Азярбайъан милли елмляр академийасы
Colan Türkmanlarının mətbəxi
Yüklə 4,55 Mb.
|
| Colan Türkmanlarının mətbəxi yazısı aşağıdakı sayt əsasında hazırlandı: http://halapturkmen.blogcu.com/-/11247082
COLAN TÜRKMANCASINDA İŞLƏNMİŞ ƏSKİ SÖZLƏRDƏN SEÇMƏLƏR
Fadi İsa və Hişam Şabaninin hazırlamış olduqları “Suriye Türkmenlerinin Güney bölümü – Golan Türkmenleri (Tarihsel, coğrafî, etnik ve dilsel Golan türkmenleri'ne dair yapılan ilk araştırma)” kitabındakı cədvəldə sözlər Colan Türkmancasında və Türkiyə Türkcəsində verilmişdi. Cədvəli hazırlayanlar Colan Türkmancasında olan bəzi sözlərin qarşılığını tapa bilmədiklərində qarşısını boş qoymuşlar. O sözlərin bir çoxu Azərbaycan Türkcəsində işlədildiyindən onları yazdıq. Bəzi sözlərin qarşılığını tapa bilmədiyimizdən biz də cədvəldə onların anlamını göstərmədik. Doğruluğundan quşqulandığımız sözlərinsə qarşısına sual işarəsi qoyduq. Dr.Muhtar Fateh Muhammed və Fadi İsa və Hişam Şabaninin hazırladıgı cədvəli oxuyanda mənə yazdı ki, buradakı sözlərin demək olar hamısını Hələb və Bayır Bucaq Türkmanları da işlədir. Bizim Azərbaycan Türkcəsində qarşılığını verdiyimiz, Colan Türkmançasında olmayan sözləri də Suriya Türkmanlarını bəzi ləhçələrində bu gün də işləndiyini yazdı.
Nusayrilərə görə, insanlar ilk dəfə səmavi varlıqlar olaraq yaradılmışlar. Tənasüh (ruhun bir bədəndən başqasına keçməsinə) və ruh köçünə inanırlar. Əliyə inanan Nusayrilərə görə ruhları, ulduzlara çevrilərək nurlar aləminə yüksələcək. Nusayri olmayanların ruhları isə, heyvan bədənlərinə girəcək. Qadınların ruhları yoxdur. Şeytanlar insanların günahlarından, qadınlar da şeytanların günahlarından yaradılmışlar. Bu baxımdan qadınlara məzhəblərinin sirlərini açıqlamazlar. Müaviyəni, Yezidi və Həcc ziyarətini şeytanın simvolları adlandırır və lənətləyirlər. Əhl-i Beyt inanclı Nusayrilər “Kitâb əl-Mecmû” adındakı dua kitabını əsas mənbəə sayırlar. Nusayrikdə köhnə dinlər və inanışlardan tutmuş Sabiilikdən, Atəşpərəstlikdən, Yəhudilikdən, Xristianlıqdan və primitiv inanışlardan olduqca çox böyük təsirləri müşahidə edilir. Nusayriliyə giriş üç mərhələdə həyata keçirilir. Məzhəbə girmələrinin əsas şərti ata-ananın Nusayri olmasıdır. Diqqət çəkən əsas məqam ondan ibarətdir ki, məzhəbə ilk girəndən, ilk alınan söz, sirr saxlama xüsusiyyəti və bu qabiliyyətin yoxlanmasıdır. Təriqətə üzv qəbulu mərasiminin masonların üzvlüyə qəbul mərasimlərinə bənzədiyini yazırlar. Nusayrilər də öz aralarında Haydariyye, Şimaliyyə (və ya Şəmsiyyə), Kilaziyyə (vəya Qəməriyyə), Qaybiyyə qollarına ayrılsalar da çoxu Şimaliyyə və Kilaziyyə ətrafında birləşir. Nusayrilərdə, şeyxlərə böyük hörmət göstərilir və onlar dərəcələrinə görə dörd sinfə ayrılır: a) Böyük Şeyx. Əlinin yer üzündəki kölgəsi. Fövqəlbəşər gücünə inanılar. Vəzifəsi, şeyx və imamlığa namizədləri seçməkdir. b) Şeyx. Şeyxlərin sayları çoxdur və onların atalarının mələklər olduğuna inanılar. Mərasim və ziyarətləri idarə edib, xəstələrə dua edərlər, onlardan icazəsiz həkimə belə gedilməz. Şeyx ola bilmək üçün şeyx ailəsindən olmaq şərtdir. c) Nüvvab. Şeyx köməkçisi vəziyyətindədirlər, Şeyx ola bilmələri Böyük şeyxin qərarına bağlıdır, bunun üçün geniş bir təcrübədən keçməsi lazımlıdır. d) İmam. Aşağı təbəqəli din xadimləridirlər. Fransız etnoloqu Louis Massiqnon(1883-1962) Nusayri sözünün 5 variantdan - Romalılar zamanında Suriyadakı bir əyalətin adından, Şiə şəhidlerindən biri olan Nuşayr adından, 7-ci yüzildə Sünni iqtidarının zülüm və təqibindən Nusrə deyilən dağa sığınanlardan, Kufədəki Nasuraya kəndinin adından və on birinci İmam Həsən əl Əsgərinin şagirdi Əbu Şuayb Muhammad ibn Nusayrdan (ö. 883) adından yarana biləcəyini araşdırır. Araşdırcıların çoxu təriqətin on birinci İmam Həsən əl Əsgərinin şagirdi Əbu Şuayb Muhammad ibn Nusayrdan (ö. 883) adından yarandığı fikrindədir. Nuseyrilər 903-cü ildə Suriyada hakimiyyəti ələ keçirmişlər. Səlib yürüşləri zamanı xaçlı (xristian) ordularına yardım etdiklərinə görə Səlahəddin Əyyubi, Moğollara kömək etdiklərinə görə Məmluk Sultanı Baybarsdan onları cəzalandırmışdır. Səlahəddin Əyyubi, xristianlar, ismaililər və moğollar, sonra da Sultan Səlimin (1516-cı) tərəfindən sərt cəzalandırılmalarına, zaman-zaman Osmanlılara qarsı üsyan etmələrinə baxmayaraq II Əbdulhəmid onları rəsmi olaraq bir məzhəb kimi tanımışdır. Əsasən Suriyanın Lazkiye, Baniyas və Tartus bölgələrində, Türkiyənin Hatay, Adana və Mersin illərində yaşayırlar. 3 milyona yaxındırlar. 2,5 milyondan çoxu Suriyada (ölkə əhalisinin 11-14 faizini təşkil edir), 350 mini Türkiyədə, 280-350 nini Lübananda, 118 mini İsraildə, 100 mini Avropada, az sayda isə Ürdün (İordaniya), ABŞ və Kanadada yaşadığını yazırlar. Ali Tayyar Önder “Türkiyənin etnik yapısı” kitabında bu mövzudan geniş bəhs etmişdir. Onun yazdığına görə Nusayrilərin bir çoxu soyköklərinin Harun Rəşidin yerinə geçən oğlu Mutasımın Xorasanlı bir Türk olan anasının tayfasındanmış və miladi 700-cü illərdə Batıya köçərək gəlib bölgədə yerləşmişlər. Qaynaqların çoxu ilə Nusayirilərin Ərəb olduğunu yazır. Türkiyəli alim, təriqətlər və təsəvvüf sahəsinin böyük alimi Abdürrahim Güzel yazır ki, məzhəb kimi görünməsinə baxmayaraq Nusayrilik, nə xristianlıqla, nə yəhudiliklə, nə də islam ilə əlaqəsi olmayan inanc və ibadət üsullarıyla ayrıca bir din kimi ortaya çıxmışdır. Onların kafir, müşrik, olmalarında bütün sünni və şiə üləmaları yekdil rəy vermişlər. 1971-ci ildən bəri ölkə rəhbərliyini Nusayrilər ələ keçirmişlər. 30 ildən artıqdır ki, bütün ölkə diktator Hafiz Əsəd və oğlu Bəşər Əsəd tərəfindən təzyiq altında saxlanmaqdadır.
Əsası 11-ci yüzildə Fatimi Dövlətinin altıncı xalifəsi Əbu Əli əl-Mansur əl-Hakim bi-Əmr Allah bin əl Əziz billahın tərəfdarı Muhammed bin İsmail Neştekin əd-Derezi tərəfindən qoyulduğu yazılır. Duruzi inancının çox az qismi topluma açıqdır. Ona görə də araşdırıcılar onlar haqqında fərqli-fərqli fikirlər söyləyirlər. Əsas fikir odur ki, təktanrıçı, birləşdirici bir inanc sahibidirlər. Duruzi inancına göre Allah, Yeddi İmamdan sonra Fatimi xəlifəsi Hakimi (996-1021) Biemrihi adıyla insan cilidində görün-müştür. Onun Allahın təcəssüm olunduğuna və ruhların ölməzli-yinə inanırlar. Xəlifənin vəziri Hamza ibn Əli isə peyğəmbəridir. Duruzin dörd şərti, Hakimin Allah olduğuna inanmaq, əmri tanı-maq, həddi, sərhəddi bilmək və nəsihətə uymaqdır. Hakim həm Allah, həm də insandır. Onun iki cür görünüşü vardır: Lahuti (Al-lah) və Nasuti (insan). Bu iki görünüş birbirinə bənzəməz. Onların inancına görə Tanrı insan şəkilində doqquz dəfə görünmüşdür. Hakim də bir neçə dəfə insan şəkilində görünmüş, insanlar fitnə fə-sada başladıqda gizlənmişdir. Yenidən ortaya çıxdığında Duruzi-ləri mükafatlandıracaq, ona inanmayanları da cəzalandıracaqdır. Hakim imamlığı vəziri Hamzaya həvalə etmişdir. Hamza yaradı-lanların ən şərəflisidir. Kainat ondan yaranmış, ilk yaradılan odur. Ruhlara hökm edən, günah və savabları hesablayan, dünya və axi-rət işlərini idarə edən odur. İlahi əmirləri öyrədən hududların başı yenə Hamzadır. Duruzilər ibadət yerlərini halavat adlandırırlar. Şəriəti də, Şiə-Batini inancını da qəbul etmirlər. Öz aralarında din işlərini bilənlər ukkal və bilməyənlər isə cuhhal adlandırırlar. Qurban və Ramazan bayramına bənzəyən iki bayramları vardır. Orta əsrlərdən başlayaraq son dövrədək Duruzlar nəsli aristokrat, hakim və əmir olmuşlar. Duruz əmirlərinin Lübnanda (Livan) ən qüdrətli dövrü II Fəxr əd-din Məan (1590-1633) və II Bəşir Şihabın (1788/89-1840) hakimiyyəti illərinə təsadüf edir. Maroni kəndliləri və onların feodal ağaları olan Duruz zadəganları arasındakı sinfi ziddiyətlər nəticəsində XIX əsrin 40-60-cı illərində Lübnanda (Livan) Duruz və xristian maronilər arasında silahlı toqquşmalar baş vermişdir. Sünni məzhəpləri tərəfındən dindən kənar elan edilən, Müsəlman sayılmayan Duruzilər özlərinii İslam dinindəki Şiə məzhəbinin bir qolu sayırlar. "Risalətül-Hikmət" (Hikmət Məktupları), Əl-Hikmətül-Şərifə adında açıq, Əl-Münfərid bi-Zatihi və Əl-Şəriatül-Ruhaniyyə adında gizli kitapları var. Durzuiler Kaysilər və Yəmanilər deyə iki qola ayrıldılar. Yəmaniər Mercidabık Savaşında (1516) Osmanlıların, Kaysilər isə Məmlukluların tərəfdarı olmuş, onların ordularında savaşmışlar. Daha sonrakı illərdə tez-tez üsyanlar qaldırdırmış, Osmanlı İmparatorluğunda problemlər yaratmışlar. Fransızlar Duruzilərin yaşadıqları bölgədə 1921-ci ildə “Cebel-i Duruz Emirliyi” qumuşlar. Bu əmirlik 1936-cı ildə ləğv edilmiş, Dürzilərin bir qismi Suriyanın, bir qismi Lübnan dövlətinin tərkibinə qatılmışdır. Qaynaqlar Durzuilərin sayıları haqqında fərqli fərqli rəqəmlər göstərirlər. Onların sayları qaynaqlarda 1.000.000 ilə 2.500.000 arasında olduğu göstərilir. Duruzilər özlərini Ərəb kökənli hesab edirlər və ana dilləri Ərəbcədir. Duruzilərdə siqaret və alkoldan istifadə etməz, donuz əti yemək, Müsəlamanlarla, Xristiyanlarla, Yəhudilərlə və başqa dinlərdən olanlarla evlənmək qadağandır.
Scientific worker of Folklore Institute withinAzerbaijan National Academy of Sciences Abstract: The 20th century was very traqic for Qolan Turkmen who were in qood terms with their neiqhbours and considered to be one of the most famous peoples in the area they lived. They were called Turkmen, Turks and Muslims in the statistics. Later on the riqhts of Turkmen beqan to be let down. After World war I peoples livinq in Qolan lands were joined to Syrian Qovernment and they were forbidden to speak and write in their own lanquaqes. This situation became worse after the foundation of İsrail.In 1967 when İsrail soldiers attacked Qolan lands peoples became refuqees. For a little time the lands where Turkmen lived such as Kufur Nafak, Ayn Sumsun, Bobya, Kadiriyye, Ahmediyye, Kaziniyye, Kafar, Ayn Kurra, Murayyun, Ayn Ayishe, Cevize and other villaqes became empty. The Republic of Turkey opened its borders for a month but only few of Turkmen could settle in Turkey. Most of them had to qo to Syria. And thouqh 38 years have passed since that time Qolan peoples still can’t be back to their own lands. Only few of them can visit the qraves of their relatives. But it happens only once a year in april 14 with the accomplishment of Japanese soldiers from UN Piece Power. Qolan Turkmen who became refuqees by İsrail soldiers are beinq assimilated. Their children cannot speak in their mother tonque as they don’t have their own society. And their folklore and traditions are beinq forqotten day by day. Əli Şamil. Cоlan Türkmanları (folklor və etnoqrafik örnəklər). Bakı, “Elm və təhsil” nəşriyyatı, 2014. Nəşriyyat direktoru: Prof. Nadir Məmmədli Kompüterdə yığdı: Ruhəngiz Əlihüseynova Korrektor: Aynur Qəzənfərqızı Kompüter tərtibçisi və texniki redaktoru: Aygün Balayeva Kağız formatı: 84/1108 32/1 Mətbəə kağızı: №1 Həcmi: 154 səh. Tiracı: 500 Kitab Folklor İnstitutunun Kompüter Mərkəzində yığılmış, səhifələnmiş, “Elm və təhsil“ NPM-də hazır deopozitivlərdən ofset üsulu ilə çap edilmişdir.
1948-ci ildə Göyçə mahalının İnəkdağ kəndində Doğulub. 1973-cü ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsini bitirib. “Şərq qapısı“ (Naxçıvan) (1973-1992), “Azadlıq” (1990-1993) qəzetlərində, Azərbaycan Ensiklopediyasında (1993-2004) işləyib. 1998-ci ildən Azərbaycan MEA Folklor İnstitutunda çalışır. 11 ölkədə keçirilən 80-dən çox elmi konfransda məruzə edib. 19 ölkədə isə elmi məqalələri, kitabları nəşr edilib. Nəşr edilən kitablarından nümunələr: Tanıdığım insanlar. Birinci kitab, “Sumqayıt” nəşriyyatı, Bakı, 2000, 156 səh. Dastanlaşmış ömürlər. “Səda” nəşriyyatı, Bakı, 2001, 96 səh. Quzey Kıbrıs. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Nəşriyyatı, Bakı, 2001, 152 səh. Burulğandan çıxmaq mümkündürmü. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Nəşriyyatı, Bakı, 2001,152 səh. Aşıq İsgəndər Ağbabalı. (Əzizə Şamillə birgə). “Səda” nəşriyyatı, Bakı, 2006, 104 səh. Uyğur, Qaqauz, Quzey Qafqaz Türklərinin folkloru və ədəbiyyatı, ”Nurlan” nəşriyyatı, Bakı, 2011, səh. 412. Qırım sevgisi, QCİ “Qırımdevoquvpedneşir” neşriyyatı, Simferopol, 2012, 200 səh. Axısqalı Xəstə Hasan (şeirləri və şeirlərinin yaranması haqqında söhbətlər). “Elm və təhsil” nəşriyyatı, Bakı, 2012, 248 səhifə. Axısqalı Xəstə Hasan (şeirləri və şeirlərinin yaranması haqqında söhbətlər). “Elm və təhsil” nəşriyyatı, Almatı, 2013, 272 səhifə. Türkçülüyün qurbanları (Qazaxıstan). “Elm və təhsil” nəşriyyatı, Bakı, 2013, 164 səhifə. Gültekin-Əmin Abid. Buzlu cehennem. “Günəş” nəşriyyatı, Bakı, 1999, 96 səh. B.E.Ağa oğlu. Solovkidə gördüklərim. “Günəş” nəşriyyatı, Bakı, 2004. 80 səh. Koroğlu dastanı (Əli Kamali arxivindəki variantlar). “Nurlan” nəşriyyatı, 2009, səh.396. 1 Bu haqda geniş bilgi üçün “Mətinlər və xəritələr” bölməsinə baxmalı 2 Bu haqda geniş bilgi üçün “Mətinlər və xəritələr” bölməsinə baxmalı 3 Dönüm – sahə ölçü vahidi. 918,393 kvadratmetr (bir hektara yaxın) sahəni bildirir. 4Suriya Kürdləri tərəfindən 2003-cü ildə qurulmuşdur. Colan Türkmancasında sözönü s səsi yerinə h səsi də işlənə bilir 5 Colan Türkmanlarında toy sözü Azərbaycan türkcəsində şənlik anlamına uyğundur. Onlar ad günü şənliyinə də, sünnət şənliyinə də və s. toy deyirlər. 6 Musiqi aləti 7 şalvarı 8 Necə hazırlandığını müəyyənləşdirə bilmədik Yüklə 4,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|