B. A. Nazarbayeva

E 
Kombinirlangan 
sxema 
Element va bir turdagi turli sxemalar o‘zaro aloqasidan 
iborat hujjat
S 
2.6- jadval 
Sxema turlari 
Ta’rifi 
Sxema turi 
kodi 
Struktura sxema 
Konstruksiyaning asosiy funksional qismlari, ularning 
vazifalari va o‘zaro aloqasini belgilovchi hujjat
1 
Funksional sxema 
Konstruksiyaning alohida funksional zanjirlari yoki 
butun 
konstruksiyada 
kechuvchi 
jarayonlarni 
tushuntiruvchi hujjat 
2 
Prinsipial sxema 
(to‘liq) 
Elementlar to‘liq tarkibi va ular orasidagi aloqani 
belgilovchi va odatda konstruksiyaning ishlash prinsipi 
xaqida to‘liq tasavvurga ega bo‘lish imkoniyat beruvchi 
hujjat
3 

---

61 
2.6-jadval davomi 
Bog‘lash sxemasi 
(montaj) 
Konstruksiya tarkibiy qismlari bog‘lanishini ko‘rsatuvchi 
va bu bog‘lanishni amalga oshiruvchi simlar, kabellar 
yoki quvurlar, shuningdek ularni ulash va kirish joylarini 
aniqlovchi hujjat 
4 
Ulash sxemasi 
Konstruksiyani tashqi ulanishini ko‘rsatuvchi hujjat 
5 
Umumiy sxema
Konstruksiya tarkibiy qismlari va qo‘llash joyida ularni 
bog‘lashni belgilovchi hujjat 
6 
Joylashtirish 
sxemasi 
Konstruksiya 
tarkibiy 
qismlari, 
zarur 
bo‘lganda 
shuningdek simlar, kabellar, quvur va boshqalarning 
nisbiy joylanishini aniqlovchi hujjat 
7 
Birlashtirilgan 
sxema 
Bir turdagi turli sxema elementlaridan iborat hujjat 
0 
2.10.
 
Konstruksiyalash yechimini qidirish

Qidiruvni issiqlik o‘zgartgichlarni sintezi misolida ko‘rib chiqamiz: 

Sintezning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 
•
Xarakatning fizik prinsipini tanlash; 
•
Konstruksiya variantlarini aniqlash; 
•
Variantlarni taxlil qilish; 
•
Sifat kriteriyalarini aniqlash; 
•
Eng yaxshi variantni tanlash; 
•
O‘zgartgich parametrlarini qulaylashtirish. 
Struktura va konstruksiyani o‘rnatish ko‘p bosqichli sintez amalga oshiriladi 
(2.4-rasm). 
O‘zgartgichning taqsimlangan issiqlik zanjirining optimal 
parametrlarini, uning elementlari va umuman konstruksiyasini aniqlash 
optimallashtirish mezonlariga to‘g‘ri keladigan qilib bajariladi. 
Sintez tezlikning issiqlik o‘zgartgich (TIO‘) optimal strukturasini tanlash 
masalasidan boshlanadi. Bu masalani yechishda grafli model usuli orqali bajarish 
maqsadga muvofiqdir. Parametrik sintez masalasini yechish uchun esa, 
loyihalashni matematik usuli qulaydir. TIO‘ optimal strukturasini tanlash uchun 
strukturali sxema quriladi. Bunda kirishdagi kattalik-oqim tezligi (gaz yoki 

---

62 
suyuqlikning) bo‘ladi, chiqishda esa - elektr kuchlanish (o‘zgarmas yoki 
o‘zgaruvchan). 
TIO‘ strukturali sxemasi tuzilayotganda elektr, issiqlik, gidravlik va mexanik 
zanjirlar parametri va kattaliklari orasidagi o‘xshashlik xisobga olinadi. Ular oqim 
tezligini elektr kuchlanishiga o‘zgartirish jarayonida o‘z o‘rnini topadi. 2.7-
jadvalda ko‘rsatilgan zanjirlar uchun kattalik va parametrlar keltirilgan. 
O‘xshashlik uslubiga ko‘ra quyidagi mezonlar to‘plami bo‘lishi kerak: 
1) ta’sir ko‘rsatish kattaligi 
U
i
va reaksiya kattaligi 
I
i
bilan ko‘paytmasi zanjir 
tabiatidan qat’iy nazar quvvat birligida o‘lchanadi; 
U
i 
∙ I
i
= P
i
(Wt) 
2) 
I
i
reaksiya kattaligi vaqt bo‘yicha zaryad 
Q
i
 
kattaligini birinchi xosilasiga 
teng:
dt
dQ
I
i
=
3) ta’sir ko‘rsatish kattaligi 
U
i
vaqt bo‘yicha impulьs
P
i
 
kattaligini birinchi 
hosilasiga teng 
 
dt
dP
I
i
i
=
4) qarshilik parametri 
R
i
ta’sir ko‘rsatish kattaligi 
U
i
bilan reaksiya kattaligi 
I
i
 
orasidagi munosabatga teng: 
i
i
i
G
I
U
R
1
=
=
5) induktivlik parametri 
L
i
impulьs 
P
i
kattaligi bilan reaksiya 
I
i
kattaligi 
orasidagi munosabatga teng
i
i
i
i
D
I
P
L
1
=
=
6) sig‘im parametri 
S
i
Q
i
bilan 
U
i
ga
i
i
i
i
W
U
Q
C
1
=
=
Bu yerda
D
i
 
- deduktivlik parametri; 
S
i
- o‘tkazuvchanlik parametri;
W
i
- 
qattiqlik parametri. 

---

63 
TIO‘ sxemalari mavjud parametrik strukturali sxemalar topografiyasini qurish 
uchun quyidagi asosiy gidromexanoissiqlik va issiqlik – elektrik fizik - texnik 
effektlar (FTE) qo‘llaniladi: 
1) 
gaz 
yoki 
suyuqlik 
oqimi 
tezligining 
I
ml
tashqi 
issiqlik
o‘tkazuvchanlikka 
G
t
nisbatan o‘zgarish FTE si:
мл
G
I
t
I
K
G
t
мл
=
;
2) tashqi issiqlik qarshiligi 
R
i
o‘zgarish FTE si: 
T
T
T
I
R
U
=
; 
3) elektr reaksiyani (tokni) 
I
e
 
issiqlik reaksiyasiga nisbatan
I
i
 
o‘zgarish FTE 
si:
T
Э
T
I
KI
I
=
;
4) elektr qarshilik 
R
e
 
o‘zgarishini FTE si: 
Э
Э
Э
I
R
U
=
;
5) elektr o‘tkazuvchanlik o‘zgarishini FTE si:
Э
Э
Э
U
G
I
=
; 
6) elektr qarshiligiga 
R
e
nisbatan issiqlik ta’siri 
U
t
(harorat) o‘zgarishining 
FTE si: 
U
Э
T
U
U
Э
K
R
=
; 
7) Zeebek effekti (termo EYUK): 
T
Э
U
K
U
Э
T
U
U
=
va boshqa fizik-texnik effektlar. 

---

64 

---

65 
2.4 - rasm. Konstruksiya yechimini olish sxemasi 

---

66