B. A. Nazarbayeva

Kremniyli rezistiv datchiklar. 
Kremniydan qarshilikning musbat harorat 
koeffitsiyentiga (MHK) ega bo‘lgan harorat datchiklarini tayyorlashda keng 
foydalaniladi. Hozirgi kunda kremniyli datchiklar ko‘pincha haroratni 
kompensatsiyalashni amalga oshirish yoki haroratni to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘lchash 
uchun mikrostrukturalarga kiritiladi. Shuningdek diskret kremniyli harorat 
datchiklari ham mavjud, masalan, KTU harorat detektori. Bunday datchiklar 

---

280 
yetarlicha yaxshi chiziqlilikka (uni oddiy termokompensatsion zanjirlar yordamida 
yaxshilash mumkin) va uzoq muddatli barqarorlikka (odatda yiliga 0,05K) ega. 
Kremniyli rezistorlarning MHK si ulardan qizdiradigan qurilmalarning 
xavfsizligini ta’minlaydigan tizimlarda foydalanish imkonini beradi: haroratning 
o‘rtacha ortishi (200 gacha) ularning qarshiligining ortishiga olib keladi, shu 
hisobdan o‘z-o‘zini himoyalash funksiyasi amalga oshadi. 
Monokristall sof kremniy ham, polikremniy ham o‘zicha qarshilikning 
manfiy harorat koeffitsiyentiga (Manfiy HK) ega bo‘ladi. Biroq 
n-
tipdagi 
aralashmalar bilan legirlangandan keyin, ma’lum bir harorat diapazonida uning 
harorat koeffitsiyenti musbat bo‘lib qoladi. Bu hodisa harorat pasayganda zaryad 
eltuvchilarning harakatchanligining pasayishi bilan izohlanadi. Yuqori haroratlarda 
erkin zaryad eltuvchilarning soni spontan ravishda hosil bo‘ladigan eltuvchilar 
hisobiga oshadi, shu sababli bu harorat diapazonida kremniyning o‘zining yarim 
o‘tkazgichlik xususiyatlari ustivor bo‘ladi. Shunday qilib, 200 dan past 
haroratlarda kremniyning solishtirma qarshiligi MHK ga ega bo‘ladi, 200
dan 
yuqori haroratlarda esa u manfiy bo‘lib qoladi. KTU datchik 
n-
tipdagi 500

500

240 
mkm o‘lchamli kremniy kristallidan tashkil topadi, uning bir tomoniga metall 
qoplangan, boshqa tomonida esa kontakt maydonchasiga ega. Datchikning bunday 
konstruksiyasida qarshilikning “cho‘zilishi” hodisasi vujudga keladi, buning 
natijasida kristallning ichida tokning konussimon taqsimlanishi qaror topadi, u 
tavsiyalarning ishlab chiqarishdagi yo‘l qo‘yilishlarga bog‘liqligini sezilarli 
darajada pasaytiradi. Katta toklar va yuqori haroratlarda KTU tokning yo‘nalishiga 
ham sezgir bo‘lib qoladi. Bu muammoni hal qilish uchun juftlashgan datchik 
qo‘llaniladi, unda ikkita sezgir element bir-biriga qarama-qarshi qilib ketma-ket 
ulanadi. Bunday datchiklardan ko‘pincha avtomobillarda foydalaniladi.
MHK ga ega bo‘lgan kremniyli datchikning tipik sezgirligi 0,7%/
atrofida 
bo‘ladi, ya’ni harorat 1
ga o‘zgarganda uning qarshiligi 0,7% ga o‘zgaradi. KTU 
datchikning 
uzatish 
funksiyasini 
ikkinchi 
tartibli 
polinom 
bilan 
approksimatsiyalash mumkin: 

(5.21) 

---

281 
Bunda
va 
- etalon nuqtada o‘lchangan qarshilik (Omlarda) va harorat 
(Kelvinlarda). Masalan, KTU-81 datchiklarning ishchi diapazoni -55...+150
,
A = 0,007874K
-1
, B= 1,874x10
-5
K
-2
ni tashkil qiladi.