Bəxtiyar Tuncay Adil Gəray Xanın yarlıqları

Yarlığın qısa məzmunu:

Kralla dostluq barədə əvvəlki danışıqlar. Nurəddinin kralın məmləkətinə yürüşü. Xanın Polşaya vurulmuş ziyana görə təəssüfü. Kralın elçilərinin xana ondan məhəbbətnamə gətirməsi və keçmiş incikliklərin unudulması. Sülhün bərpa olması. Xanın sülhü dərinlişdirmək məqsədilə danışıqlar aparmaq üçün kalğanı, eləcə də bəy və ağaları göndərməsi. Baş getman Sobutski (knyazlar və qoşunla birlikdə) və kalğa arsında danışıqlar. İslam Gəray Xan dövründəki dostluq dönəminə qayıdılması. Qarşılıqlı yardım barədə andlaşma. Getmanın kazakları Reç Pospolitanın təəbəliyinə alınması barədə öhdəliyi. Andlaşmanın şərtlərinə uyğun olaraq xana peşkəşlərin göndərilməsi. Getman tərəfindən iki boyarın rəhin verilməsi. Sülhnamələrin təqdimatı. Kalğanın xanlıq adından and içməsi.

Reç Pospolitanın lazım gəldiyi zaman köməyə hazır oluşu. Dədəş ağanın peşkəşləri qəbul etməsi üçün saxlanması. Almanların Ağ Kilsə yaxınlarında sahilə çıxdığı barədə getmanın krala xəbər verməsi. Bu məsələdə kalğa və Dədəş ağadan yardım istənməsi. Reç Pospolita və Moskva arsında üç illik sülh və bu üç ildən birinin keçməsi. Getmanın xana Moskva çarına məktub yazaraq xəzinəni tələb etməsini, etiraz ediləcəyi halda hərbi səfər düzənlənəcəyini bildirməsini, tatar elçisinin kralın yanına göndərilməsini və oradan da kralın elçisi ilə birlikdə Moskvaya getmələrini təklif etməsi. Çara Reç Pospolita və xanlıq arasında uzunmüddətli sülh barədə xəbər çatması. Xanın Moskva ilə çoxsaylı sülh danışıqlarının aparıldığı və çarın xəzinəniödəməyə hazır olduğu barədə bildirişi.

Xanın Reç Pospolitanı himayə etməsinə çarın narazılığı. Xanın və çarın elçilərinin Don çayı sahilində danışıqları. Xanın krala danışıqların mahiyyəti barədə məlumat verəcəyini vəd etməsi. Xanın çara məktubu. Qapıçılar ağası Abid Ağanın krala göndərilməsi. Xanın kraldan Abid ağaya elçisini qoşması və çara elçisi ilə məktub göndərməsi barədə xahişi. Moskvanın xamın məmləkətinin sərhədyanı bölgələrinə hücumu. Xanın yazın əvvəllərində Reç Pospolita ilə ittifaqda Moskva üzərinə yürüş təşkil etmək niyyəti.

Dədəş ağa kralın məmləkətində xanın nümayəndəsidir. Kralın elçisinin Kırımdan dönüşü. Dədəş ağanın peşkəşlə geri yola salınması barədə xahiş. Nurəddinin əsgərlərinin götürdüyü altı əsirin Maxavskiyə qaytarılması. Xanın gələcəkdə adlı-sanlı əsirləri qaytaracağı barədə vədi. Reç Pospolitada bulunan tatar əsirlərinin qaytarılması barədə xahiş.

Yarlığın orijinal mətni:

Hu.

Adil Gəray Xan bin Dövlət Gəray Sultan.

Sözümiz.

Həmd-ü firavan və şükr bi payan ol Xaliq biçün və Rezzaq Rabbi məskun Cəllə Şanə və Təala və Ammə Nəvalühu və Təvali həzrətlərinə olsun!

Taqı salavat bihədd və tahiyyət biədd ol məfahir-i mövcüdat və sərvər-i kainat xatəmül-ənbiya şəfi ruz-i cəza ani həzrət-i Mühəmmədül-Mustafa səlliAllahu əleyhi və səllim üzərinə olsun və Al-i övlad və ashab-i güzin Rıdvanullahi Təala əleyhim ecmain üzərinə olsun! Uluğ Orda və Uluğ Yurtnıñ və Deşt-i Qıpçaq və Taxt-i Qırımnıñ və sansız köp Tatar və sağışsız Noğaynıñ uluğ padişahı, alihəzrət məali-rütubət Xurşid-i tələt ütarid-i fətanət Adil Gəray Xan ədəm-Allahu Təala əyyam dövlətühu həzrətlərindin Urusnıñ və Purusnıñ və Litvanıñ uluğ qıralı bolğan dostumuz və qardaşımız qıral dövleət-iştimal damə müsalahata əli yövmül-Mizan həzrətləriniñ məzid mühəbbətlik və tatuvlıq milən hal və xətriñüz sorağanımızdın soñra ilam yarlığ-i şərif səadət-əncam Xani budur ki, bənim mühəbbətlü və mürüvvətlü dostum, sabiqa siz dostumız ilə dostluq və qardaşlığımız söyləşüb, barışılıq olunça arasında zaman mürur eyləməklə hikmət-i Xuda Nurəddin Sultan əskəri tərəfindin hıtta-i vilayətiñizə bir miqdar zərər mütərəttib olmuşıdı.

Ol işə biz dostıñuz dəxi ələm çəkdik. Öylə də olursa, bədə siz qardaşımızıñ bir qaç dəfə elçiləriñüz və mühəbbətnamələriñüz varid olub, gidən gitdi. Yenə kəl-əvvəl dostluq üzrə olalım deyü, sulh və salaha layiq cəvablar təhrir eylədigiñizdən biz qardaşıñuz dəxi həz eyləyüb və dostluq xüsusnı söyləşmək içün bir miqdar əskər ile Qalğa Sultan qardaşımızı və bəklər və iş görmüş ağavat qullarımızı təyin idüb, iki yurtnıñ arasında barışılıq və yaxşılıq olmasıyçün çalışmalarına ziyadə tənbih eyləyüb, köndərmişdik.

Siz dostumızıñ baş hatmanıñuz olan Sobusikiyə rast gəldiklərində məan olan bəkləriñüz və cümlə əskəriñüz siziñ izniñizlə Qalğa Sultan qardaşımızlə söyləşüb və ƏlhəmdülilLahi Təala mərhum ağaçamız İslam Gəray Xan həzrətləriniñ asrından bəri Qırım ilə Lih nə şəkil dostluq üzrə oldılar ise, halə dəxi ol uslüb üzrə sülh eyləyüb və bir-birimiziñ dostluq və imdadımızda bulunaçağımıza əhd və güft idüb, bir-birlərinə itimad virmişlər və Özi Qazağı qulluğıñuza qəbul idüb, itimad virüb və əsləfimizə virə geldigiñiz pişkəşimizi qanun-i qədim üzrə virüb, köndərməyə baş hatmanıñuz və məan olan bəkləriñüz və cümlə əskəriñüz boyunlarına alub və iki boyarıñuzı rehin virüb və sülhnamələr virdiklərində Qalğa Sultan qardaşımız dəxi biz dostuñuz içün və cümlə vilayətimiz içün yəmin virüb, şimdən soñra sülh və salah üzrə olmamıza və iqtiza eylədikçə imdadıñızda bulunaçağımıza itimad virüb və pişkəşimizi əxz içün Dədəş ağa qulumızı qoyub gitmişlərdir.

Sultan qardaşımız eylədügi sülh bizim dəxi məqbulımızdır və bənim dostum, Tatar əskəri məlumıñızdır, söyləşüb, barışalınça vilayətiñüzə olan zərəri halə sülh eylədiklərində gidən gitdi deyü, vəkiliñiz olan baş hatman və cümlə bəkləriñüz və əskəriñüz fərağat eyləmişlər. Siz qardaşımızdan dəxi məmulimiz budır ki, hatmanıñuz və bəkləriñüz və əskəriñüz söyləşüb barışdıqları üzərinə sabit-i qədəm olasız. İki yurtnıñ arasında düzənlik vaqi olduğından mahzuz olmışuzdır və İnşəAllahu Təala, vilayətiñüzə olan zərər müqabələsində niçə-niçə dostluqlarımız müşahədə eyləməñüz müqarrardır və bənim dostum sülh eylədiklərində Pyalı Serkvada olan nemsələriñüzi baş hatmanıñuz siz qardaşımıza söyləyüb ixrac eyləməyə dəruhde eyləyüb, bədə çıqmaması babında Dədəş ağa qulumız ilə Sultan qardaşımıza söyleyüb rica eyledügi istimamız olmuşdır.

Şimdilik ol xüsusdan fariğ olmuşızdır. Badə yenə siziñlə söyləşüb, qanğı məqul isə görilür. Allah Subhanə və Təaladan ümid varız ki, dostluq və qardaşlıq üzrə olursañuz, biz dəxi dostluqda qüsur eyləmək ihtimalımız olmayub, ənva eyüliklər vücuda gəlmesi müqərrardır və bənim dostum, baş hatmanıñuz Qalğa Sultan qardaşımız ilə söyləşdikdə Masqva ile sülhimiz üç sənəyə dəgin olub, biri geçüb, iki sənə qalmışdır, ayrılmamız içün şimdilik təvqif eyləyüb və Masqva qıralına xəzinəmizi vir, degil isə üzeriñə əskər çəkəriz deyü məktüb yazub, adamıñuz ilə bu tərəfə köndərüñ, biz dəxi qıral tərəfindən adam qoşub, biz Qırım ilə yenə sülh eylədik və bədəl-yəvm ayrılmaq ihtimalımız yoqdur, xəzinələrin bil-cümlə vir, yoqsa bizim dəxi düşmanımızsın deyü, yazub göndürəlim, bu hususa ihmal olunmaya deyü, məqul görmüş.

Bənim dostum, məlumıñızdır ki, Masqva qıralı niçə dəfə vilayətimiz ilə sülh idüb, xəzinə virmək murad eyləmişdir. Siziñ vilayətiñüz sayənət eylədiklərindən qəbul olunmadığın bilürsiz. Halə dəxi söyləşüb, barışmaq içün nəhr-i Tana elçisi gəlmişdir və tərəfimizdən dəxi adam varmaq üzrədir. Hər nə sözi olursa, İnşəAllahu Təala, tərəfiñüzə ilam olunur. Büyük hatmanıñuz rica eylədügi üzrə Masqva qıralına naməmiz təhrir olunub, qapuçılar kəthüdası Abid ağa qulumız siz dostumız tərəfinə irsal olunmışdır. Vüsulında siz dəxi hatmanıñuz sözi üzrə Masqva qıralına məktüb yazub varan ağamız yanına adam qoşub, köndərəsiz. Lakin bənim dostum bu iş siziñ və bizim düşmanımızdır və bu sənə əskər gəlməzdən müqəddəm vilayətimiziñ kənar sərhədlərimizə bir qaç dəfə dəgmişdir.

İnşəAllahu Təala, siz qardaşımız ilə söyləşüb, əvvəl bahardə üzərinə əskər çəkmək muradımızdır. Ol zaman sizdən dəxi əskər istəriz siz və biz üzərinə vararsaq, niçə-niçə yüz aqlıqları olup, İnşəAllahu Təala, siziñ və bizim yurtumıza ənfə xidmət görilür ümidindəyüz. Bənim dostum, onda olan Dədəş ağa qulumız bizim vilayətimiziñ vəkilidir və bunda olan elçiñüzə dəxi itimad virüb köndərmişizdir. İmdi Dədəş ağa qulumız hər nə söylərsə itimad idüb və dostluğa layıq sözləriñüz söyləşəsiz və qanun-i qədim üzrə virə gəldigiñüz pişkəşimizi Dədəş ağa qulumıza virüb və yanına mütəməd əleyh bir elçiñüz qoşub, bir gün müqəddəm köndərməñüz məmuldir. Zira ətrafda olan siziñ və bizim düşmanlarımız işidüb, Qırım ilə Lih yenə dost oldılar deyü, məhzun olmaları müqərrardır və bənim dostum Nurəddin Sultan qardaşımıza düşən Maxavskiy altı ədəd bəlli tutsağıñız bulub, halə azad və irsal olunmışdır. İnşəAllahu ər-Rəhman fi-mabəd dəxi bəlli tutsağıñız bulub köndərmədən hali olmazız. Xətriñüz xoş dutub dostluq ve qardaşlıq üzrə olasız və bizim dəxi onda olan tutsaqlarımız virüb köndərəsiz.

Yazıldı taxtgahımız Bağçasarayda biñ yetmiş səkiz tarixı Rəcəb ayında.

Adil Gəray Xan bin Dövlət Gəray Sultan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 236-239).

Adil Gəray Xanın Dədəş ağaya göndərdiyi tarixi göstərilməyən yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 207” şifrəsi altında qeyd edilib. Bu onun elmə məlum beşinci yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu:

Kalğanın yürüşü zamanı Dədəş ağanın təqdirəlayiq xidməti. Kalğanın Polşa getmanı ilə danışıqları. Getmanın xana göndəriləsi xəzinə ilə əlaqədar Moskva çarına məktubu. Getmanın tatar elçisinin Moskvaya Polşa üzərindən yola salınması barədə xahişi. Kralın məktubunun məzmununu getmanın tərtib etməsi. Getmanın tatar elçisinə Moskvaya yolçuluq zamanı öz adamını qoşmaq barədə öhdəliyi.

Xana məktub gətirən Moskva elçisinin Dona gəlişi. Xanın danışıqlar aparmaq üçün Dona öz adamını göndərmək niyyəti. Baş getmanın xahişinə əsasən xanınkrala və Moskva çarına yarlıqlar göndərməsi. Xanın elçisi Abid ağanın krala və Moskva çarına məktublar çatdırmaq üçün yola düşməsi. Bu məkrtubların surətlərinin Dədəş ağaya çatdırılması. Dədəş ağa xanın Reç Pospolitadakı nümayəndəsi olur. Xan Dədəş ağaya inanır. Kralın elçisinin Kırımdan yola salınması. Xanın Dədədş ağaya xəzinənin çatdırılması şərtləri barədə sözləri.

Yarlığın orijinal mətni:

Hu.

Qıdvətül-əmacid vəl-əyan qulumız Dədəş ağa zidə qadruhu savbına səlam-səlamət rəsan və pəyam məsərrət-əncam hanı ibləğindən soñra ilam veə inhay budır ki, halə səfər-i nüsrət-əsərdə eylədigiñiz xidmət-i məvfura sultan qardaşımız və sair qullarımız təriflərindən istim-i şərifimiz olub, dua- xeyrimizə məzhər olmuşsızdır. Allah Təala bərxudar eyləyə.

Sultan qardaşımız ilə Lehiñ büyük hatmanı söyləşdiklərində Masqva qıralına xəzinəmiz içün yazub, bir adamımızı Lih tərəfindən köndərməmizi rica idüb və kəndüləri dəxi qıral dostumız tərəfindən mühkəm məktub yazub və adam qoşub köndərməyə hatman dəruhde eyləmiş, Masqva qıralınıñ bir elçisi bizim ilə söyləşmək içün nəhr-i Tana daxil olub qıralıñ məktübni tərəf-i səadətimizə köndərmişdir. Halə bir fərd söyləşmək içün Tana adam köndərmək üzrəyüz. Lakin baş hatman ricası üzrə Masqva qıralına və Lih qıralı qardaşımıza namələrimiz təhrir olunub, qıdvətül-əqran Abid ağa qulumız təyin və irsal olunmışdır və surətləri dəxi siz qulumıza köndərilmişdir. İnşəAllahu Təala, manzurıñuz olduqda məlumıñuz olur və mərqum qulumız hod yabanıñuz degildir və cəvabıñuza muğayir hərəkət eyləməzdir. Ol tərəfdə bizim və cümlə aiyan vilayətimiz vəkilisin. Hər əhval səñə məfuzdır, hər söziñüz və işiñüz məqbulımızdır və bunda olan elçisinə dəxi itimad virüp köndərmişüzdir. İmdi qıral dostumız ilə söyləşüb, əslafımızdan ziyadə dərun-i saf ilə dostluqlarında olaçağımıza itimad virüb və din-i dövlətə layiq və məqul kördigiñizi siz dəxi boynuñuza alub itimad virəsiz və məmur olduğıñız xəzinə xüsusında dəxi təqəyyüd idüb, məmləkətinə göre naqvəd və pak əşya əxz eyləyüb, bir kün müqəddəm kəlməsinə cəhd eyləyesin.