Belek b. BehrâM

BELEVİ, ABDULLAH B. MUHAMMED

Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Umeyr el-Medînî el-Belevî Sîretü Ahmed b. Tolûn adlı eseriyle tanınan Mısırlı tarihçi.

Muhtemelen Kahire'de doğdu ve ora­da büyüdü. Doğum ve ölüm tarihleri ke­sin olarak bilinmemekle beraber IV. (X.) yüzyılda yaşadığı anlaşılmaktadır. Kah-tânî asıllı Kudâa kabilesinin Belî koluna mensuptur. Suriye'de yaşayan Belî ka­bilesi mensupları Hz. Ömer zamanında Mısır'a sürülmüştü.

İbnü'n-Nedîm el-Fihristinde Belevî'-den kısaca bahseder ve birkaç eserinin adını sayar. Bazı müellifler Belevrnin ha­dis rivayetinde yalan söylediğini ve ha­dis uydurduğunu ileri sürerler. Belevî hakkında araştırma yapan Muhammed Kürd Ali ise onun İsmâilî düşünceyi be­nimsemiş bir fakih ve vaiz olduğunu söy­ler. Ancak Abdülhamîd el-Abbâdî ve di­ğer bazı araştırmacılar İsmâilî bir müel­lifin Ahmed b. Tolun gibi Sünnî bir hü­kümdar hakkında eser yazmayacağı ge­rekçesiyle onu eleştirirler.

Belevrnin en önemli eseri Sîretü Ah­med b. Tolûn olup sadece Tolunoğulla-rı hanedanının kurucusu Ahmed b. To­lun hakkında değil aynı zamanda oğlu Abbas, gulâm'lan, III. (IX.) yüzyıl Mısır ve Yakındoğu tarihiyle Abbasî Halifeliği hakkında yazılmış birinci elden önemli bir kaynaktır. Eser, daha önce İbnü'd-Dâ-ye'nin (ö. 334/945-46) yazdığı ve İbn Saîd el-Mağribrnin (ö, 685/1286) el-Muğrib fî hule'l-Mağrib'de Özetlediği Sîretü Ahmed b. Tolûn ile Kitâbü'1-Mükâ-fe3e, İbn Zûlâk'ın Ahbâru Sîbeveyh el-Mışrî, Kindî'nin el-Vülât ve'1-kudât gi­bi eserlerinden daha geniş bilgiyi ihtiva etmektedir. Belevî Sîretü Ahmed b. 7b-lûn'u istek üzerine kaleme aldığını be­lirtir, ancak bu teklifin kimden geldiği hakkında bilgi vermez. Abbasî Halifesi Muktedir-Billâh'ın öldürülmesinden bah­setmesi dikkate alınırsa eserini 320 (932) yılından sonra yazdığı söylenebilir. Bele­vrnin tek yazma nüshası Dimaşk'ta Zâhiriyye Kütüphanesi'nde¹⁵ mevcut olan bu kitabı 1935 yılında Mu­hammed Kürd Ali tarafından bulunmuş ve uzun bir girişle yayımlanarak ilim âle­mine tanıtılmıştır¹⁶. Eser daha sonra Mektebetü's-Sekâfeti'd-dîniyye tarafından tekrar basılmış­tır (Kahire, ts). Belevî zaman zaman İb-nü'd-Dâye'nin eserinden iktibaslarda bu­lunur. Belevrnin Mısır'da ilk defa Ahmed b. Tolun tarafından kurulan Dîvân-ı İn-şâ'daki resmî evraklardan ve günümü­ze intikal etmeyen birçok kaynaktan fay­dalanmış olması eserine ayrı bir önem kazandırmaktadır. Müellif bu eserinde Ahmed b. Tolun'u açıkça tenkit etmek yerine imalarda bulunmayı tercih eder. Buna karşılık onun iyi taraflarını, siyasî ve idarî sahada yaptıklarını ayrıntılı ola­rak verir.

Kıssalar anlatarak tarih öğretmeyi prensip edinen Belevrnin kendine has bir üslubu ve tarihçilik anlayışı vardır. Olayları çağdaşlarına göre oldukça ay­rıntılı biçimde anlatır. Rivayet ve haber­leri tahlil ve tenkit süzgecinden geçire­rek kendi görüşlerini söyler, duygu ve düşüncelerini dile getirir. 0 devirdeki ta­rihçilerin yaptığı gibi rivayetleri sened-leriyle birlikte nakleder. Başka kaynak­lardan yaptığı iktibasları özet halinde verirken İbnü'd-Dâye'den naklettiği bil­gileri genellikle kendi ibaresiyle kayde­der. Mısır'da yazıian en eski tarihlerden biri olan Sîretü Ahmed b. ToMn'da ha­raç, şurta, posta ve adliye teşkilâtı vb. hakkında orijinal ve aydınlatıcı bilgiler mevcuttur. Eser sade ve akıcı bir üslûp­la kaleme alınmıştır.

Belevfnin kaynaklarda zikredilen di­ğer eserleri şunlardır: Kitâbü'l-Ebvâb, Kitâbü'l-Maarife, Kitâbü'd-Dîn ve fe-râ 'izuhû, Rihletü'ş-Şâfi.¹⁷

Bibliyografya:

Beievî, Sîretü Ahmed b. Tolûn¹⁸, Kahire, ts.¹⁹, naşirin girişi, s. 3-30; İbnü'n-Nedîm, el-Fihrist, Beyrut 1398/1978, s. 273; Kehhâle, Mu'cemü'l-mü'ellifîn, VI, 134; Mu­hammed Kürd Ali, Künûzü'l-ecdâd, Dımaşk 1404/1984, s. 162-168; a.mlf., "Mahtûtjât ve matbû'ât: Sîretü Ahmed b. Tolûn", MMİADm., XVİ/l-2(I94l),s. 73-76; Ebü'l-Kâsım el-Mûse-vîel-Hûî, Mu'cemü ricSti'l-hadîş, Beyrut 1403/ 1983, X, 303-304; Abdülhamîd el-Abbâdî. "Sî­retü Ahmed b. Tolûn Ji-Ebî Muhammed "Ab­dullah b. Muhammed el-Medînî el-Belevî", Mecelletü Külliyyeü't-âdSb, I, İskenderiye 1943, s. 1-9; G. E. Shayyal. "al-Balawî", El2 (İng.), I, 990; F. Rosenthall, "İbn al-Dâya", El2 (İng.), III, 745-746.

BELEVİ, EBÜ'I-HACCÂC²⁰

BELEVÎ, HÂLİD B. ÎSÂ

Ebü'1-Bekâ Alemüddîn Hâlid b. îsâ b. Ahmed el-Belevî (ö. 780/1378 [?]) Endülüslü seyyah, kadı ve şair.

Hicaz bölgesinden Mağrib ve Endülüs'e göç eden Arap asıllı Belî kabilesine men­suptur. Babasının kadılık yaptığı Gırna­ta'ya bağlı küçük bir kasaba olan Kantû-riye'de (Cantoria) doğdu. İlk tahsilini ba­basından ve doğduğu şehrin diğer âlim­lerinden yaptı; daha sonra Gırnata'ya gi­derek öğrenimine devam etti. 736'da (1335) yirmi üç yaşlarında iken Hicaz'a gitti ve hac farizasını ifa ettikten sonra dönüşte uğradığı Tunus'ta iki yıl kalarak Sultan Ebû Yahya b. Ebû Zekeriyyâ el-Hafsî'nin kâtipliğini yaptı. 1341'de Kan-tûriye'ye döndü ve aynı yıl kadı tayin edil­di. Daha sonra bu görevine Berşâne'de (Purchena) devam etti. Bu sırada Tâcü'l-meînk adlı eserini gözden geçirip ta­mamlama imkânı buldu. Ölüm tarihi ke­sin olarak belli değildir.

Başta İbnü'l-Hatîb olmak üzere çağ-daşlarınca övgü ile anılan Belevî'nin en önemli eseri Tâcü'î - meînk îî tahliyeti 'ulemâ3i'1-meşnk adlı seyahatnâmesi-dir. Dört yıl dokuz ay on iki gün süren yolculuğunda günü gününe kaydettiği notlardan meydana gelen bu eserinde müellif uğradığı yerler hakkındaki göz­lemlerini, tanıştığı âlim ve şairleri anlat­mış, onların sosyal ve fikri hayatlarından bahsetmiş ve eserlerinden alıntılar yap­mıştır. Jbn Cübeyr'in er-flifrie'sinden na­kil yaptığı söylenmekte ise de²¹ bu doğru değildir. Zira İbn Cübeyr ile Belevrnin uğradıkları yerler aynı olsa bile seyahatlerinde takip ettikleri güzer­gâhlar farklıdır. Eserlerindeki İfade ve muhteva benzerliği ise anlatılan şeylerin aynı olmasından kaynaklanmaktadır. Be-levî seyahatnamesini edebî sanatlar yö­nünden zengin, seçili, şerh ve açıklama cümlelerinin çokça tekrar edildiği bir üs­lûpla Kaleme almıştır. Eserini yazarken gözlemlerine ve görüştüğü âlimlerden al­dığı bilgilere dayanmış, gezdiği şehirle­rin tarihî eserleri, mescidleri ve medre­seleri hakkında ayrıntılı bilgi vermiştir.

Tarihî, edebî, içtimaî ve ilmî açıdan bü­yük değeri haiz olan Tâcü'î-meînk, İbn Nübâte'nin divanını. Şehâbeddin İbn Ebü's-Senâ el-Halebî'nin şiir mecmuasını ve daha pek çok kitabın adını Endülüs ve Mağrib'e ilk haber veren eserdir. Tâcü'î-meînk ilk yazılışından sonra müellifi tarafından gözden geçirilip yeniden kale­me alınmış (1366), daha sonra da toru­nu Ali b. Ahmed b. Hâlid tarafından is­tinsah edilmiştir (1416). Eserin günümü­ze ulaşan nüshaları bu üç ayrı nüsha­dan istinsah edildiğinden aralarında ba­zı farklılıklar mevcuttur. Seyahatname­nin Ali b. Ahmed tarafından yazılan nüs­hası Rabat'ta Karaviyyin Camii Kütüp­hanesi'ndedir. Tâcü'î'meînk'm ayrıca Rabat Umumi Kütüphanesi'nde dört, Melik Kasrı Kütüphanesi'nde bir, Miknâs Zeydâniyye Kütüphanesi'nde bir adet ol­mak üzere muahhar tarihli altı nüshası daha bilinmektedir²². Hasan es-Sâih tarafından tahkik edilen eser, mu­kaddime ve fihrist ilâvesiyle iki cilt ha­linde yayımlanmıştır.²³

Belevî Tâcü'î-meink'ta, şeyhlerinin rivayetlerini topladığı bernâmec*. kasi­de ve kıtalarından meydana gelen divan, rahmet hadisi diye bilinen, "Allah Teâ-lâ rahmetini yüz parça yaptı da doksan dokuz parçasını kendi yanında tuttu, bir parçasını yeryüzüne indirdi. İşte bu bir parça rahmet sebebiyle bütün mahlûk­lar birbirlerine şefkat gösterirler. Hatta kısrak -yavrusunu emzirirken- dokunur korkusuyla bir ayağını yukarı kaldırır”²⁴ mealindeki hadisinin tahrîc'ine ayırdığı bir risale, Buhârfnin sülâsiyyât'ını ihtiva eden bir kitap ve çeşitli şairlerin şiirlerinden seçerek bir araya getirdiği bir mecmuasından bah-setmekteyse de bunlar günümüze ulaş­mamıştır.

Bibliyografya:

Buhârî. "Edeb", 19; Belevl, T&cü'l-mefrık fî tahliyeti * ulemâ* i'l-meşrtk²⁵, Rabat, ts.²⁶, MI; a.e., naşirin mukaddimesi, 1, 1-139; İbn Cübeyr. er-Rihle, Beyrut 1400/1980; Lisâ-nüddin, el-Ketîbetü'S-karnine²⁷, Beyrut 1983, Mukaddime, s. 15; a.mlf., el-lhâta fî ahbâri Gırnata²⁸" Kahire 1393-97/1973-77, I, 500-502; İbn Haldun, el-cİber, II, 247; İbnü'1-KâdT, Cezuettl'l-iktibas, Rabat 1973-74, , 186-192; Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî, Neylü'l-'tbtihâc²⁹, Kahire 1329-30 — Beyrut, ts.³⁰, s. 115; Makkarî, Nefhu't-ttb, II, 532-533; VII. 112-115; Mahlûf, Şeceretü'n-nür, s. 229; Tecrid Ter-cemesi, XII, 126; Brockelmann, GAL, II, 226; SııppL, II, 379; İzâhul-meknün, I, 210; Kehhâ-le, Mu'cemü'l-mü'eüiftn, IV, 97; a.mlf.. Mu'ce-mü muşannifi'l-kütübi'l-'Arabiyye, Beyrut 1406/ 1986, I, 176; Seyyid Abdülazîz Salim, et-Târih ue'l-mü7'errihûne'l-'Arab, iskenderiye 1967, s. 229-231; Sarton. Introduction, III/l, s. 807; Ömer Ferrûh. Tâıihu'l-edeb, V, 19-21; VI, 81, 563; Zirİklî, el-Ac!âm (Fethullah), II, 297; Ha­san b. Muhammed es-Sâih. "Ebü'1-Bekâ el-Belevî", el-Bahşü'l-'Ümt sy. 1, Rabat 1964, s. 191-195.