B. A. Nazarbayeva

Mexanik ta’sirlarning ES ga ta’sir ko‘rsatish parametrlari 
Ishlash sharoiti 
Vibratsiya 
Chastota, Hz 
Amplituda, mm 
Ortiqcha 
yuklanish 
Statsionar xona
: 
Yonidagi qurilmaning ta’siri 
Atom portlashida seysmik tebranish 
Snaryad portlashi
10...55 
1,4...4,6 
150...250 
2 gacha 
Ko‘chma REQ 
10...2000 
10 gacha 
Transport vositalar
: 
gusenitsali transport 
avtomobil transporti 
temir yo‘l transporti 
Suv transporti: 
korpus 
machtalar 
vintlar 
dvigatel
Aviatsion transport: 
porshenli dvigatelli 
reaktiv dvigatelli 
Raketalar: 
katta 
kichik
REQ ni beton erga 30...50 sm balandlikdan 
tushishi 
20...2000 
(400...7000) 
0...15(200) 
2...3(100) 
1...15 
0...15 
18...25 (400) 
150 
gacha(2000) 
5...150 
5...500(2000) 
10...3000 
50...5000 
0,05 
10...40(0,5) 
40 gacha (2 
gacha) 
1,5...3 
40 gacha 
2 gacha 
0,1 
0,15 
25...0,15 
10 gacha 
40 gacha 
30 gacha 
Mexanik 
ta’sirlarning ES ga ko‘rsatadigan ta’siri antennalarning 
yo‘naltirilganlik diagrammalarining o‘zgarishi, raqamli qurilmalarning ishlashida 
uzilishlar sodir bo‘lishi, qabul qilgichlarning sezgirligining pasayishi va chastota 
diapazonining siljishi, energiya iste’molining ortishi (qisqa tutashuvda), ishlash 
aniqligining pasayishiga olib kelishi mumkin. Bu ES ning tarkibiy qismlari bir 
paytning o‘zida turli ta’sirlar – vibratsiyalar, zarbalar, chiziqli tezlanishlar, 
polimerlarda ichki zo‘riqish bilan polimerlanish natijasida, materiallardagi farqlar 
tufayli strukturalardagi zo‘riqishlar va haroratning o‘zgarishi natijasida vujudga 
keladigan montaj zo‘riqishlariga (vintlarning tortilishi) tortilgan xollarda ko‘proq 
ro‘y beradi.

---

329 
Alohida tarkibiy qismlar va uzellarning o‘zining chastotasi (
f
0
) apparaturaga 
ta’sir ko‘rsatuvchi vibratsiyalarning chastotasi bilan (
f
) mos tushadigan holatlarda 
vujudga keladigan rezonanslar eng katta xavf tug‘diradi. Konstruksiyaning tarkibiy 
qismlari va uzelllarining o‘zining chastotasini quyidagi formula bo‘yicha aniqlash 
mumkin: 
, (6.1) 
Bu yerda 
K 
— konstruksiyaning qattiqlik koeffitsiyenti, N/m, kuchning shu 
kuch bilan chaqirilgan deformatsiyaga nisbati sifatida aniqlanadi; 
t —
konstruksiyaning massasi, kg. 
Konstruksiyaning mexanik tebranishlar ta’sir ko‘rsatganda o‘zini qanday 
tutishi ta’sir ko‘rsatuvchi chastota va o‘zining chastotasining nisbatiga bog‘liq 
bo‘ladi u buzilish koeffitsiyenti deb ataladi: 

=f/f
0
.
Vibroizolyasiyalaydigan 
tizimlar uchun buzilish koeffitsiyentini 1,41 dan oshiq qilib, qattiq mahkamlangan 
tarkibiy qismlar uchun esa — 0,8...0,3 ga teng qilib tanlashga harakat qilinadi. 
=1 bo‘lganda rejim rezonans rejimiga mos keladi. Vibratsiyalar va 
rezonanslarning asosiy sabablaridan biri detallarning orasida oraliqlar va 
tutashmalarda lyuftlar bo‘lishi bo‘lib hisoblanadi. Tebranishlar chastotasi 
qanchalik yuqori bo‘lsa, rezonans shunchalik kichik oraliqda vujudga kelishi 
mumkin. Detallar bir-biri bilan to‘qnashganda ularning kontakt zonasi mexanik 
tebranishlarning vujudga kelish markazlari bo‘lib hisoblanadi.