B. A. Nazarbayeva

Temperaturani akustik datchiklari. 
Ekstremal sharoitlarda ishlashda 
(kriogen haroratlar diapazonida, yadro reaktorlarida radiatsiya darajasi yuqori 

---

286 
bo‘lganda), shuningdek bu erga kontaktli datchiklarni joylashtirib bo‘lmaydigan va 
IQ detektorlardan foydalanib bo‘lmaydigan germetik yopiq kenglikda o‘lchashlarni 
o‘tkazishda haroratni aniqlash juda qiyin bo‘ladi. Bunday hollarda odatda akustik 
harorat datchiklari qo‘llaniladi, ularning harakat tamoyili tovush tezligining tovush 
tarqaladigan muhitning haroratiga bog‘lanishiga asoslanadi. Masalan, normal 
atmosfera bosimida quruq havo uchun bu bog‘lanish quyidagi ko‘rinishga ega 
bo‘ladi: 
v=331,5

(5.22) 
Bunda 
v –
yorug‘lik tezligi, 
T- 
absolyut harorat. 
5.18-rasm. Ultratovushli detektorga ega bo‘lgan akustik termometr 
Akustik harorat datchiklari (5.18-rasm) uchta tarkibiy qism – ultratovushli 
peredatchik (uzatgich) va priemnik (qabul qilgich), shuningdek gaz bilan 
to‘ldirilgan germetik trubkadan tashkil topadi. Uzatgich va qabul qilgich o‘zida 
trubka bilan akustik bog‘lanmagan pyezoelektrik keramik plastinkalarni taqdim 
qiladi, bu tovushning asosan trubkaning ichidagi gaz orqali tarqalishini 
ta’minlaydi. Gaz sifatida ko‘pincha quruq havodan foydalaniladi. Datchikning 
muqobil konstruksiyasida uzatuvchi va qabul qiluvchi kristallar uning ichidagi 

---

287 
muhitning haroratini o‘lchash zarur bo‘lgan yopiq kameraning ichiga 
joylashtiriladi. Ichki muhitning hajmi va massasi doimiy qilib ushlab turilgan 
hollarda oraliq trubkani qo‘llash talab qilinmaydi. Uni qo‘llash zarur bo‘lgan 
hollarda uni mexanik deformatsiyalar va juda yuqori haroratlar ta’sirida 
germetiklikning yo‘qolishidan himoya qilish kerak bo‘ladi. Trubka uchun invar 
qo‘l keladigan material bo‘lib hisoblanadi.