Balkanlardan uluğ TÜRKİstan’a türk halk inançlari II

Gülmüşk Hatun (imamzade) Hz.Ali’nin torunu olarak bilinen bir ziyarettir. Buraya yağmur duasına gidilir. Burada kaşıkla su serpilir ve su istenir. Kutsal kabul edilen taşlardan; karataş, elitaş, ayrıca Hz. Ali’nin kılıcı ile ikiye böldüğüne inanılan taş, elitaşı büyük bir kayadır. Burada Hz. Ali’nin parmağının ve atının nal izi olduğuna inanılır. Üç kardeşler taşı: Nebi Ağa kente gelince, Onu tanımayan üç genç onun aleyhinde konuşurlar ve taş kesilirler. Gülmüş Hatunun arkasındaki büyük taş, Baba Pir Eli’dir. Bu taş bazılarına göre büyük bir derviş ve bazılarına göre de Hz. Ali’dir.⁶⁴ Hz. Ali Kültü, Anadolu Türklerinde de çok kuvvetlidir. Sadece Alevî ve Bektaşî gibi inanç çevrelerinde değil, bütün dinî çevrelerde Hz. Ali’ye karşı muhabbet vardır.

Ehl-i hak Karakoyunlu Türkmenlerinde şahsey - vahşey inanç ve uygulaması vardır. Merasime katılanların ellerinde kama olur. Merasim semah gibi ritimli ve uzun olur. Bu Türk boyunda taziye merasimleri Kumru ve Dahil’in bu isimle tanınan iki ünlü eserine göre olur. Kumru’nun yazarı Nahçıvanlı Kumru ve Dahil’in yazarı ise, Meragalı Dahil’dir. Her iki eser de tamamen Türkçedir.

Dahil’in bölümleri: Müslüm ve Müslümün Balaları, Sakine ve Ekber’in Konuşması, Kasım ve Onun Gelininin Konuşması, Şumur ve Hz. Abbas’ın Konuşmaları, Haris ve Eşinin Konuşmalarıdır.

Ehl-i hak Karakoyunlularında aşure günü İmam Hüseyin’in rolünü mürşid oynar. Köyün aşığı - ozanı da Yezit olur. Yezidilerin elbiseleri kızıl, İmam Hüseyin’in giysileri ise yeşil olur.⁶⁵

Ehl-i hak mezar taşları raz-ı remzi’lidir (yazıları sırlıdır). Taşlarda tarak, makas, tüfek gibi şeylerin resimleri olur. Bu gelenek Türk ellerinde oldukça yaygındır. Derbent’teki Kırklar Mezarlığı’nda birçok eski ve yeni mezar taşında at, koyun, saksıda çiçek, kama, çizme, tüfek ve benzeri örnekleri görebilirsiniz.⁶⁶ Farklı boyutlarda da olsa bu uygulamayı biz Iğdır, Tunceli ve daha birçok yerde gözledik. Esasen kullanılan motifler değişmiş olmakla beraber Türkiye’nin her yerindeki birçok mezar taşında meftanın cinsiyetini ve mesleğini simgeleyen resimler görebilirsiniz. Bu gelenek Osmanlı mezar taşlarına kavukların türü şeklinde yansımıştır. Sırlı yazısı olan mezar taşlarının tarihî seyri ve yayıldıkları coğrafya Türklerin dinî tarihleri hakkında da bir fikir vermektedir. Altaylar’daki Türk bölgelerinde görülen üzeri koç, koyun ve at heykeli mezar taşlarının üzerinde Akkoyunlu mezar taşlarında olduğu gibi, ok, kılıç, kama, tarak, iğne ve benzeri motifler vardır. Azerbaycan’ın İslâm Türk bölgelerinde ve Anadolu’nun Ahlat bölgesinde bu mezar taşlarında Fatiha türünden Arap harfli yazılar vardır. Erivan yöresi kilise bahçesi mezar taşlarında ise, tamamen aynı olan koçlu koyunlu mezar taşlarında haç da bulunmaktadır. Bu türden hayvan heykelli mezar taşı başka bir Hristiyan mezhepte görülmez iken, dünyanın başka bölgelerindeki Gregoryanlarda da bu tür mezar taşına rastlanılmamaktadır. Ermeniler Kafkasya’dan Altaylar’a göç etmediklerine göre, Altaylar’dan Kafkasya’ya gelen halklardan bir halk bu kültürü taşımış ve bu halkın Kafkasya’da Gregoryan inancını benimsemiş olması gerekir. Bize göre bunlar Türklerdi ve bugünkü Kafkasya Ermenilerinin belirli bir kısmı Türk soylu idi.

Ehl-i hak Türkmenlerinde mezarın yanında mum yakmak için bir ocak vardır. Mumsuz mezarlığa gidilmez. Mezarlıkların içerisinde mürşit mezarları da vardır. Bazı eski mezar taşları Türkçe yazılı iken, bu tür mezar taşları yaygınlaşmaktadır.

Anadolu’da mum yakmak için ocak bulunan mezarlar daha ziyade Alevî, Bektaşî ve Şiî, Caferî mezarlıklarında görülmektedir. Bu kesimin ulu kabirlerinin de belirli bir yerinde mum yakmak üzere ocakları vardır. Mum geleneği daha ziyade türbe ziyaretlerinde görülmektedir. Birçok ulu zatın yakın çevresine yapılan definlerle yeni mezarlıklar oluşur. Türkiye’de mezar taşlarına Arapça sadece dinî ifadeler yazılmaktadır. Bu uygulama giderek yaygınlaşmaktadır.

Ehl-i hak Karakoyunlu Türklerinden Türkçe bir mezar taşı yazı örneğinde;

“Bir peri peykor (beden)melek suretinin dur bu mezar,

Gör nece hakiyle yaksen eyleyip dur rüzugar”⁶⁷

Ehl-i hak Karakoyunlu Türkleri her cuma akşamı, toylarda bayram arifelerinde Nebi bayramında mezarlığa giderler. Yılın son çarşambasında burada ateş yakılır. Bayram merasimlerinde mum ve ocak da vardır. Kadınlar toplanır, akşamdan nişangâhların arkasında tatlı ve çerez yerler. Mezarlıklardan geçer ve bu esnada mum yakarlar. Dereye inince ağbircekler (gün görmüş yaşlı hanımlar) genç kadınlar okuyup oynarlar. Evlerine dönünce ellerinde kalan mumları da yakarlar. Kadınlardan sonra erkekler mezarlığa giderler. Mezarlıktan önce evden içki içmiş olarak çıkarlar. Kahveye gelir, âşıkları dinlerler. Atlılar, atçaparlar, at koşturur atları ile tepelere inip çıkarlar. Evlerde yaşlılar ve dervişler kalırlar. Onlar da kaside okurlar.⁶⁸

Bayramlarda atlarla tepelere çıkıp inmek Türk bayram eğlence geleneğinin bir parçasıdır. Sanırım temsili kut alınmış olunuyor. Bizim Altay’da katıldığımız “El Oyun” bayram şenliklerinde atlılar ellerinde meşalelerle bir tepeye çıkıp inmişlerdir.⁶⁹

Ehl-i haklarda yıl tehvil olup günlerin uzadığı gece, bayram yapılır. Görüşe gidilir. Yemek verilip arak içilir. Yemekte, sütlü aş, badem unu murabbası (reçeli), kelem (lahana) aşı olur. Bayram gecesine “eli gecesi” denir. O gün Hz. Ali’den başka hiç kimsenin haklı ile haksızı ayırma yetkisi olmadığına inanılır. Bayram 13. güne kadar devam eder. O gün dışarı çıkılır. Pir Abdal ve Tekiye Boyu’na gidilir. Son çarşamba (ahır çarşamba) günü ateş yakılır.⁷⁰

Ehl-i hak inançlı Karakoyunlularda toyda büyük bir teşt (sofra) kurulur. Bir kirt (hediyelerin konulduğu yer) hazırlanır. Bu kirte konulan para ve hediyelerde yeni çiftlerin yaşamı başlamış olur. Bu Türk kesiminde de sağdıç ve saldıç uygulama ve inancı vardır. Gelin hamamı bunlarda da yapılır. Toylarda ve sair eğlencelerde; tar, kaval ve tanbur çalınır. Âşık meclisleri yapılır. Gelin alayına mum yakılır, çeyiz dizilir.

“Sağduşuna olmaz rustem beraber,

Solduşuna İsfendiyar yalandır

Bey üzü (yüzü) küçeni edip münevver

Görüm aybey toyun mubarek olsun”

Damat evinde özel erişte aşı yenilir. Berber damadı kırkar (tıraş eder). Tıraşın tam ortasına berbere büyük paralar verip “git” denir. Daha büyük para veren tıraşın devamını ister. Bu esnada damat sakin olmak zorundadır. Kendisine şakadan batırılacak iğneye kızmamalıdır. Aynı zamanda gülmeden ciddî durabilmelidir.

Gelin baba evinden çıkınca, kız evinin ağ sakalı bir şal ile gelinin belini bağlar, şapkasını gelinin başına koyar ve

“Gelin gelin naz gelin

İncilerin düz gelin

Yedi oğlan isterem

Son beşiğin kız gelin” der. Gelinin elinden tutar ve yedi adım ileri çıkar. Sonra üç defa gelini duvara çırpıp daha sonra evin eşiğinden dışarı çıkarıp;

“Dost dostluğu ile

Düşman korluğu ile

“Ha bir Allah ha” diye bağırılır.⁷¹ Düğüne katılanların toplu hâlde, “Allah, mübarek ha” diye bağırmaları Kars yöresinde “oğlan şahı”nın havaya kaldırılmasında olur. Birisi “Here bir Allah” komutu ile başlatır.

Geline kuşak bağlamak ve bağlarken hayır dua etmek diğer karşılaştırmalarımızda belirttiğimiz gibi Anadolu Türklerinde de vardır. Toydaki diğer safahatı, İran’ın diğer Türk kesimleri ile ayrıntılı karşılaştırdık. Bu bakımdan tekrardan kaçınmayı yeğliyoruz.

Akkoyunlu ve Karakoyunlu Türk devletlerinin tarihleri gerçek anlamıda ihmal edilmiştir. Her iki Türk topluluğu günümüze yansıyan siyasî ve kültürel sorunlar itibarıyla öncelikle Anadolu Türklüğü için özel önem arz etmektedirler. Nedendir bilinmez bu Türk topluluklarının incelenmesi cihetine ciddî bir biçimde gidilememiştir. Anadolu’nun ilgili aydını Ehl-i hak ve Ali Allahi’lerin arasındaki farkın bile yeteri derecede farkında değiller. Son yıllarda yapılan bir iki çalışmanın dışında elimizde yapılmış inceleme de yoktur. İsmet Pakmaksız, Türkmenler ve Kürtmenler isimli çalışmasında bu yörenin inanç yapısına da yer vermiştir.⁷² İran Türklüğü ile ilgilenen Türkler ve Batı emperyalizmine karşı olduğunu söyleyen Farslar Akkoyunlu ve Karakoyunlu dönemlerini şartlanmamış bir kafa ile birlikte bölge medeniyeti adına incelemek zorundadırlar.⁷³