Baholash ishi va investitsiyalar

4. O'zbekistonda mulk qiymati, narxi, qimmati va ular bahosi kategoriyalariga oid ba'zi terminologik masalalar

Har qanday mulkiy huquq obyektining qiymatini baholash va narxini shakllantirish bilan bog’liq munosabatlarda qo'llaniladigan definitsiyalar va nazariy qarashlar O'zbekiston uchun nisbatan yangi bo'lgani uchun ularning jahon amaliyotidagi mazmun-mohiyatini tahlil qilish asosida ularni O'zbekiston sharoitiga mos ravishda shakllantirish vazifasi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu vazifa nafaqat O'zbekiston me'yoriy-huquqiy hujjatlarida o'z aksini topgan yoki kiritilishi kutilayotgan atama va tushunchalarga, balki baholash institutlari, mulkdor va bozor vositachilari tomonidan yaqin kelajakda keng qo'llanilishi mumkin bo'lgan maxsus terminologik apparatning zaruriy hajmdagi to'plamiga ham taaluqli. Chunki faqat bir-biridan farqli bo'lgan mulk qiymatini baholash va narxini shakllantirish faoliyatlari bo'yicha jahon tajribasidagi mavjud terminologiya va qarashlarni hamda bunda qiymat narx emasligini hisobga olib aniq tushunib olgan holdagina O'zbekistonlik olim va mutaxassislar ular uchun yangi bo'lgan bilim va konceptsiyalarni to'la o'zlashtirishi mumkin. Faqat qat'iy terminologiya va qarashlarga asoslangan qonun va standartlar chiqaruvchi organlar mulk qiymatini baholash va narxini shakllantirish mazmuni va faoliyatiga mos keladigan metodologiya, qonuniyatlar va hulq-atvor qoidalarini ifodalashga qodir bo'ladi.

Agarda qiymat va narxning o'zaro bog’liqligini hisobga olsak, narx qiymatning bozor munosabatlarida kon'yunkturaviy belgilanadigan pul birligidagi ifodasi deb qabul qilinishi mumkin. Bunda ta'kidlash zarurki, iqtisodiyot fanlari doirasida mulk qiymati va narxi tushunchalari o'zbek va rus (jumladan barcha horij) tillarida chop etilgan adabiyotlarda ma'lum darajada farqlansada, lekin xorijda ularning qo'llanilish o'hshash. Masalan, o'zbek tilidagi adabiyotlarda, narxva baho sinonim terminlar deb talqin qilinadi. Zero, rus tilidagi iqtisodiy adabiyotlarda esa chet ellardagidek (AQSH, Еvropa mamlakatlari, Yaponiya va h.k. mamlakatlar) qiymat (ruscha “stoimost”, inglizcha “cost”, “value”, “appraisal”, “assess”) va uning moliyaviy (puldagi, valyutadagi) bahosi (ya'ni hisoblanib topilgan baho - ruscha “otsenka”, inglizcha “estimation”, “valuation”, “mark”) hamda narx (ruscha “sena”, inglizcha “price”) turli tushuncha deb ta'kidlanadi. Rus tilidagi “sebestoimost” degan so'z esa o'zbek tiliga, negadir, “tannarx” deb tarjima qilingan. Fikrimizcha, aynan bunday tarjima O'zbekistonda qiymat, narx va baho tushunchalariga ma'lum darajada chalkashlik kiritmoqda. Shu munosabat bilan va jahon baholash amaliyotida qiymat narx emas deb qabul qilinganligini hisobga olib, fikrimizcha, “tannarx” so'zini rus tilidagi “sebestoimost” va ingliz tilidagi “cost”, “appraisal”, “assess”, “value” so'zlariga mos ravishda “mahsulot yoki mulkni sotib olish, yaratish, ishlab chiqarish xarajatlarini jamlab hisoblab topilgan qiymati” (qisqacha - “sarfqiymat” yoki jami sarf-xarajatlar sarhisobidan iborat qiymat mazmuniga monand “sarfqiymat”) deb yuritilsa maqsadga muvofiq.
Ushbu “sarfqiymat” degan so'z ikki qismdan - “sarf” (uning sinonimi bo'lgan “xarajat” yoki “sarf-xarajat” so'zi) va “qiymat” so'zlari birikmasidan - iborat bo'lib, fikrimizcha, mazmunan “tannarx” so'zining o'rnini bosishi mumkin. Zero “tannarx” terminidagi “tan” (yoki to'laroq shakli “tana”) so'zi (terminning birinchi o'zagi) o'zbek tilida, odatda, jonsiz mulkka (ya'ni jism, buyum, ko'mas, harakatlanuvchi (ko'char, harakatdagi), intellektual va shular kabi boshqa mulk turlariga) emas, balki jonli mulk (hayvonotga, jonli mavjudodga) va odamga nisbatan ishlatiladi. Shu bilan birga, “tannarx” terminining ikkinchi o'zagi - “narx” - esa yuqorida aytilganidek “qiymat” so'zi bilan mazmunan mos kelmaydi.
“Baholash” (otsenka, appraise, estimation, valuation, mark) so'zi bir necha ma'noni - narxni aniqlash (baholash), qiymatni belgilash (baholash), naflik va qimmatlilik darajasiga baho berish, miqdorni baholash, nimanidir sifati yoki qimmatliligi to'g’risida xulosa chiqarish jarayoni - ma'nolarni anglatadi. Bunda “baho” atamasi baholashning sharti va maqsadi mazmuniga qarab bir necha ma'noni - baholash doirasidagi harakatni, qiymat haqidagi xulosani yohud tadqiqot natijalari bo'yicha xulosalarni - anglatishi mumkin. Shunga ko'ra, “baholovchi” degan so'z ruschada “otsenshik” va inglizchada “appraiser” deb qabul qilingan.
Afsuski, O'zbekistonda ba'zilarning qiymat, narx, qimmat, baho kabi terminlar talqinida ma'lum darajada noaniqliklar mavjud. Xususan, hanuzgacha “narx” va “baho” hamda ayrim hollarda “narx” va “qiymat” sinonim so'zlar deb qaraladi. Bunday terminologik chalkashlik holati, fikrimizcha, K.Marksning “Kapital” asarini rus tiliga tarjima qilishda nemis tilidagi “wert” so'zini “qimmatli (ruscha “sennost”)” emas, balki “qiymat (ruscha “stoimost”)” deb tarjima qilish evaziga yo'l qo'yilgan terminologik hatolikdan kelib chiqqan. Vaholanki, nemis tili “wert” so'zi bilan bir qatorda “kosten” so'zini ham o'z ichiga oladi. Bunda o'zbekcha “qiymat” hamda ruscha “stoimost” va inglizcha “cost” so'zlari mazmunan nemischa “kosten” so'ziga aynan mos. Ingliz tilida esa “value” so'zi o'zbekcha “qimmatli” va ruscha “sennost” so'zlari bilan mazmunan mos bo'lib “cost” so'zi bilan almashtirilmaydi. Xuddi shunday iqtisodiy kontekstda inglizcha “price” va “mark”, ruscha “sena” so'zlari o'zbekcha “narx” so'ziga mazmunan mos.
Demak, nemischa “kosten”, inglizcha “cost” va ruscha “stoimost” so'zlari o'zbekcha “qiymat” so'zi bilan mazmunan o'xshash (mos). Nemischa “wert”, inglizcha “value” va ruscha “sennost” so'zlari esa o'zbekcha “qimmatli” so'ziga mazmunan mos.
Shunday qilib, “qiymat”, “narx”, “qimmatli”, “baho”, “baholash” kabi terminlarni moliya, buxgalteriya, audit, bank-kredit va investitsiya faoliyatlaridagi terminologik traditsiyalarni hisobga olgan holda iqtisodiy leksikada o'z o'rnida qo'llash zarur. Ushbu fikrga ko'ra, bu terminlarni qo'llanilishi mulkning alohida turlari bo'lmish pul va qimmatli qog’ozlar tushunchasi misolida quyidagicha bo'lish mumkin.
Pul - bu barcha turdagi tovar (xizmat)lar ayirboshlanishi jarayonida ular qiymati va narxini o'zida miqdoran ifodalovchi umumiy ekvivalent sifatidagi hamda ularga bog’liq holda muomalasini ta'minlovchi o'z bozoriga ega moliyaviy instrument (vosita) turi.
Qimmatli qog’oz - bu qiymat va narxga ega mulk ekvivalenti sifatidagi ularga bog’liq holda naf keltiruvchi, qimmatli va pul hujjati hisoblanuvchi, investitsion risk va xossalarga ega moliyaviy instrument turi.
Yuqorida berilgan fikr-mulohazalar asosida mulk qiymati, narxi va bahosi hamda ularni mulk bozori (MB) va mulk qiymatini baholash xizmatlari bozori (MQBHB) majmuasida amal qilishi bilan bog’liq tushuncha, qarash va ta'riflarni quyidagicha ifodalash mumkin.
MBdagi narx MQBXBdagi qiymatga har doim ham teng bo'lavermaydi. chunki, MBdagi narx MQBXBdagi qiymat emas, lekin ular ekvivalent (o'xshash). Bunda mulk qiymati maxsus hisoblash yondashuv va usullari asosida malakali baholovchilar tomonidan hisoblab topiladi.
Mulk qiymati bahosi mulkning MBga dastlabki tarzda chiqarilishi chog’ida boshlang’ich bozor narxi sifatida qabul qilinishi mumkin. Lekin mulkning obyektiv bozor narxi unga bo'lgan real talab va taklif (bozor kon'yunkturasi) asosida bozor munosabatlari psixologiyasini hisobga olgan holda shakllanadi.
Bunda mulkning obyektiv bozor narxi bozorning obyektiv kon'yunkturasi o'zgarishiga qarab mulkning bozor qiymati bahosidan ortiq yoki past bo'lishi mumkin. Bozorda yuqori raqobat va effektivlilik darajasi fazasida esa narx qiymatga yaqin yoki teng ham bo'lishi mumkin.
Aytish joizki, mulk qiymati uni rentable darajada ishlab chiqarishga ketadigan sarf-xarajatlar summasidan tarkib topadi. Mulk narxi esa MBda uning kon'yunkturasi asosida shakllanadi. Umuman olganda, mulk qiymati uning narxiga va aksincha transformatsiyalanish hususiyatiga ega.
Bozor munosabatlari vositasi, kapital va tovar bo'lmish ma'lum sifat va miqdor, shakl va mazmun hamda zarurat darajasi va mohiyatga ega bo'lgan mulkning narxi va qiymati turlicha ifodalanishi mumkin.
Narx odatda sodir etilgan oldi-sotdi harakatini bildiradi va bozor sharoitini ifodalovchi muayyan holatlarda konkret taraflarning bozor kon'yunkturasi asosida o'zaro kelishib tuzgan bitimi (shartnomasi, kontrakti) qiymatini to'lashga tayyor bo'lgan pul summasini bildiradi.
Xarajatlar ma'lum maqsadlarda sarflanishi mo'ljallangan resurslar miqdorining pul birligidagi ifodasi.
Sarfqiymat (sarqiymat) - fuqarolik huquqlari obyektlarini (FHO), jumladan, biror bir mahsulot, xizmat, tovarni ishlab chiqaruvchi (mulk egasi) tomonidan yaratish, saqlash, boshqarish, foydalanish uchun ketgan to'g’ridan-to'g’ri (bevosita) va bilvosita xarajatlar summasining miqdori. Xarajatlar raqobatdor bozorlardagi qiymat va narxlarga bog’liq bo'ladi.
Boshlang’ich (start) narx - sarfqiymat, to'langan soliqlar va rejalashtirilgan foyda miqdorlarining jami summasidan tarkib topuvchi qiymat sifatida baholanib, bozor sotuviga dastlabki tarzda taklif etiladigan sotuvchi narxi. Ilkbor bozorga taklif etiladigan mulk bo'yicha boshlang’ich narx va boshlang’ich bozor qiymat bir-biriga teng bo'lishi mumkin.
Bozor qiymati - raqobatli bozorning konkret sharoitlarida (uning balanslashgan kon'yunkturasini hisobga olgan holda) baholash obyektini adolat, halollik va axborot shaffofligi asosida yangi mulkdorga berilishi uchun to'lanishi ehtimol darajasi eng yuqori bo'lgan pul summasi.
Mulk qiymati - mulkning ma'lum vaqt davridagi pul ekvivalentida ifodalangan va bozor narxiga ekvivalentlik darajasi yaqin bo'lgan qiymatining MQBXB tendentsiyasiga bog’liq ekspert bahosi bo'lib, uning miqdori konkret baholash maqsadlari va metodologiyasi asosida professional baholovchining adolat nuqtai nazaridan pragmatik hisob-kitoblarga asoslangan fikri bilan subyektiv belgilanadi.
Mulk narxi - mulk bozorining ma'lum vaqt davridagi talab va taklifi (obyektiv kon'yunkturasi) asosida sodir etilgan bitim shartlarini aks ettiruvchi mulk va uni bozorga chiqaruvchisi bozor qiymatiga maksimal ekvivalent bo'lgan pul birligida to'langan yoki unga mos nisbiy miqdor.
Likvid (bozorgir) bo'lmagan mulkning qiymati o'rnatilgan tartibda ekspert baholanishi mumkin, xaridor narxi shakllanishi prognoz qilinishi mumkin yoki shakllanishi to'xtagan bo'ladi.
Likvidligi past mulkning qiymati o'rnatilgan tartibda ekspert baholanishi mumkin, xaridor narxining aktivlik darajasi past bo'ladi, uni prognoz qilish mumkin, bozor narxi va qiymatining bir-biriga ekvivalent bog’liqlik darajasi past bo'ladi.
Livkid mulk bozor qiymati va narxining o'zaro ekvivalent bog’liqlik darajasi va haridor narxi esa yuqori bo'ladi,.
Odatda mulk qiymati baholash maqsadiga ko'ra ekspert baholanadi, keyin esa bu qiymatga dastlabki tarzda tayangan holda mulk bo'yicha joriy vaqtdagi talab va taklifga ko'ra avval tuzilgan bitimlar asosida uning boshlang’ich narxi aniqlanadi.
Mulkning adolatli qiymati bozor bahosi - MQBXB qiymati va MB obyektiv narxi asosida bir necha holis baholovchi tomonidan plyurializm asosida ekspert baholanib va baholashdan manfaatdor taraflar tomonidan kollegial ravishda adolat nuqtai nazaridan joriy bozor narxiga ekvivalent deb qabul qilingan xulosaviy natija.
Mulkning inventarizatsion qiymati - mulkni soliqqa tortish maqsadida baholangan qiymati.
Mulkning real qiymati - mulkning buxgalteriya hisoboti ko'rsatkichlari asosida baholangan qiymati.
Mulkning obyektiv bozor narxi - mulkning erkin (ochiq), yuqori darajada tashkillashgan va barqaror likvid bozorida manipulyatsiyasiz obyektiv kon'yunktura (talab va taklif) hamda prognozlanuvchan bozor harakati psixologiyasi asosida sodir bo'lgan va o'xshash mulkning bozor qiymati bilan bog’liq, lekin ushbu qiymatdan farqi belgilangan chegaradan oshmagan holda shakllangan obyektiv narxdir (halol, effektiv joriy bozor kon'yunkturasi natijasi).