B. A. Nazarbayeva

Zeebek va Peltye effektlari. 
1821 yilda Estoniyada tug‘ilgan va 
Germaniyada o‘qigan fizik T. Zeebek (1770-1831) galvanik qurilmalarda issiqlik 
hodisalarini o‘rganish paytida vismut va misdan tayyorlangan yarim aylana 
elementlarni tutashtirgan. Tasodifan shu erda yotgan kompasning strelkasi 
kutilmaganda burilgan (4.19A-rasm). U bu hodisani metallarning boshqa 
tutashuvlarida turlicha haroratlarda tekshirib ko‘rgan va har gal magnit 
maydonining turlicha kuchlanganligi olinishini aniqlagan. Biroq bunda elementlar 

---

178 
orqali elektr toki oqishi Zeebekning hayoliga ham kelmagan, shu sababli u bu 
hodisani termomagnetizm deb atagan. 
Agar o‘tkazgich olinsa va uning bir uchi sovuq joyga, ikkinchi uchi issiq 
joyga joylashtirilsa, issiq uchastkadan sovuq uchastkaga issiqlik energiyasi 
uzatilishi sodir bo‘ladi. Bunda issiqlik oqimining intensivligi o‘tkazgichning 
issiqlik o‘tkazuvchanligiga proporsional bo‘ladi. Bunga qo‘shimcha ravishda 
haroratlar gradienti Tompson effekti bilan shartlanadigan elektr maydonining 
paydo bo‘lishiga olib keladi (V. Tompson bu effektni taxminan 1850 yilda kashf 
qilgan. U issiqlikning o‘zining uzunligi bo‘ylab harorat gradientiga ega bo‘lgan bir 
jinsli o‘tkazgich orqali o‘tadigan tokka chiziqli proporsional tarzda yutilishi yoki 
ajralib chiqishidan iborat. Bunda agar tok va issiqlik oqimi qarama-qarshi 
yo‘nalishlarda yo‘nalgan bo‘lsa – issiqlik yutiladi, ular bir xil yo‘nalishga ega 
bo‘lganda esa – issiqlik ajraladi). Induksiyalangan elektr maydoni potensiallar 
farqi paydo bo‘lishiga olib keladi: 
dV
a 
= a
a 
 
dx
(4.46) 
Bunda 
dT – 
unchalik katta bo‘lmagan 
dx 
uzunlikdagi uchastkada harorat 
gradienti, 
a
a 
– 
materialning 
absolyut Zeebek koeffitsiyenti.
Agar material bir jinsli bo‘lsa, 
a
a 
uning uzunligiga bog‘liq bo‘lmaydi, va 
(4.46) tenglama quyidagi ko‘rinishni oladi: 
dV
a 
= a
a
dT
(4.47) 
(4.47) tenglama termoelektrik effektning asosiy matematik ifodasi bo‘lib 
hisoblanadi. 4.19B-rasmda 
T
harorat uning 
x
uzunligi bo‘ylab notekis taqsimlangan 
o‘tkazgich ko‘rsatilgan. Ixtiyoriy joylashgan nuqtalar o‘rtasidagi harorat gradienti 
ular o‘rtasidagi termoelektr yurituvchi kuchni belgilaydi. Haroratlarning boshqa 
qiymatlari (masalan 
T
3
, 
T
4
va 
T
5
) 1 va 2 nuqtalar o‘rtasidagi elektr yurituvchi 
kuchning qiymatiga ta’sir ko‘rsatmaydi. Elektr yurituvchi kuchni o‘lchash uchun 
volьtmetr o‘tkazgichga 4.19B-rasmda ko‘rsatilgandek qilib ulanadi. Bu bir 
qarashda osonday bo‘lib tuyuladi, biroq aslida bunday emas. Termoelektr 

---

179 
yurituvchi kuchni o‘lchash uchun voltmetrning qisqichlarini mos keluvchi tarzda 
ulash kerak bo‘ladi. Biroq voltmetrning qisqichlari ko‘pincha tadqiq qilinadigan 
o‘tkazgichdan farqli bo‘lgan o‘tkazgichdan ishlangan bo‘ladi. Termoelektr 
yurituvchi kuchni o‘lchash uchun mo‘ljallangan oddiy konturni ko‘rib chiqamiz 
(4.20A -rasm). Bunday konturda o‘lchagich o‘tkazgich bilan ketma-ket ulanadi. 
Agar kontur bir xil materialdan ishlangan bo‘lsa, hatto uning uzunligi bo‘ylab 
harorat bir tekis bo‘lmagan taqdirda ham, zanjirda tok bo‘lmaydi. Bu holatda 
konturning ikkita yarmi teng qiymatli, biroq qarama-qrshi yo‘nalgan toklarni hosil 
qilishi sababli, ular bir-birini yo‘q qiladi. Termoelektr yurituvchi kuch notekis 
haroratli har qanday o‘tkazgichda vujudga keladi, biroq ko‘pincha uni to‘g‘ridan-
to‘g‘ri o‘lchashning iloji bo‘lmaydi.
4.19- rasm. A – Zeebek tajribasi, B – o‘tkazgich bo‘ylab o‘zgaradigan harorat
4.20- rasm. Termoelektrik kontur. A – identik metallarning tutashuvi, B – turli 
metallarni tutashtirish

---

180