Be gibi şehir ve kaleleri kendisine bırakması şartıyla Haiep'i Mahmûd'a testim etti
Yüklə 1,09 Mb.
|
|
İftl Abdülkadir Yuvalı F HASAN CAN ÇELEBİ "" (ö. 974/1567) Türk mûsikisi bestekârı, hanende. l_ J Devlet adamı, şeyhülislâm ve tarihçi Hoca Sâdeddin Efendi'nin babasıdır. Hayatı hakkında bilinenler, Hoca Sâdeddin Efendi'nin ünlü eseri Tâcü't-tevârîh'te verdiği bilgilere dayanmaktadır. Hasan Can b. Hafız Mehmed b. Hafız Cemâled-din İsfahanı şeklindeki künyesinden ailesinin İsfahanlı olduğu anlaşılmaktadır. Babası Hafız Mehmed, Safevî Hükümdarı Şah İsmail'in daveti üzerine Tebriz'e gitmiş, Yavuz Sultan Selim'in Çaldıran zaferinin (1514) ardından Tebriz'e girmesinden sonra buradan İstanbul'a getirdiği âlim ve sanatkârlar arasında o da yer almıştır. Hasan Çan'ın bu sırada babasıyla birlikte bulunması (Hoca Sâdeddin, I, 292(, onun Tebriz'de dünyaya geldiği ihtimalini düşündürmektedir. Hafız Mehmed İstanbul'a gelince saray hafızı olarak görevlendirildi. Yavuz Sultan Selim'in Özel hizmetine alınan oğlu Hasan Can ise padişahın en yakın adamlarından biri oldu, onunla birlikte Mısır seferine katıldı. Hasan Can. Yavuz Sultan Selim'in vefatına kadar altı yıl süren bu hizmeti sırasında birçok olaya şahit oldu; en gizli sırları onunla paylaştı. Hastalığı İyice ağırlaşti-ğı bir sırada Yavuz Sultan Selim'in, "Hasan Can, bu ne haldir?" sorusuna karşılık onun. "Sultanım, Cenâb-i Hakk'a teveccüh edip 0'nunla olacak zamandır" demesi üzerine padişahın, "Ya bunca zamandan beri bizi kiminle bilirdin?" şeklindeki sözü tarih kitaplarında yer almıştır. Yavuz Sultan Selim dönemiyle ilgili Tâ-cü't-tevârîh'te yer alan birçok bilginin sözlü kaynağı olan Hasan Can, padişahın vefatı ile ortaya çıkan karışıklığı yatıştırmada önemli rol oynadı. Kanunî Sultan Süleyman'dan yakın ilgi görmesine ve kendisine yüksek memuriyetler teklif edilmesine rağmen maaş tahsisini isteyerek münzevi bir hayat yaşamayı tercih etti. Padişah da ona günlük 150 akçe, oğullarına 20'şer akçe verilmesini emretti. Sarayın "cemâat-i mutribân"ı arasında adına rastlanması, bu maaş tahsisinin bir vazife karşılığı olarak yapıldığı ihtimalini güçlendirmektedir. Bundan hareketle onun Enderun'da mûsiki hocalığı yaptığı, Kanûnfnin zaman zaman kendisine 200 fıloriden 1000 filoriye kadar ihsanda bulunduğu ileri sürülmüştür. Hasan Can 17 Şaban 974 (27 Şubat 1567) tarihinde Hoca Sâdeddin Efendi ile beraber gittiği Bursa'da vefat etti ve Yeşiltür-be kapısının yakınlarında yol kenarına defnedildi. Aynı zamanda hanende ve bestekâr olarak da tanınan Hasan Çan'ın bu alandaki bilgileri kimden aldığı bilinmemektedir. Bazı eserlerde onun Ahmed, Hüseyin ve Hasan adlı üç talebesi bulunduğu belirtilmektedir (uluçay, sy. 45 [ i 9511, s. 23; Meriç, sy. 53 [1952|, s. 154-155). Hasan Çan'ın bestelediği eserler, daha sonraki devirlerde mehter takımlarında devamlı olarak çalınmıştır. Günümüze düyek usulünde üç adet hüseynî peşrevi ulaşmıştır. BİBLİYOGRAFYA : Hoca Sâdeddin. Tâcü't-teuârltı, I, 292-296; II, 394-397; Evliya Çelebi, Seyahatname, 1, 643; Peçuylu İbrahim. Târih, II, 289; Kâtib Çelebi. Fezleke, 1, 130; Ali Ufki Bey, Mecmüa-i Saz ü Söz, British Museum, Sloane, nr. 4114, vr. 24"; Kan-temiroğlu. İlmü'I-mûslkî, I, 194; Sicitl-i Osmâ-nî, II, 119; Ahmed Refik [Altınay], Âlimler oe Sanatkârlar, İstanbul 1924, s. 967; Etem [Ruhi] Üngör, Türk Marşları, Ankara 1966, s. 24; Haydar Sanal. Mehter Musikisi, İstanbul 1967, s. 131, 160-161, 165, 193-200, 259; Danişmend. Kronoloji, II, 13, 53-55; M. Çağatay Uluçay. "Mehterhane ve Sazendelere Dair Birkaç Vesika", MM, sy. 45 (1951), s. 23; R. Melûl Meriç. "Osmanlılar Devri Türk Musikisi Tarihi Vesikaları", a.e., sy. 53 (1952), s. 154-155; "Hasan Can Çelebi", TA, XIX, 11; Şerâfeddİn Turan, "Sâdeddin", İA, X, 27; öztuna, BTMA, I, 332- 333. İT]
IsRJ Nuri Ozcan HASAN ÇELEBİ (ö. 1002/1594'ten sonra) Osmanlı hattatı. L J Çerkez asıllı olduğu dışında ailesine dair bilgi yoktur. Büyük bir ihtimalle Kafkasya'dan getirilmiş bir köle iken Ahmed Şemseddin Karahisâri tarafından satın alınmış, efendisi daha sonra onu azat ederek manevî evlâdı saymış ve aklâm-ı sitteyi öğretmiştir. Bu sebeple "Karahi-sârî kulu" lakabıyla da anılır. İmzalarında Karahisârî'nin önceleri kölesi, sonra da oğlu olduğunu belirten ifadeler kullanmış; onun vefatından itibaren künyesinde "Allah'ın kulu" mânasına geldiğinden köleler İçin baba adı kabul edilen Abdullah'a yer vererek Hasan b. Abdullah şeklinde imza atmıştır. Hasan Çelebi, üstadının sanat üslûbuna en yakın hattat oluşu dolayısıyla Hasan Halîfe adıyla da tanınır. Kaynaklarda Süleymaniye Camii'nin mihrap veya kubbe yazısının (sonuncusu XIX. yüzyılda Abdülfettah Efendi tarafından yeniden yazılmıştır) Karahİsâ-rîye, bunun dışında kalanların da Hasan Çelebi'ye ait olduğu nakledilmektedir. Diğer bir rivayet de Süleymaniye'deki bütün yazıların Hasan Çelebi tarafından yazıldığı, sadece tabhânedeki bir âyetin (el-İnsân 76/8) Karahisârî'ye ait olduğu, bu yazının da diğerlerinden üstün bulunduğu şeklindedir. Her iki hattatın yazı üslûplarını ayırmak mümkün olmadığından bu konuda fikir yürütmek de gereksizdir. Hasan Çelebi Edirne Selimiye Camii'nin de (yapılışı 1568-1574) bütün yazılarını yazmıştır. Bu yazıların çini ve mermer üstünde olanları zamanımıza kadar gelmiş, kubbe ve yarım kubbe yazıları XIX ve XX. yüzyıllarda devrin celî- sülüs anlayışından uzak bulunan mahallî hat-tatlarca başarısız bir şekilde yenilenmiştir. Evliya Çelebi'nin nakline göre Hasan Çelebi Selimiye Camii'nin kubbe yazılarının mahalline geçirilmesine nezaret ederken gözüne düşen kireç tozunu temizlemek için, celî kalemlerini silmek üzere yanında bulundurduğu kireçli suyu telâşla kullanınca görme hassasını kaybetmiştir. Bunun üzerine Sultan II. Selim tarafından kendisine maaş bağlanmıştır. Ancak Müstakimzâde Süleyman Sâdeddin Efendi, görmüş olduğu 1002 (1594) tarihli bir Hasan Çelebi kıtasından övgüyle bahsetmektedir ki bu durumda Evliya Çelebi'nin rivayetini şüpheyle karşılamak gerekir. Hasan Çelebi, olgunluk döneminde Ka-rahisârî üslûbundan uzaklaşarak pek çok meslektaşı gibi Şeyh Hamdullah yoluna dönmüştür. Bu vadide nesih hattı ile yazdığı bir en'âm-ı şerif Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'ndedir (Yeni Yazmalar, nr. 929) Gülzâr-ı Savâb'öa onun nesih hattının Karahisârî'den daha da ileride olduğu ifade edilmektedir. Oğlu İsmail Efendi de babasının üslûbunda eser veren bir hattattır. Ölüm tarihi kesin olarak tesbit edilemeyen Hasan Çelebi vefatında İstanbul'un Sütlüce semtinde üstadı Karahisârî'nin yanına gömülmüştür; fakat kabrinin yeri belli değildir. BİBLİYOGRAFYA : Gülzâr-ı Sauâb, s. 21, 59; Evliya Çelebi. Seyahatname, III, 440, 441;Suyolcuzâde, Deuha-tü'l-küttâb, s. 36;Müstakimzâde. Tuhfe.s. 126, 155; Habib Efendi. Hat ue Hattâtan, İstanbul 1305, s. 84; Cl. Huart, Les catligraphes et tes miniaturistes de l'orient musutman, Paris 1908, s. 127-128; Şevket Rado, Türk Hattatları, İstanbul, ts. (Yayın Matbaacılık), s. 81-82; M. Uğur Derman. "Edirne Hattatları ve Edirne'nin Yazı San'atımızdaki Yeri", Edirne Armağan Kitabı, Ankara 1965, s. 316; a.mlf.. Kanunî Deu-rinde Yazı San'atımız, Ankara 1970, s. 280; a.mlf., Türk Hat San'atının Şaheserleri, Ankara 1982, s. 9-10; a.mlf.. İslâm Kültür Mirasında HatSan'att, İstanbul 1992, s. 197; a.mlf.. "Hasan Çelebi", TA, XIX, 11. İM M. Uğur Derman HASAN ÇELEBİ, Fenan (ö. 891/1486) Molla Fenârî'nin torunu, dilci, kelâm ve fıkıh âlimi. 1 J 840 (1436) yılında Bursa'da doğdu. Asıl adı Bedreddin Hasan'dır. Babası Meh-med Şah aynı yıl vefat ettiği için amcalarının himayesinde büyüdüğü anlaşılmaktadır. Hocası Molla Gürânî*nin vasiyetini tutan Fâtih Sultan Mehmed'in de Fenârî ailesini her zaman koruduğu bilinmektedir. Hasan Çelebi tahsilini Bursa Sultaniye Medresesi'nde Fahreddîn-i Ace-mî, Alâeddin Ali et-Tûsî ve Molla Hüsrev HASAN CELEBİ, Fenârî gibi tanınmış âlimlerin yanında yaptı. Babası Mehmed Şah'ın hacdan dönerken Karamanoğlu ilinde vefat ettiğini haber veren Sehâvî'nin (ed-pau'ü't-lâmi*, IX, 79), onun daha çok babasından istifade ettiğini söylemesi [a.g.e., III, 128) doğru değildir. Hasan Çelebi Arap dili, meânî, beyan, kelâm, fıkıh usulü ve aklî ilimlerde temayüz ederek genç yaşta ilmî üstünlüğünü İspatlayınca Edirne'deki Halebiye Medre-sesi'ne müderris tayin edildi. 870 (1465) yılında Şam'a, oradan da hac için Mekke'ye gitti. 875'te (1470} İznik Orhan Gazi Medresesi'nde görevlendirildi [Beliğ, s 250). Buradaki hocalığı sırasında dedesinin Öğrencilerinden meşhur âlim ve zâ-hid Kutbüddinzâde Muhyiddin Mehmed'-den de faydalandı (Kâtib Çelebi, vr. 79b). Kahire'de İbn Hişâm en-NahvTnin Muğ-ni'1-lebîb adlı eserinin nahiv konusunda ihtisas sahibi Mağribli bir âlim tarafından okutulduğunu öğrenince oraya gitmeye karar verdi. Amcasının oğlu Kazasker Alâeddin Ali Çelebi vasıtasıyla Fâtih Sultan Mehmed'den izin alarak 880 (1475) yılından önce Kahire'ye gitti (Se-hâvî, III, ! 28) ve Şemseddin et-Tilimsâ-nî'den Muğni'l-lebîb'i okuyup icazet aldı ffâşköprizâde, s. 186; Kâtib Çelebi, vr. 79b). Zamanın meşhur muhaddisi İbn Ha-cer el-Askalânînin öğrencisi olan bir âlimden de tefsir ve Şahîh-i BuhârTyı okuyup icazet aldı. Sehâvî. Hasan Çeiebi'nin bir yıla yakın bir süre kaldığı Mısır'ın ilim muhitinde değerinin anlaşılamadığını, hastalığı yüzünden de ders okutamadığını kaydeder. Kahire'de görüştüğü Celâleddin es-Süyûtî Nazmü'l-Hkyân li- Hasan Çelebi 881 (1476) yılı başlarında İstanbul'a dönünce, kenarında notları ve zahriyesinde hocasından aldığı icazetnamenin metni bulunan kendi eliyle yazdığı Muğni'I-lebîb'm bir nüshasını Fâtih'e hediye etti. Onun gayret ve başarısını takdir eden Fâtih Sultan Mehmed, kendisini bu defa Sahn-ı Semân medreselerinden birine müderris tayin etti (Taş-köprizâde, s. 185; Kâtib Çelebi, vr. 79b). Hasan Çelebi'nin öğrencilerinden olan Şeydi Çelebi diye meşhur Muhyiddin Mehmed el-Kocevî, hocasından okuduğu tefsir ve hadise dair ilimleri Taşköprizâde
315
nesline aktarmış (eş-Şekâ*ik, s. 556), böylece Osmanlı medreselerindeki ilim İbn Hacer el-Askalânî silsilesine bağlanmıştır. II. Bayezid devrinin (1481-1512) ilk yıllarında günlük 80 akçe ile emekli olan Hasan Çelebi, Bursa'ya taşınarak hayatının son dönemlerini münzevi bir halde yaşadı ve 891'de (1486) orada vefat etti. Mezarı Zeyniyye Zâviyesi'ndedir (Mecdî, s 204). Hasan Çelebi'nin ölümüyle ilgili olarak Mehmed Süreyya Bey'in verdiği bu tarih {Sicilt-i Osman'ı, II, 118) diğer kaynaklarda yer alan tarihlere nisbetle gerçeğe daha yakındır. Onun hakkında en doğru bilgiyi verebilecek olan Taşköp-rizâde. Bursa'dakİ münzevi hayatı sebebiyle ölüm tarihini tesbit edememiş, Se-hâvî ise 886 Cemâziyelâhirinde (Ağustos 1481) vefat ettiğini söylemiştir (ed-Qao-'ü'l-lâmi1, 111, 128). Süyûtî, Kâtib Çelebi. Bağdatlı İsmail Paşa ve Leknevî gibi müellifler Sehâvfnin verdiği tarihi kaydederken Takıyyüddin et-Temîmî ve Şevkânî herhangi bir tarih belirtmemişlerdir. Mecdî Efendi'nin verdiği 860 (1456), Bursalı Mehmed Tâhir'in zikrettiği 841 (1438) ve İbnü'l-İmâd el-HanbelTnin kaydettiği 879 (1474) ve "901 yılı civan" (1496) gibi tarihler gerçeğe aykırıdır.
Hasan Çelebi'nin hayatında en verimli dönem, her yıl bir eser vererek en Önemli üç kitabını yazdığı 884-886 (1479-1481) yılları olmuştur. 0, servet sahibi ve aynı zamanda devlet desteğine mazhar olmasına rağmen gösterişten kaçınarak bir zâ-hid gibi yaşamış, tasavvuf erbabına saygı duymuştur. Görev yaptığı medreselerdeki hücrelerden birinde ikamet eder ve öğrencileriyle İlgilenirdi. "Zarar ve felâketler âhirete ertelenirse dünyada iken gelmez" diyen Hasan Çelebi'nin, üç ay geçtiği halde dünyevî bir zarara uğramadığı için üzüntü duyduğu bir sırada kendisine malî bir zararını haber veren kölesini sevincinden azat ettiği söylenir (Taş-köprizâde, s. 187). Doğruyu ve ilmî gerçekleri savunmaktan ve bu yolda zamanındaki âlimleri tenkit etmekten çekinmeyen Hasan Çelebi. Hocazâde Muslihuddin Efendi'nin, meseleleri araştırıp incelemede ve diğer konularda kendisinden üstün olduğunu söylerdi [a.g.e., s. 187). Hoca Sâdeddin Efendi, Hasan Çelebi'nin Fethullah eş-Şİrvâ-nî"yi Haşiye 'alâ ilâhiyyâti Şerhi'1-Me-vâAj/adlı eserindeki bazı hususlarla ilgili olarak tenkit ettiğini belirtir (Tâcü. 't-te-oârîh, II, 459).
314
yukarıda sözü edilen haşiyelerinin küçük versiyonu. Beyazıt Devlet (Veliyyüddin Efendi, nr. 2757) ve Râgıb Paşa (nr. 1253) kütüphanelerinde birer nüshası bulunan bu eser olmalıdır. 3. Risale fî beyâni'l-hâşıl bi'1-maşdar. Arapça'da masdarla-nn yapısını anlatan bu küçük risalenin bir nüshası Elmalı İlçe Halk Kütüphane-si'nde (nr 2548/6, vr. 493-50b) bulunmaktadır (TÛYATOK, VII, nr. 1800). 4. Hdşiye *alâ dîbâceti'ş-Şerhi'l-cedîd li't-Tec-nd. Ali Kuşçu'nun Tecrîdü'l-kelâm'a yazdığı şerhin giriş bölümü üzerine notlardan ibaret oiup Süleymaniye Kütüphanesi (Şehid Ali Paşa, nr. 1626, vr. 18b-29a) ve Konya'daki Yûsuf Ağa Kütüpha-nesi'nde (nr. 4729) birer nüshası vardır. 5. Risale fî âdûbi'l-münâzara (Süleymaniye Ktp., Servili, nr 281, vr. 83""b). 6. er-Red bi-ttademi'l-Hlleü't-tâmme. Mantıkla ilgili bu risalenin bir nüshası Amasya'da Beyazıt İl Halk Kütüphanesi'nde (nr. 1849/10. vr 73b-78a) bulunmaktadır {TÛYATOK, V, nr. 1548). 7. Haşiye 'a/â Şerhi'l-Mevâkıf. Seyyid Şerif el-Cürcâ-nî'ninŞerhu'i-Mevdftı/adlı eserinin haşiyesi olup 886 (1481) yılında tamamlanmıştır; müellif hattı nüsha Süleymaniye Kütüphanesi'nde kayıtlıdır (Ismihan Sultan, nr. 249). Arapzâde'nin eş-Şekâ'ik'm kenarına düştüğü bir kayda göre Hasan Çelebi. Hocazâde'den kenarına haşiyeler yazdığı Şerhu'l-Mevâkünüshasını ödünç almış, haşiyeleri çok beğenince öğrencilerine paylaştırarak bir gecede kitabın tamamını istinsah ettirdikten sonra geri vermiş ve ardından kendisi bu haşiyeyi telif etmiştir {Keşfü'z-zunûn, II, 1891-1892). Hocazâde de II. Bayezid'in huzurunda, "Hasan Çelebi benim Şerhu7-Me-vâkıf üzerine yazdıklarımı alıp kendi haşiyesine kattı" demiştir (Taşköprizâde, s. 137). Daha sonra Kınalızâde Ali Çelebi de bu haşiye üzerine ta'likat yazmıştır {Keş-fü'z-zunûn, II, 1892). Hasan Çelebi'nin haşiyesi. Şerhu'l-Mevâkıf ile birlikte İstanbul (1292, 1311, i32i)veKahire'de(i322, 1325) basılmıştır. 8. Haşiye hlâ Hâşi-yeti'l-Hayâlî hlâ Şerhi'l-'Akö'id. Tef-tâzânîYıin Şerhu'l-^Akâ'idi'n-Nesefiy-ye adlı eserine Hayalî Çelebi'nin yazdığı haşiye üzerine kısa bir haşiyedir. Eserin müellif hattı olduğu sanılan bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi'nde bulunmaktadır (Bağdatlı Vehbî Efendi, nr. 879/4, vr. 162-170). 9. Risale fi'l-mebde*i'I-ev-vel Bir nüshası Leiden Üniversitesi Kü-tüphanesi'ndedir(nr. 1552; Brockelmann, CAL, II, 297). 10. el-Metâlibü'l-'âliye. Rü'yetullah ve kelâm sıfatına dair Farsça bir risaledir (Keşfü'z-zunûn, II. 1714; Mecdî, s. 204). 11. Haşiye caJe'i-Keşşd/. Zemahşerînin el-Keşşâfı üzerine haşiyedir. Hasan Çelebi'nin 884'te (1479) yazıp Fâtih Sultan Mehmed'e ithaf ettiği ve onun da Semâniye Medresesi'ne vakfettiği nüsha Süleymaniye Kütüphane-Sİ'ndedir (Fâtih. nr. 606). 12. Haşiye hlâ Tefsîri'l-Beyzâvî. Bir nüshası Londra'da India Office kütüphanesinde fnr. 116) bulunmaktadır (Brockelmann, GALSuppl., 1, 738; II, 322). 13. Haşiye hlâ evâ'iii Şerhi'l-Viköye. Sadrüşşerîa es-Sânî'nin Hanefî fıkhına dair Şerhu'1-Vikâye adlı eserinin baştan mesh konusuna kadarki kısmı üzerine notlardan ibaret olup bir nüshası Millet Kütüphanesi'ndedir (A! i Emîrî Efendi, Arabî, nr. 4332, vr. 88-95). 14. Haşiye 'ale't-Telvîh. Teftâzânînin fıkıh usulüne dairef-TeMh adlı eserinin hâ-Şiyesidir. Ferağ kaydında müellifin, 883 Ramazanında (Aralık 1478) telifine başlayıp 885 yılı Şaban ayının sonunda (Kasım i 480) tamamladığını belirttiği eserin kendi el yazısıyla olan nüshası Süleymaniye Kütüphanesi'nde kayıtlıdır (Bağdatlı Vehbî Efendi, nr. 381). Buna göre, eserini daha Fâtih Sultan Mehmed hayatta iken oğlu II. Bayezid adına yazdığı için Fâtih'in kendisinden hoşlanmadığına dair bilginin (Taşköprizâde, s. 186; Kâtib Çelebi, vr 79b; Keşfü'z-zımûn, 1,496) yanlış olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü bu nüshada eserin herhangi bir kimseye it-
haf edildiğine dair bir kayıt yoktur. Daha sonraki nüshalardan biri II. Bayezid'e sunulmuş olabilir. Eser İstanbul'da 1284 (1867) ve Kahire'de 1322 (1904) yıllarında basılmıştır. Bağdatlı İsmail Paşa, Molla Fenârfnin fıkıh usulüne dair eserine Hasan Çelebi'nin Vüşûlü'r-revâyi* calâ FuşûIi'I-be-dâyic adıyla bir şerh yazdığını söylerse de {îzâhu'l-meknûn, II, 193; Hediyyetü'l-'ârifîn, I, 288) şerhin bu adla Beyazıt Devlet Kütüphanesi'nde bulunan (Veliyyüd-din Efendi, nr. 941) tek nüshasının ilk sayfasına Veliyyüddin Efendi'nin düştüğü sanılan kayda göre eserin müellifi "musannifin oğlu Mehmed Şah"tır. Onun Şerhu {Haşiye ca/â) Fuşûli'l-bedâyi' adlı eserinden İstanbul kütüphanelerinde beş ayrı nüsha tesbit edilmiş olup bunlarda eserin Mehmed Şah'a ait olduğunu gösteren kesin deliller vardır. Risale fi'l-edeb adıyla Süleymaniye Kütüphanesi'nde kayıtlı bulunan parça (Giresun Yazmaları, nr. 108/13, vr. 49b'de) Hasan Çelebi'nin eserlerinden alınmış bir not olmalıdır (TÜYATOK, XXVIII, nr. 516).
BİBLİYOGRAFYA : İbn Hacer. lnbâ'ü'1-ğumr, VIII, 447; Sehâvî, etf-pau'ü-t-tâmi', III, 127-128; VI, 259-260; IX, 79; XI, 88-89;Sûyûtî, Nazmü'l-'ikyân (nşr. Philip K. Hitti], Beyrut, ts. (el-Mektebetü'1-İlmİyye), s. 105-106; Taşköprizâde, eş-Şekâ'ik, s. 137, 166, 185-187, 556; Mecdî. Şekâik Tercümesi, s. 204-206; Hoca Sâdeddin, Tâcû 't-teuârîh, II, 459, 503-505; Temimi, e(-Tabak5tü's-seniyye, III, 109-111; Riyâazâde Abdûllatîf b. Muham-med, Esma'û'l-kütüb (nşr. Muhammed Altûn-cî). Kahire, ts. (Mektebetü'l-Hand), s. 297; Kâtib Çelebi, SüUemü'l-uûsût, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1887, vr 79^ Keşfü'z-zu-nûn, I, 350, 474, 496; II, 1147, 1479, 1714, 1891-1892, 2022; İbnü'1-İmâd, Şezerât, VII, 324-325; VIII, 4; Beliğ, Güldeste, 249-250; Câ-rullah Veliyyüddin Efendi, Bernâmecü kırâ'ât (nşr. Ahmed Abdülmecîd Herîdî, Annates isla-mologiçues, XV!, Caire 1980 içinde), s. 32, 36; Şevkânî, et-Bedrü'(-(âIi\ II, 208-209; Leknevî. el-Feuâ'idü'l-behiyye, s. 64; Sİcill-i Osmârii, II, 118; Osmanlı Müellifleri, I, 272; Serkîs. Mu'cem, I, 757-758; A. Mingana, Catalogue of theArabic Manuscripts in the John Rylands Lİbrary, Manchester 1934, nr. 694; Brockelmann. GAL, I, 354; II, 269, 277,297; Suppl., 1,738; II, 321-322; İzâhü't-meknün, II, 193; Hediyyetü'l-Cârifîn,\, 288; M. Es'ad Tales, el-Keşşâf 'an mahtûtâti hazâ'ini kütûbi'l-eukH Bağdad 1372/1953, s. 100, 114-115; Kehhâle, MıScemü 'l-mü'ellifin, IV, 213-214; Sarton. Introduction, III/2, s. 1466; Fuâd Seyyid. Fihrisü'l-mahtû(ât, Kahire 1380-83/1961-63,1, 261; M. Cemâleddîn Şurbacî. Kâ-'ime bi-evâ^li'l-matbü'ati'l-'ArabiyyeU'l-mah-fûza bi-Dârİ'l-Kütüb hattâ sene 1862, Kahire 1383/1963, s. 148; Nüveyhiz, Mıfcemü'l-mû-fessinn, s. 138; TÛYATOK, V, nr. 1548; VII, nr. 1800; XXVIII, nr. 516; Zirikfî. el-A'lâm (Fethul-
lah), II, 216-217. |T| İRİ Cemil Akpinab
HASAN CELEBİ, Lagarı r HASAN ÇELEBİ, Kazzâz ^
(XVII. yüzyıl) Türk mûsikisi bestekârı, hanende.
L J
BİBLİYOGRAFYA : Esad Efendi, Atrabü'l-âsâr, İÜ Ktp., nr. 6204, vr. 27b; a.e. (haz. Mehmed Veled jizbudakl, Mekteb Mecmuası, sy. 10, İstanbul 1311), s. 452; Müstakimzâde. MecmûaA llâhiyyât, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3397, vr. 75-11; Mecmua, Süleymaniye Ktp., Kadızâde Burhâned-din, nr. 47, vr. 78"; Mecmua, Millet Ktp., Ali Emîrî, Manzum, nr. 637, vr. 13°, 91"; Mecmua, Millet Ktp., Ali Emîrî, Manzum, nr. 650, vr. 26°; Ergun, Antoloji, I, 125, 279-281; Hüseyin Sadettin [Arel], "Türk Bestekârlarının Terceme-i Halleri", MM, sy. 15 (1949), s. 20; öztuna,
BTMA, I, 334. İTİ İRİ Nuri Ozcan
P HASAN ÇELEBİ, Kınalızâde ^ (bk. KINALIZÂDE HASAN ÇELEBİ).
L J
IV. Murad döneminde barut macunundan hazırlanmış fişekler vasıtasıyla uçtuğu rivayet edilen
Osmanlı sanatkârı. L J
Hayatı hakkındaki bilgiler, çağdaşı Evliya Çelebi'nin Seyahatnâme'sinde anlattıklarına dayanır. Evliya Çelebi'ye göre 1042 (1632-33) yılında, IV. Murad'ın kızı Kaya Sultan'ın doğumu münasebetiyle yapılan şenlikler sırasında 50 okka barut macunundan yedi kollu bir fişek icat etmiş, "Padişahım, seni hudâya ısmarladım, îsâ nebî ile konuşmaya gidiyorum" diyerek Sarayburnu'nda IV. Murad'ın huzurunda fişeğe binmiş, yardımcılarının fişeği ateşlemesiyle havaya yükselmiştir; havada iken yanındaki fişekleri ateşleyince denizin yüzü aydınlanmış, büyük fi- HASAN CELEBİ, Lâgarî şeğinin barutu kalmayıp yere doğru düşerken de ellerindeki kartal kanatlarını açıp Sinan Paşa Köşkü önünde denize inmiştir. Oradan da yüzerek padişahın huzuruna gelmiş ve, "Padişahım, îsâ nebî sana selâm etti" diyerek şaka yapmıştır. Sultan Murad Hasan Çelebi'ye 1 kese akçe vermiş, ayrıca onu 70 akçe yevmiye ile sipahi yazdırmıştır. Yine Evliya Çelebi'nin belirttiğine göre daha sonra Kırım'a Selâmet Giray Han'ın yanına giden Lâgari orada vefat etmiştir. "Yâr-ı gâr-ı sâdıkımız" demesinden Evliya Çelebi'nin yakın dostlarından olduğu anlaşılan Hasan Çelebi'nin barutun itme gücüne dayalı, tepki prensibiyle çalışan iptidai bir füze ile havaya yükselerek yavaşça denize inme hadisesinin. Evliya Çelebi'nin anlattıklarına dayanılarak yapılan hesaplamalar neticesinde mümkün olabileceği sonucuna varılmıştır. Bu hesaplamalara göre Lâgarînin bu iptidai roketle 250 m. kadar havaya yükselmiş olabileceği. "Deniz yüzünü aydınlattı" şeklindeki ifadeden burada iken ateşlediği öteki fişeklerle muhtemelen yönünü değiştirdiği, iki elinde tuttuğu kartal kanadı şeklinde tasvir edilen şeyin bir nevi paraşüt vazifesi gördüğü ve bu sayede yavaşça denize indiği anlaşılmaktadır. BİBLİYOGRAFYA : Evliya Çelebi. Seyahatname, I, 670-671; Yavuz Kansu v.dğr. Havacılık Tarihinde Türkler, Ankara 1971, s. 40; Uluçay. Padişahların Kadınları, s. 54-55. m İm Mustafa Kaçar HASAN DİHLEVÎ Emîr Necmüddîn Hasen b. Alâ es-Siczî (ö. 737/1337 [?]) Hindistanlı mutasavvıf, şair ve menâkıbnâme müellifi. L J
651"de (1253) Bedâûn'da doğdu. Bazı kaynaklarda lakabı Celâieddin. babasının adı Alâeddin. nisbesi de Sencerî şeklinde kaydedilmiştir. Sencerî nisbesi, onun Sen-cer b. Melikşah veya Sencer b. Müeyyed b. Ay-aba gibi Türk hükümdarları soyundan geldiği ihtimalini akla getirirse de kendisi bir gazelinde peygamber soyundan olduğunu ifade etmektedir. Siczî nis-besinden, ailesinin İran'ın Sîstan (Sicistan) bölgesinden geldiği anlaşılmaktadır. Tezkirelerin çoğu onun Delhi'de doğduğunu kaydederse de kendisi Bedâûn'da dünyaya geldiğini söyler. Hasan Dihlevî, muhte- 316
Yüklə 1,09 Mb. Dostları ilə paylaş:
|