Balansdagi o’zgarishlar

2.Buxgalteriya balansi turlari va o’zgarish tiplari
Buxgalteriya balansini turli belgilari bo‘yicha tasniflash mumkin, masalan tuzilgan sanasiga qarab, ma’umotlarni jamlash hajmiga qarab, sub’ektlarni moliyalashtirilishiga qarab, regulirovka schetlari qoldiqlari hisobga olinganligiga qarab va boshqa belgilari bo‘yicha : Tuzilgan sanasiga ko‘ra buxgalteriya balansini quyidagi turlarga ajratish mumkin: kirish ( yoki ta’sis ) balansi; boshlang‘ich va hisobot balansi; tugatish balansi; birlashtirish va ajratish balansi.
Kirish yoki ta’sis balansi deganda korxonaning davlat ro‘yxatidan o‘tgan sanasiga, ya’ni ta’sis etilgan kuniga tuzilgan balansi tushuniladi. Odatda ushbu sanaga tuzilgan balansning aktivida faqat ta’sischilarning yangi tashkil etilgan korxona oldidagi qarzi, balansning passivida esa e’lon qilingan ustav kapitalining miqdori ko‘rsatiladi.
Boshlang‘ich balans deganda hisobot davri boshiga, hisobot balansi deganda esa hisobot davrining oxiriga tuzilgan balans tushuniladi. Hisobot balansi keyingi davr uchun boshlang‘ich balans bo‘lib hisoblanadi.

• Tugatish balansi – korxona tugatilishi sanasiga tuzilgan balans.
• Birlashtirish balansi – ikki va undan ortiq korxonalar bir biri bilan qo‘shilganda qo‘shilish sanasiga tuzilgan balans.
• Ajratish balansi – bu korxona ixtiyoridan mustaqil boshqa korxona ajralib chiqganda bir – biriga mablag‘larni topshirish va qabul qilish sanasiga tuzilgan balans.

Ma’lumotlarni jamlash darajasiga ko‘ra balans yig‘ma va alohida balans turlariga bo‘linadi.

• Yig‘ma balans - bu bir tizim korxonalari balanslari moddalarini gorizontal holda jamlash natijasida tuzilgan balans, masalan trest, konsern, kompaniya, vazirlik va shu kabi yuqori organlar tomonidan tuzilgan balans.
• Alohida balans –bu har bir ho‘jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan tuzilgan balans.

Subektlarni moliyalashtirilishiga qarab balans bir biridan tubdan farq qiladigan davlat byudjetidagi muassasalar balansi va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar balansiga bo‘linadi.
Hisob ma’lumotlarini jamlash sikllariga ko‘ra sinov balansi, tuzatilgan sinov balansi va oxirgi yakuniy balans turlarini ajratish mumkin.

• Sinov balansi – bu vaqtinchalik schetlar yopilmasdan tuzilgan, shuningdek 1 yanvargacha ayrim schetlar bo‘yicha hisob-kitoblar ma’lum sabablarga ko‘ra oxirigacha amalga oshirilmagan holda tuzilgan dastlabki balans. Bunday balansni tuzish tartibi chet el korxonalari amaliyotida keng tarqalgan.
• Tuzatilgan sinov balansi - mavjud kamchiliklar tuzatilgandan so‘ng, lekinda vaqtinchalik schetlar yopilmasdan tuzilgan balans.
• Yakuniy balans – bu vaqtinchalik schetlar yopilgach, moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot va taqsimlanmagan fayda to‘g‘risidagi hisobotlarning mahlumotlari e’tiborga olinib tuzilgan balans.

Balansdagi o‘zgarishlarning tiplari. Faoliyat ko‘rsatayotgan korxonaning balansi o‘zgarishsiz qolishi mumkin emas, chunki sodir bo‘lgan xo‘jalik jarayonlari va operatsiyalari albatta aktivlar va ularni tashkil topish manbalarining davr boshidagi holatiga ta’sir ko‘rsatmasdan qolmaydi. Misol uchun, korxona o‘z ustav kapitalini ko‘paytirsa yoki kamaytirsa –bu albatta ham aktivga , ham passivga ta’sir o‘tqazadi. Yoki ombordan material ishlab chiqarishga berilsa aktivlarning tarkibida o‘zgarish yuz beradi, ish haqidan daromad solig‘i ushlansa, aktivlarni tashkil topish manbalari tarkibida ichki o‘zgarish yuz beradi. Bunday misollarni ko‘plab keltirish mukin.
Demak, yuz bergan operatsiyalar natijasida balansda turli o‘zgarishlar bo‘lib turadi. Ushbu o‘zgarishlarni to‘rtta tipga ajratish mumkin:
Buxgalteriya hisobi bo`yicha xalqaro buxgalteriya standartlarida buxgalteriya balansi balans hisoboti deb yuritiladi. Balans hisoboti korxonaning ma’lum sanaga bo`lgan moliyaviy holatini ko`rsatadi. Balans hisoboti korxonaning aktivlari, korxonaning boshqa huquqiy shaxslar va fuqarolarga bo`lgan majburiyatlari hamda aksiyali jamiyat shaklida faoliyat qiladigan korxonaning aksiyali kapitalining tafsiloti bilan berilgan ro`yhatini ko`rsatadi. Buxgalteriya balansini balans hisoboti deb atalishiga sabab, bu balansda korxona aktivlarining qiymatini, korxonaning boshqa huquqiy shaxslar va fuqarolarga bo`lgan majburiyatlarining umumiy qiymati bilan korxonaning kapitalini umumiy qiymatiga teng kelishidir.
Korxona kapitali – bu korxona o`z aktivlariga egaligidir. Korxona majburiyatlari esa muayyan korxona aktivlariga uning kreditorlari tomonidan egaligidir. Balans hisoboti bo`yicha korxona aktivining qiymati uning kapitali qiymati bilan majburiyatlarining summasini yig`indisiga teng keladi. Yagona buxgalteriya balansining aktivida ham, passivida ham ikkitadan bo`lim bor:
Ko`rinib turibdiki, buxgalteriya balansi ikki tomonli ko`rinishga ega bo`lib, uning chap tomoni aktiv, o`ng tamoni esa passiv deb nomlanadi. Aktiv tomonida xo`jalik mablag`larining turlari, joylanishi ko`rsatilsa, passiv tomonida esa shu mablag`larning paydo bo`lish manbalari va qanday maqsadga ishlatilishi aks ettiriladi. Buxgalteriya balansining ikkala tomoni ham bir qancha moddalarga bo`linadi.
Demak, buxgalteriya balansi moddasi deb iqtisodiy jihatdan bir xil bo`lgan xo`jalik mablag`larining ma’lum bir turi yoki xo`jalik mablag`larining tashkil topish manbaini balansda alohida aks ettiruvchi ko`rsatkichga aytiladi. Aktiv tomonidagi balans moddalarining yig`indi summasi passiv tomonidagi balans moddalarining yig`indi summasiga teng bo`lishi shart. Chunki balansning aktiv va passiv tomonida xo`jalik mablag`lari va shu mablag`larning tashkil topish manbalari ikki tomonlama aks ettiriladi. Balans moddalarini guruhlashtirish xo`jalik mablag`larining maqsadga muvofiq foydalanishini to`la nazorat qilish va korxonaning faoliyatini tahlil qilish uchun imkoniyat yaratadi. Buxgalteriya balansini tuzishda oldingi bobda ko`rsatib o`tilgan xo`jalik mablag`lari va manbalarining guruhlanishi asos bo`lib xizmat qiladi. Shunga asoslanib korxonalar yagona buxgalteriya balansining shakli umuqabul qilingan. Aktiv moddalarining hususiyati shundaki, ular xo`jalik mablag`larining tarkibi, holati va joylanishini ko`rsatadi. Masalan asosiy vositalarning tarkibini har bir turi bo`yicha moddiy qiymatliklarni, pul mablag`larini va haqazo. Passiv moddalarida esa xo`jalik mablag`larining paydo bo`lish manbalari va ularning qanday maqsadga mo`ljallanganligi aks ettiriladi. Masalan, hamma fondlar, korxonaning turli xil qarzlari, joriy yilda olingan foyda va h.k.lar aks ettiriladi.