtlY buxarlandýrmaq mYq-sYdilY ya yanacaðýn özü, ya da yanýcý qatýºýq qýzdýrýlýr.

Doymuº buxarlarýn tYzyiqi dY benzinin buxarlanma keyfiyyYtinY ciddi tYsir göstYrir. Doymuº buxarlarýn tYzyiqi aºaðý olduqda onun buxarlarý çox tez mayelYºY bilir. Avtomobil benzinlYrinin doymuº buxarlarýnýn tYzyiqi 40...650 mm civY sütu-nu, yaxud 53,2...86,5 kH/m2 olur. 10% buxarlanma temperaturu aºaðý vY doymuº buxarlarýnýn tYzyiqi yüksYk olan benzinlYr mühYrrikin soyuq ºYraitdY asanlýqla iºY salýnmasýný tYmin edir. Buna görY dY qýº benzinlYrindY doymuº buxarlarýn tYzyiqi nisbYtYn yüksYk olur.

Yanacaðýn detonasiyaya davamlýlýðý karbüratorlu mühYrriklYr üçün çox böyük YhYmiyyYtY malikdir. XüsusilY mühYrrikin gücünü artýrmaq vY yanacaq sYrfini azaltmaq mYqsYdilY onlarýn sýxma dYrYcYsinin artýrýlmasý detonasiyalý yanma üçün daha Ylveriºli ºYrait yaradýr. Yanma prosesinin tYhlilindY detonasiya hadisYsinin tY-biYti vY onun baº vermY sYbYblYri geniº tYhlil edilmiºdir. Burada yalnýz onu göstYr-mYk kifayYtdir ki, detonasiya hadisYsinin YmYlY gYlmYsi yanacaðýn fiziki ¨C kimyYvi xassYsindYn dY asýlýdýr.

TYrkibi YsasYn parafinlYrdYn vY naftenlYrdYn ibarYt olan benzinlYr detonasiya-ya daha çox meyillidir. Aromatik karbohidrogenlYr isY benzinin detonasiyaya da-vamlýlýðýný artýrýr. Benzinin detonasiyaya davamlýlýðý oktan YdYdi ilY qiymYtlYndi-rilir.

Yanacaðýn oktan YdYdi, detonasiyaya davamlýlýðýna görY onunla eyni olan izooktan (C8H18)-heptan (C7H16) qatýºýðýndaký izooktanýn faizlY miqdarýna deyilir. ªYrti olaraq izooktanýn oktan YdYdi 100, heptanýn oktan YdYdi isY sýfýr qYbul edilir.

BenzinlYrin oktan YdYdi motor (DÜÝST 511-52) vY tYdqiqat (DÜÝST 8226-56) üsullarý ilY tYyin edilir. HYr iki üsul ÝT 9- 2 qurðusunda hYyata keçirilir.

BenzinlYrdY “antidetanator” adlanan xüsusi maddYlYr ¨C aºqarlar qatmaqla da onlarýn detonasiyaya davamlýlýðýný artýrmaq olar. n tYsirli aºqar tetraetilqurðuºun-dur (TEQ). TEQ aºqar kimi 1923-cü ildYn iºlYdilir. O, sudan aðýr, rYngsiz, ºYffaf mayedir vY suda hYll olmur, neft mYhsullarýn isY çox yaxºý hYll olur.

MüxtYlif üsullarla istehsal olunan benzinlYrY eyni miqdarda TEQ qatýldýqda, onlarýn detonasiyaya davamlýlýðýnýn dYyiºmYsi müxtYlif olur. MüxtYlif benzinlYrdY TEQ oktan YdYdini 5...15 vahid artýrýr.

Qurum törYtmY benzinin kimyYvi tYrkibindYn, istehsal üsulundan, mühYrrikin iº rejimindYn vY s. asýlýdýr. MühYrrik iºlYyYn müddYtdY yanma kamerasýnýn sYthinY, porºenin dibinY, ºamýn elektrodlarýna, klapanlara vY s. hissYlYrY qurum yýðýlýr. NY-ticYdY mühYrrikin istismar göstYricilYri pislYºir, vaxtýndan YvvYl alýºma vY detona-siya hadisYlYri üçün ºYrait yaranýr. TYrkibindY aromatik birlYºmYlYr olan benzinlYr qurum törYtmYyY çox meyillidir. BenzindYki kükürdlü birlYºmYlYr dY qurumu artý-rýr. Qurum törYtmYyY benzinin fraksiya tYrkibi dY tYsir göstYrir. TYcrübY göstYrmiº-dir ki, son buxarlanma temperaturu 190oS-dYn 160oS-yY düºdükdY qurum törYtmY 1,7 dYfYyY qYdYr azalýr.

MühYrrik uzun müddYt yüksüz vY orta güc rejimlYrindY iºlYdikdY onun hissY-lYrindY qýðýlan qurum artýr. Böyük sürYt vY yük rejimlYrindY isY mühYrrikin istilik gYrginliyi yüksYk olduðundan yýðýlan qurumun bir hissYsi yana bilir.

Korroziya tYsiri benzinin tYrkibindYki qeyri-üzvi birlYºmYlYrdYn (suda hYll olan turºular, qYlYvilYr vY s.) asýlýdýr. n çox korroziya tYsiri göstYrYn kükürdlü birlYºmYlYrdir. BenzindY kükürd miqdarý 0,05 faizdYn 0,35 faizY qYdYr artdýqda si-lindrin yeyilmYsi 3 dYfY artýr. Texniki ºYrtlYrY görY benzindY kükürdlü birlYºmYlY-rin miqdarý 0,15 faizdYn çox olmamalýdýr.

AZRBAYCAN DÖVLT AQRAR UNIVERSITETI

MÜHNDÝSLÝK FAKULTSÝ

KYnd tYsYrrüfatý texnikasý kafedrasý

kàfedrasý

MÜHAZÝRCÝ: DOSENT VZÝ ÝSAYEV AYDIN YÜNÝS OÐLU

FYnn: Traktor vY avtomobillYr (mod-2)

MühazirY 4

MÖVZU: YENÝ SORULAN YÜK V HAVA ARTIMI MSALI

YÜK V HAVA ARTIMI MSALI.

QALIQ QAZLARI.

µ § OLDUQDA YANMA MHSULLARININ TRKÝBÝ.

µ §OLDUQDA YANMA MHSULLARININ TRKÝBÝ.

DBIYYAT SIYAHISI

1. Áîëòèíñêé Â.Í. Òåîðèÿ, êîíñòðóêöèÿ è ðàñ÷åò òðàêòîðíûõ è àâòîìîáèëüíûõ äèâèãàòàëåé. Èçä.

2.F..NAMAZOV. TRAKTOR V AVTOMOBÝL MÜHRRÝKLRÝNÝN NZRÝYYSÝ.

GNC 2017

ªYrti olaraq qYbul edYk ki, bir tsiklin YrzindY silindrdY tYrkibi C, H2 vY O2 iba-rYt olan 1 kq maye yanacaq yandýrýlýr, onda yeni sorulan yükün mollarý sayýný aºa-ðýdaký kimi hesablaya bilYrik. gYr 1 kq karbona onu oksidlYºdirmYk üçün µ § vY 1kq hidrogenY isY 8 kq oksigen tYlYb olunduðunu nYzYrY alsaq, 1kq maye yanaca-ðýn yanmasý üçün tYlYb olunan oksigenin miqdarýný tYyin edY bilYrik: