B. A. Nazarbayeva

Rezonans effekti. 
Elektromagnitik nurlanishni rezonator deb ataluvchi 
chuqurlikda o‘lchashda qiziq hodisa kuzatiladi. Rezonator o‘zida ichki 
devorlarining butun yuzasi bo‘ylab bir tekis haroratga ega bo‘lgan jismning 
ichidagi ixtiyoriy shakldagi bo‘shliqni taqdim qiladi (4.32A- rasm). Rezonator 
aperturasining nurlatish qobiliyati (unig ichki qismida emas) yassi yuzaga 
qaraganda anchagina ortadi, ba’zi bir to‘lqin uzunliklarida esa birga yaqinlashadi. 
Agar rezonatorning ichki devorlari etarlicha yuqori nurlatish koeffitsiyentiga ega 
bo‘lsa, bu effekt yanada kuchayadi. Barcha nometallar diffuzion nurlatgichlar 
bo‘lib hisoblanadi. Rezonatorning harorati va nurlatish qobiliyati uning har qanday 
ichki nuqtasida bir hil deb faraz qilaylik. Uning nurlatish qobiliyati birga teng 
bo‘lgan ideal obyekt 
qora jism 
deb ataladi. Qora jism yuza maydonidan infraqizil 
fotonlarning quyidagiga teng bo‘lgan 
a
oqimini chiqaradi: 
F
0
= 
a
σ
Biroq real obyekt ε
b 
nurlatish koeffitsiyentiga ega bo‘ladi, shu sababli uning 
yuzasining xuddi shunday maydonidan kamroq oqim chiqadi: 
F
r 
= ε
b
F
0 
Obyektning huddi shunday 
a
maydonli boshqa qismlari tomonidan 
nurlatiladigan issiqlik oqimi ham F
r 
ga teng bo‘ladi (chunki obyektning harorati 
hamma joyda bir xil deb hisoblanadi, oqimning kenglikda taqsimlanishi hisobga 
olinmaydi). Tushayotgan F
r 
oqimning katta qismi yuzaning 
a
maydoni tomonidan 
yutiladi, diffuzion oqimning kichikroq qismi esa qaytariladi: 

---

212 
F
r 
= rF
r 
= (1 – ε
b
)ε
b
F
0
(4.101) 
a
maydondan nurlatilgan va qaytarilgan oqimlarni qo‘shish bilan quyidagini 
olamiz: 
F
= F
r 
+ F
r 
= 
ε
b
F
0
+ (1 – ε
b
)ε
b
F
0 
= (2 – ε
b
)ε
b
F
0
(4.102) 
Bundan samarali nurlatish qobiliyati uchun ifodani topamiz: 
ε
e 
= 
= (2 – ε
b
)ε
b
(4.103) 
4.32- rasm. A – rezonator yordamida nurlatish qobiliyatini kuchaytirish,
B – amaliyotda qo‘llaniladigan qora jism modelining konstruksiyasi 
(4.103) tenglamadan ko‘rinib turibdiki, bir marta qaytarishda rezonatorning 
nurlatish qobiliyati tekis yuzadan nurlanishga qaraganda (2 – ε
b
) martaga ortadi. 
Biroq rezonatorda bir necha marta qayta qaytarish sodir bo‘lishi mumkin, shu 
sababli 
a
maydonga tushayotan nurlanishlar oqimi rezonatorning ko‘plab 
qismlaridan nurlatishlar va qaytarishlarning yig‘indisini o‘zida taqdim qiladi. 
Natijalovchi oqimning intensivligi, qoidaga ko‘ra, nurlanishlarning boshlang‘ich 
oqimining intensivligidan yuqori bo‘ladi. 

---

213 
Rezonator samarali ishlashi uchun uning chiqish teshigining joylashgan joyini 
va datchikning o‘zining holatini aniq aniqlash zarur bo‘ladi. Agar datchik 
rezonatorda juda chuqur joylashgan bo‘lsa, u uning barcha devorlaridan 
nurlanishni to‘g‘ridan-to‘g‘ri to‘playdi, shu sababli shunday bo‘lishi mumkinki, 
rezonans effekti yo‘qoladi, va samarali nurlatish qobiliyati rezonator bo‘shlig‘ining 
ichki yuzasidan nurlanishga teng bo‘lib qoladi, u qayta qaytaradigan tizimdagiga 
qaraganda har doim past bo‘ladi.
Rezonans effekti real nurlatish koeffitsiyentini o‘zgartiradi, nurlatish 
quvvatini baholashda xatolar vujudga kelishining oldini olish uchun buni har doim 
hisobga olish zarur bo‘ladi.