Bəxtiyar Tuncay Adil Gəray Xanın yarlıqları

Yarlığın orijinal mətni belədir:

Hu.

Adil Gəray Xan bin Dövlət Gəray Sultan.

Sözümiz.

Həmd-ü firavan və şükr-ü bi-payan ol cənab Xaliq Zül-Cəlal və həzrət-i qadir Lə-Yəzal Cəllə Şanə an-əş-Şəyya vəl-məsalik fazıl və inayəti və təyid və nüsrəti və iki cihan sərvəri və şəhr-i Nəbəviniñ mah-i ənvəri ulu Peyğəmbərimiz Mühəmməd Mustafa əleyhis-salavat vəsselâmiñ mücizat kəsirül-bərəkət və çəhar-yar-i güzin və Al-i və əshab (..............) əcmain və evliya-i salihınıñ himmətləri mürafaqatiylə Uluğ Orda və Uluğ Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-ı Qırımnıñ və sansız köb Tatarnıñ və sağışsız köb Noğaynıñ və Tat bilə Tavgaçniñ Tağ ara Çərkəsniñ uluğ padişahı bolğan min uluğ Adil Gəray Xan damə nüsrətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindin uluğ padişah, xan, həm biy Aleksay Mixaylaviç, uluğ və Küçük və Aq Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ və yerlərniñ, məşriq və məğrib və şimal tərəflərində bolğan qristiyannıñ ata ve babadın ola kəlmiş uluğ padişahı və hükümdarığa köpdin köb səlam etüb, tatuvlıq milən hal və xətriñüz sorğanımızdan soñra ilam yarlığ-i şərif saadet-redif Xani və təvqi rəfi Xaqani budır ki, biñ səksən tarixı içində elçimiz Şahtimur Atalıq birlən qoşub köndərgən sipahiləriñüzdin elçileriñüz Vasiliy Fyodoraviç Yalçin və yazuçı Yaqov Çernsov və baş tilmaç Abdullah Baysın mühəbbətnamə xəttiñiz milən kəlüb, körünüşimizgə alub, sıylıq birlən oqunub və ısmar qılğan sözləriñüzni mühəbbətlik birlən yaxşı tiñləyüb, barçası məlum-i şərifimiz bolğandır.

Siz qarındaşımız min uluğ Adil Gəray Xan həzrətlərimiz və Qalğa Qırım Gəray Sultan və Nurəddin Dövlət Gəray Sultan qarındaşlarımız və cümlə Qırım Yurtı və tabimizdə bolğan köçməlü Noğay və Çerkəs və ğeyri il xalqımız ilə dostluq və mühəbbətlik və qardaşlıqda ömür axırğaçə bolub cavlıq və fitnəlik və esirlikdin iki yurtnıñ fəqir və füqarası qutulub Lih milən taqı üçümiz mühəbbətlik və dostluqda bolurın murad qılasız. Halə bolğan Lih qıralı milən dostluq və mühəbbətligimiz qaim və mühkəmdir. Ol dəxi curt və məmləkət sahibi bir qıraldır. Sözi bar bolsa, öz elçisi milən söyləşürmiz. Andın ötüri siz qardaşımız ilə bolğan şərtnamə xəttimizdə söz bolurı hiç oxşar iş tügüldir.

Biz uluğ Adil Gəray Xan həzrətlərimiz taqı iki yurtnıñ fəqir və füqarasınıñ hallarına rəhim qılub, cavlıq və fitnəlik və əsirlik bolmaqın tərk qılup, işbu şərtnamə xəttimizçə dostluq və mühəbbətlik və qardaşlıqnı və barışılıqnı Xuday Təala həzrətiniñ avn və inayəti milən qaim və mühkəm və daim qılurmız. İl xalqında bolğan esirlər içün Maskva vilayətində Tatar tutsağı bolğan başlama başqa alışub, bizim tutsaqsız kişilərimizdə bolğan əsirlərniñ culuv bahasın berüp, almaşuvda aluşırğa və almaşuv bolğan soñra knəz Andreyniñ taqı culuv pahasın söyləşüb, aluşırğa buyurılğandır və elçileriñüzgə oltururğa eyülər yaparğa və südəgər adamlarıñuz Qırım vilayətinə kəlgəndə və Qırım aşa özgə vilayətlərgə barğanda və qaytub kəlgəndə gümrük və aluvsız və hiç tutqavsız ozatub, yibərürgə və hər kim zülümlüq işlərsə, ol adamlarga uluğ siyasət qılurğa və elçiləriñüzgə sıysızlıq etməskə nitəkim elçiləriñüz aldında barçasın tamam yerinə kəltürgənmiz və elçiləriñiz siz qarındaşımıza adam köndərmək murad qılsalar [..............] və tabiñizdə bolğan qalalar və yerlərdin bizim tabimizdə bolğan il xalqı bu qaim barışıqlıqdın soñra əsir alğuday bolsalar, culuvsız yibərirgə, quşçı və arabaçılarıñuznı tutqavsız köndərirgə, dostuñuza dost və düşmanıñuzğa düşman bolurğa, əhd və şərt qılınğandır.

Siz qardaşımız taqı bizim elçilərimizgə sıy və hürmət qılub və südəgər adamlarımızdın gümrük və aluv aldırmay və elçilerimiz padişahanə məsləhətlər səbəbli tərəf-i şərifimizə adam köndərmək murad qılsalar, tutqavsız yibərürgə və tabimizdə bolğan il xalqındın tutsaq tüşsə culuvsız köndərgəy erdiñüz. Nitəkim biz şərt qılğanımızça dostumızğa dost və düşmanımızğa düşman bolğay erdiñüz və boyarıñuz Vasiliy Barisaviç Şeremetavnıñ culuv pahası altmış biñ qara ğuruş və yaxud iki qara ğuruş yerinə bir qırmızı altun və üç yıllıq xəzinə bir yerdən almaşuvğa kəlgən soñra Vasiliy Barisaviç Şeremetavnı taqı almaşuvğa biy milən yibərirgə, işbu şartnamə xəttimizdə yad qılınğandır və əhd bolğan biñ səksən tarixındən soñra hesab alup, hər yıl sayın dəftər mücibinçə xəzinəni berüriñüzgə, əski adetçə tonlarnı kiñ və bol etərgə buyurğay erdiñüz. Nitəkim biz uluğ Adil Gəray Xan həzrətlərimiz və Qalğa Sultan və Nurəddin Sultan qarındaşlarımız elçilərimiz yibərgəndə beş elçi və üç xətt və yigirmi nəfər və almaşuv aldında çapqunımız barğanda üç elçi və üç xətt və on iki nəfər yibərürgə, niçük kim, İslam Gəray Xan və Mühəmməd Gəray Xan zamanlarında ola kəlgəndir. Biz taqı qəbul qılayıq və bir şərtimiz taqı Tan və Özü Qazaqlarıñuz Qara Dəñizgə şayqa çıqarmay ve hiç özgə türlük cavlıq başlamay, Qırımğa və tabimizdə bolğan köçməlü və özgə xalqımızğa hiç bir vəchlə zərər və ziyan qəsdin və fikrin etməgəy erdiñüz. Nitəkim biz sizniñ tabiñizdə bolğan qalalarıñuzğa və Maskva məmləkətləriñüzgə zərər və ziyan etməskə, işbu şərtnamə xəttimizdə yazub və altun baysa taqturup və elçileriñüz aldında Quran üstündin yəmin etüb, itimad berdik.

Xuday Təala hər yerdə hazır və nazirdir. Hiç yamanlıq fikrin qılmay, kün ilkəri ömür axırğaçə taymay və bozğaqlıq etməy dostluq və qardaşlıq və mühəbbətlik bolurmız. Bizim oğlanlarımız və inilərimiz və kün ilkəri bolaçaq xanlar qarındaşlarımız taqı ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıq və mühəbbətlikdə bolurlar. Siz qardaşımız taqı və oğullarıñuz və kün ilkəri bolaçaq yurt hükümdarları dəxi dostluq və qardaşlıq və mühəbbətlikdə bolğay erdiler.

Bu ulu əhd və şərtimiz ulu saqınçada bolup, siz qardaşımız və çet yerlərdə olğan əskər kişiləriñüz, madam ki, bu əhd və şərtni mühkəm saqlap, cavlıq və fitnəlik başlamasqa, şərt qıldıñuz ersə, biz uluğ Adil Gəray Xan həzrətlərimiz və Qalğa Qırım Gəray Sultan və Nurəddin Dövlət Gəray Sultan və özgə sultanlar qarındaşlarımız Maskva vilayətiñüzgə və tabiñizdə olğan qalalar və çet yerləriñüzgə cavlay barmasqa və bəklər və əskər kişilərimizdin yibərməskə və Çərkəs məmləkəti biz uluğ Adil Gəray Xan həzrətlərimizgə tabi bolsa, siz qardaşımız cavlamasqa və əsker kişiləriñüzni yibərüb, cavlıq və fitnəlik başlamasqa və siz qardaşımız tabində bolsalar, andın ötüri biz taqı cavlıq və fitnəlik etüb, bir-birimizə düşmanlıq etməskə Quran üstündin yəmin etüb, bunıñ içün taqı elçilərüñüzgə itimad berdik və siz qardaşımıznıñ tabində bolğan Özü boyunda Çərkəs kermanlarına hiç bir vəchlə ziyan və zarar qılmayub, cavlıq başlamasqa anıñ üzərində şərt qılğanmız və burunğı elçiləriñüzni cümlə adamları birlən almaşuvğa biy milən və boyarıñuz Vasiliy Barisaviç Şeremetav ilən köndərirgə qərar qılğanmız.

İşbu şərtnamə yazusınça qardaşlıqda və dostluqda və mühəbbətlikdə ömür axırğaçə özgəliksiz bolurğa qadir Allah bu dünyada və axirətdə, hər yerdə bu əhdimizni nüqsansız barışlıqımıznı çinliq birlən bu zamandın ömür axırğaçə butün tutarğa anıñ üzərində Quranımız üstündən özümiz içün və barça Qırım üçün şərt qıldıq.

Yazıldı taxtgahımız Bağçasarayda, biñ səksən bir tarixində Timmuz ayında.

Xan Adil Gəray bin Dövlət Gəray Sultan.

Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 250-254).

Adil Gəray Xanın elmə məlum on ikinci yarlığı da Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərilib. 1671-ci il tarixdə göndərilmiş bu məhəbbətnamə yarlığı Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 228” şifrəsi altında qeydə alınıb.

Yarlığın qısa məzmunu belədir:

Çarın xana məhəbbətnamə məktubu göndərməsi və məktubda Moskvalı əsirlərin əvəzlərində çox pul almaq məqsədilə onlara işkəncə verilməsindən şikayət edilməsi. Xanın belə bir adətə sahib olmadıqları və belə bir əmrin olmadığı barədə cavabı, eləcə də çarı şərtnaməyə və ciddi əməl edildiyinə əmin etməsi. Elçi Səfər ağa və yoldaşlarının Moskvada uzun müddət qalması. Elçinin çürümüş kürklərin dəyişdirilməsi barədə xahişi. Çarın məktubunda kürklərin dəyişildiyini, axça və dəmirin verildiyini bildirməsi. Xanın çoxsaylı məktubları. Mustafa ağanın çatdırdığı əsirin müqabilində 10 som pulun ödənmədiyinin nəzərə çatdırılması. Çarın və Kırıma daha əvvəl gəlmiş elçinin 32 som həcmində borcu. Baş dilmanc Abdullahın 10 som miqdarında borcu. İohan Sivuşun 100 som borcu. Atların qiyməti - 46 som. 10 atın hər biri üçün 10 som borc. Qocabaqinin Moskvadakı bütün mülklərinə görə xəzinədən 100 qara quruş. Çarın Qocabaqini Səfər ağanın yanına göndərməsi.

Tatar elçilərinin çatdırdıqları kazak əsirlərin bahasının ödənməməsi. Mustafa ağanın gətirdiyi kazak əsirin əvəzinə tatar Gökçənin verilməməsi. Hacıteymur Mirzənin Don sahilinə gəlişi və Aydın tərəfindən gətirilən iki kazakın bahasının ödənilməməsi. Xanın bütün bu adamların və şeylərin Səfər ağaya verilməsi barədə xanın xahişi.

Yarlığın orijinal mətni belədir:

Hu.

Siz qardaşımız tusnaqlar səbəbli yazğan mühəbbətnamə xəttiñizni oqutup, mühəbbətlik birlən tiñləyüb barçası məlum-i şərifimiz bolğandır. Eskəncə birlən tusnaqlarğa culuv bahaların ziyadə qılalar imiş deyüb yazubsız.

Bizim müslümanda tusnaqlarğa siyasət qılub, ziyadə baha qoymaq adət tügüldir və mundaq işni qılğan tügüldir və qılalarına taqı biz uluğ Adil Gəray Xan həzrətlərimizniñ əmrimiz yoqdur və şərtnamə hətt-i şərifimizdə nə yad qılınub, qaim barışlıq boldı ersə, ol şərt üzərində mühkəm turub ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıq etərmiz. Hər kim sözündə turmay bozğaqlıq və fitnəlikkə sıy qılsa, Tañrı Təbarək və Təala cəzasın berə turğandır. Ol səbəbli bizde yalğan bolmastur və əski elçi Səfər ağa yoldaşları birlən Maskva vilayətiñizdə köb turub, zəhmət və cəfa çəkkən səbəbli çürigən tonları degişilüri içün tilək qılğan erdi.

Mühəbbətnamə xəttiñüzdə dəgiştürüb aqça vəl-temür berilgənin yazubsız. Köb xətt qıldıq. Elçimiz Mustafa ağa birlən barğan tusnaqlardan [..........] üzərində on som berilməy qalubdır və munda kəlgən elçiñüz ötünçə aqça alub, otuz iki somlıq aqça nüqsan berübdir və on somlıq aqça baş tilmaç Abdullah üzərində qalubdur və yüz somlıq aqça Yoan Sivuş üzərində qalmış və qırq altı som at bahaları qalubdır. Mundın başqa onar som bahağa kəskən on at bahası qalmışdır və Qocabağiniñ mirunda miñ qara ğuruş və cümlə malı Maskvada qalub, özini Səfər ağa yanına köndərmişsiz və əvvəlki elçilərimiz kötürüb, barğan Qazaqlar içün bəzilərniñ tusnaqları berilməy qalubdır və halə Mustafa ağa ilə Kökçə digən Tatar içün barğan Qazaqnı qaldırub, Kökçəni berməssiz və Hacıtemir Mirzə Tanğa barğanda Aydın digən kişiniñ iki Qazağı qalub, bahaları berilməydir. Munday işlər dostluq və mühəbbətlikkə oxşar qılıq tügüldir. İşbu xətt mücibinçə cümləsi berilürgə buyurğay erdiñüz. Dostluq və mühəbbətlik qaim bolub, tusnaqlarğa küç bolmay xaləs bolurına səbəbdir. Munlarnı Səfər ağa qulumızğa təslim qıldırğay erdiñüz.

Yazıldı taxtgahımız Bağçasarayda, biñ səksən bir tarixində, Şəvval ayında.