B. A. Nazarbayeva

har doim uning yuzasining tashqi tomonida joylashadi. 
Bu gipotezaning 
adolatliligi Gauss va Kulon qonunlari ifodalanishidan ancha oldin isbotlangan. 
Kulon qonuni Gauss qonunining oqibati bo‘lib hisoblanadi. Unga ko‘ra, test 
zaryadiga ta’sir ko‘rsatuvchi kuch bu zaryadgacha bo‘lgan masofaning kvadratiga 
teskari proporsional bo‘ladi:
f = 
 

(4.4) 
Gauss qonunining boshqa bir oqibati zaryadlangan jismning tashqarisidagi 
elektr maydoni uning yuzasiga perpendikulyar yo‘nalganligini tasdiqlashdan iborat 
va kuch chiziqlari vektorlarining modulini quyidagi tenglamadan topish mumkin: 
E = 

(4.5) 
Bunda 
r – 
sferaning markazidan bo‘lgan masofa. 
Huddi shunday tarzda 
q
zaryadga ega bo‘lgan bir jinsli sferaning ichidagi 
elektr maydoni uchun ifodani yozish mumkin. Bu maydonning kuch chiziqlari 
radial yo‘nalishga ega bo‘ladi, ularning moduli esa quyidagi ifodaga mos keladi: 
E = 
 

(4.6) 
Bunda 
R
– sferaning radiusi, 
r – 
sferaning markazidan bo‘lgan masofa. 
Shuni qayd qilish lozimki, sferaning markazida (
r = 
0) elektr maydoni nolga teng 
bo‘ladi. 
Agar elektr zaryadi cheksiz uzunlikdagi ingichka sterjen bo‘ylab 
taqsimlangan bo‘lsa (4.2A-rasm) maydonning kuch chiziqlari unga perpendikulyar 
yo‘nalgan bo‘ladi, uning kuchlanganligi esa quyidagi tenglamadan olinadigan 
qiymatlarga teng bo‘ladi: 
E = 

(4.7) 

---

141 
Bunda 
r – 
sterjengacha bo‘lgan masofa (uning qalinligi juda kichik bo‘lishi 
lozim, shunda buni hisobga olmaslik mumkin bo‘ladi); λ – zaryadlarning chiziqli 
zichligi (uzunlik birligiga to‘g‘ri keladigan zaryad). Cheksiz uzunlikdagi 
zaryadlangan plastinkaning elektr maydoni ham (4.3B- rasm) uning yuzasiga 
perpendikulyar bo‘ladi, uning kuchlanganligi esa quyidagi ifoda bilan aniqlanadi: 
E =σ/(2

0
)
(4.8) 
Bunda σ – yuzadagi zaryadning zichligi (yuza birligiga to‘g‘ri keladigan 
zaryad). Biroq izolyasiyalangan o‘tkazuvchi obyekt uchun elektr maydoni ikki 
marta kuchliroq bo‘ladi: 
E =σ/

0

(4.9) 
(4.8) va (4.9) tenglamalar o‘rtasidagi farq zaryadlangan obyektlarning 
geometriyasidagi farqlar bilan izohlanadi: birinchisi – cheksiz uzunlikdagi 
plastinka, ikkinchisi – ixtiyoriy formadagi jism. Elektr zaryadlari zaryadlangan 
jismning faqatgina tashqi yuzasi bo‘ylab taqsimlanishi Gauss qonunining muhim 
oqibati bo‘lib hisoblanadi. Bu bir nomdagi zaryadlar o‘rtasida itarish kuchlarining 
ta’siri natijasida sodir bo‘ladi, shu sababli hamma bir xil zaryadlangan zarrachalar 
bir-biridan maksimal mumkin bo‘lgan masofaga uzoqlashishga harakakt qiladi. 
Buni qilishning birdan-bir yo‘li – obyektning eng uzoq nuqtasiga, ya’ni uning 
yuzasiga ko‘chishdir. Obyektning yuzasidagi barcha joylardan zaryadlarning 
joylashishi uchun (eng uzoqda joylashish uchun) eng katta bo‘rtik joylar qulay 
bo‘lib hisoblanadi, aynan shu erda kuch chiziqlarining eng katta konsentratsiyasi 
kuzatiladi (4.2D- rasm). Faradey silindri – yoki erga ulangan tok o‘tkazuvchi 
listlar, yoki metall to‘r bilan qoplangan kamera juda foydali ilmiy va muhandislik 
qurilmasi bo‘lib hisoblanadi. Tashqi elektr maydoni qanchalik kuchli bo‘lishidan 
qat’iy nazar, bunday qurilmaning ichida elektr maydoni amalda nolga teng bo‘ladi. 
Aynan shu sababli avtomobillar va metall kemalar momaqaldiroq paytida eng 
yaxshi pana joy bo‘lib hisoblanadi, chunki ular xuddi Faradey virtual qurilmasi 
kabi ishlaydi. Biroq har doim shuni esdan chiqarmaslik kerakki, garchi bunday 
qurilmalar elektr maydonlaridan ajoyib himoya bo‘lib hisoblansada, agar ularning 

---

142 
devorlari qalin ferromagnit materiallardan ishlangan bo‘lmasa, ular magnit 
maydonlari qarshisida mutlaqo befoyda bo‘ladi.