Bəxtiyar Tuncay AĞa məHƏMMƏD Şah qacar və ya taleyin qara ulduzu

rib,yola salıblar.

İbrahim xan qəhqəhə çəkir:

-Yəni siz gürcülər o qədərmi acizsiniz ki,yüz kişinin özünü və malını qo-rumağa gücü və qeyrəti çatmayıb.Onları soyan Ümmə xanın adamlarıdırsa,buna mən nə edim?Sən bu məsələni mənimlə yox,Ümmə xanla müzakirə etməlisən.

İbrahimxəlil xanın gülməsi və bu istehzalı sözləri İrakli xanı qəzəbləndi-rir və o, qəzəblə deyir:

-Axta xan Tiflisi viran qoymaqla yetinmədi,üstəlik Şəmsəddin və Qazax ellərini əlimdən alıb İrəvan xanına peşkəş etdi.İndi uruslar gəlir.Kim bilir,bəlkə on-lar da Qarabağı səndən alıb, mənə peşkəş edəcəklər.

Bu sözlərdən sonra İrakli və Aleksandr ata sağollaşmadan,hirsli-hirsli qa-pıya tərəf yönəlirlər.

***

Əbülfət bəy,Məmməd bəy və Ağabəyim ağa at belində meşə yolu ilə

irəliləyirlər.Məmməd bəyin yəhərinə üç səbət bağlanmışdir.O deyir:

-Urusların başımızın üstünü kəsdirdiyi bir vaxtda qənimət üstdə İrakli

xanla aramızın açılması heç yaxşı olmadı.

Əbülfət bəy:

-Gör nə qədər əsəbiləşib ki,xanı urusların Qarabağı ona verə biləcəkləri ilə hədələyib.Vallah,mən atamın yerinə olsaydım,onun da,yanındakı keşişin də ye-

kə başlarını bir zərbə ilə üzərdim.Ermənilər də uruslara arxalanıb baş qaldırmağa

başlayıblar,İrəvan,Naxçıvan və Qarabağa haqq iddia edirlər.Atam isə buna da dözür.Məndən olsa idi,onların da kökünü kəsərdim,toxumluq üçün bircəciyini də saxlamazdım.Məni ən çox yandıransa,onların çoxunun əsil erməni,yəni uzunburun, yastıbaş hay yox,bizim kimi türk soylu olmasıdır.Qıpçaq-qarqarları deyirəm.

Məmməd bəy:

-Vallah,onlarda milli hiss və şüur deyilən şey heç yoxdur.Aralarında bir Hətəm Məlik vardı ki,qıpçaqların dili və tarixi ilə maraqlanırdı,qıpçaq dilində zən-gin bir kitabxanası var idi.Onun da kitablarını bir erməni yandırdı.O da buna döz-

məyib yorğan-döşəyə düşdü və bir müddət sonra canını tapşırd. Oğlu Məcnun Mə-lik də gedib Cavad xana sığındı. Gəncə xanı təslim olduqdan sonra əmim onun ba-şını bədənindən ayırdı.Bu iki məliyin xaricində bütün qıpçaqlar üçün din əsasdır və

bu üzdəndə ermənilərlə birdirlər və hətta özlərini erməni hesab edirlər. “Dədə Qor-qud”kitabında yazılanlardan belə məlum olur ki,onlar bizimlə Peyğəmbər əleyhis-səlam dövründən düşmənçilik etmişlər.

Sözün bu yerində Ağabəyim söhbətə müdaxilə edir:

-Bəs deyilmi, siyasətdən danışdınız.Dünyanın işinə bax ki,hətta arvadlar da artıq siyasətdən danışmağa başlayıb.(Məmməd bəyə müraciətlə)Ay əmoğlu,düz

söyləyirlər ki,bacım Kiçikbəyim də səninlə və vəzirin oğlu ilə birlikdə səltənətpə-

rəstlərin başçılarından biri olub?

Məmməd bəy:

- Bunu sənə kim dedi?

Ağabəyim:

-Anam deyir.

Məmməd bəy:

-Madam ki, xanım söyləyir,demək ki,düzdür.Özün deyirsən ki, bəsdir si-yasətdən danışdınız,özün isə siyasi suallar verirsən?

Gənclər gülüşürlər.Ağabəyim gözlənilmədən atını əyləyir və həyacanla onlara səslənir:

-Durun! (Yoldan bir qədər kənara işarə edərək) Ora baxın!

Gənclər də atlarını əyləyib,başlarını geri döndərirlər.Əbülfət bəy soru-şur:

-Nə oldu,bacı,nədən belə həyacanlandın?

Ağabəyim yoldan kənara işarə edərək,orada kimsə var.Kiminsə ayağı görünür.Məmməd bəylə Əbülfət bəy qızın işarə etdiyi tərəfə baxırlar.

***

Yoldan bir qədər kənarda bitən kolların arxasından kiminsə uzunboğaz çəkməli ayağı görünür

***

Əbülfət bəy bacısına “Sən burada gözlə!”-deyib,atdan yerə enir,atın yü-yənini yaxındakı ağaca bağlayır və kollara tərəf gedir.Məmməd bəy də eyni şeyləri

edir.

***

Iki əmi oğlu kolluğa yaxımlaşıb budaqları aralayırlar və hər ikisinsin üzündə iyrəndiklərini ifadə edən cizgilər yaranır.

***

Kolların arasında qılınc zərbələrindən geyimi kəsik-kəsik olan,laxta qana

bulaşmış,çürümüş və qurd basmış meyid gözə dəyir.Kadr arxasından Əbülfət bəyin səsi gəlir:

-Görəsən, bu bədbəxt kimdir?Deyəsən,ermənidir,boynunda xaç var.

***

Məmməd bəy “Mən kim olduğunu tanıdım,bu bir müddət öncə yoxa çı-xan Yeganə Məlikdir.”-deyib aşağı əyilir,əlini uzadıb,meyidin boynundakı xaçın

asıldığı zənçiri dartıb qoparır,cibindən çıxartdığı cib yaylığına büküb cibinə qoyur.

***

İbrahimxəlil xan,Vaqif ,Mirzə Əliməmməd və Kələntər Ağası bəy saray

bağçasında durublar.Xan qardaşı oğlunun meşədəki meyidin boynundan qopartmış

olduğu xaçlı zənciri əlində tutaraq ona baxır və deyir:

-Məmməd iddia edir ki,meyid Yeganə Məliyə məxsusdur.Onu paltarın-dan və saçlarından tanıyıb.(Üzünü Kələntər bəyə tutur.)Sən get onun kəndinə,bu

xaçı ermənilərə göstər,bir-iki nəfərini də özünlə götür ki,həm o olduğunu təsdiq etsinlər,həm də basdırsınlar.

Mirzə Əliməmməd:

-Xan,məsləhət deyil.

Xan təəccüblə:

-Niyə?

Mirzə Əliməmməd:

-Mən Məmmədgilə də tapşırdım,hələlik bu barədə heç kəs heç nə bilmə-

məlidir.Onu o biri məlikləri satdığı ,yəni onların uruslara yazdıqları məktub barədə xəbər verdiyi üçün öldürüblər.Bu barədə car çəkməmişdən öncə qatilin və ya qatil-

lərin kim olduğunu müəyyənləşdirməliyik.

Xan:

-Kimdən şübhələnirsən?

Mirzə Əliməmməd başını aşağı salıb,susur.

Xan:

-Nə oldu,niyə susdun?

Mirzə Əliməməddən səs çıxmır.

Xan:

-Yoxsa...(Üzünü Vaqif və Kələntər Ağası bəyə tutur.)Bizi tək buraxın.

(Vaqif və Ağası bəy uzaqlaşırlar.)Yoxsa,Şahnəzər Məlikdən şübhələnir-sən?Çəkinmə,danış!

Mirzə Əliməmməd:

-Hə,məşvərətdən sonra onlar birlikdə getdilər.Yeganə Məliyin yoxa çıx-dığı barədə xəbər isə bir gün sonra yayıldı.

Xan:

-Sən də get,tək qalmaq istəyirəm.

Mirzə Əliməmməd gedir.Xan dərin fikrə gedir.Gözləri önündə son məş-vərətin bəzi səhnələri canlanır.

***

EPİZODUN TƏKRARI

İbrahimxəlil xanın sarayının məşvərət otağı.Xan taxtda oturub.Sağında Mirzə Əliməməd ağa ilə Kələntər Ağası bəy,Solunda Vaqif,qazi və Şahnəzər Mə-

lik oturublar.Məşvərətdə iştirak edən 25-30 adam onlarla üzbəüz əyləşiblər.Onların içərisində axund,dörd məlik,Ohan və Səfər diqqəti çəkir.Xan danışır,hamı diqqətlə qulaq asır:

-Qızılayaq Dərbənddə qəraralaşıb və urusların Azərbaycanın içlərinə doğru hərəkət etməsi gözlənilir.Budəfəki gəlişin bizə nə vəd etdiyini hələ ki bilmirik.La-kin qulağıma bəzi xəbərlər çatıb.Ermənilər yenə də dinc durmurlar və yenə də Qarabağdan urus sərdarına və ülya-həzrətlərinə içi xəyanət dolu məktublar yazılır.

Məliklər yenə xəyanət yolunu tutub...

Bu sözlər məliklərin qorxu və təlaş içində bir-birilərinə,hər kəsin də nif-

rət dolu nəzərlərlə onlara baxmasına səbəb olur.

Xan üzünü məliklərə tutub sözünə davam edir:

-...Hə,hansınızın məktub yazdığını və nə yazdığını mən söyləyim,yoxsa

özünüz etiraf edəcəksiniz?!(Məliklərdən səs çıxmır.)Allahqulu Məlik,bəlkə,səndən

başlayaq,nə deyirsən?

Allahqulu Məlik ayağa qalxır və titrəyə-titrəyə nə isə demək istəyir,fəqət

səsi çıxmır.

Xan qəzəblə onun üstünə bağırır:

-Nə oldu,dilini pişik yeyib?!

Allahqulu Məlik yenə nə isə deməyə cəhd edir,amma qorxudan səsi çıxmır. Bir təhər barmağı ilə Usub Məliyə tərəf işarə edir.

Xan bu dəfə Usub Məliyə müraciət edir:

-Usub Məlik,bəlkə sənin deməyə bir sözün var?!

Usub Məlik ayağa qalxır, gözlərini yerə dikərək bir kəlmə belə söyləmir.

Xan üzünü Yeganə Məliyə tərəf çevirir:

Yeganə Məlik ayağa qalxır:

-Üç gün öncə Allahqulu Məliklə Usub Məlik yanıma gəldilər və Qızılaya-ğın Dərbənddə olduğunu,ermənilərin baş keşişi Mirzə Yusiflə görüşdüyünü,İrə-

van, Naxçıvan və Qarabağ xanlıqlarının əraziləri hesabına Ermənistan dövlətinin yaradılması barədə razılığa gəldiklərini söylədilər.Bildirdilər ki,Mirzə Yusif bütün erməni məliklərinə xəbər yollayıb ki,ülya-həzrətin adına məktublar yazın və ondan erməni dövləti yaratmasını xahiş edin,bəs,mən artıq Qızılayağı yola gətirmişəm. Özləri ilə bir məktub da gətirmişdilər.Təklif etdilər ki,ona imza atım.Mən də onları şübhələndirməmək üçün məktuba imza atdım,amma elə həmin gün də Şahnəzər Məliyə və Mirzə Əliməmməd ağaya xəbər göndərdim ki, sizə çatdırsınlar.

Xan Yeganə Məliyə deyir:

-Sən otura bilərsən.

***

İbrahimxəlil xanın bu xatirədən halı pis olur.O,başını yuxarı qaldırıb göyə

baxır.

***

Ekranda göy canlanır.Göy öncə yavaş-yavaş,sonra isə sürətlə fırlanmağa başlayır.

***

İbrahimxəlil xan yerə yıxılır və ekran qranlıqlaşır.

***

Yavaş-yavaş işıqlanan ekranda yuxarıdan aşağı baxan Mirzə Əliməmməd, Vaqif və Kələntər Ağası bəyin başları canlanır.Onların başları üzərində göy görü-

nür.

***

Mirzə Əliməmmədlə Vaqif xanın qollarına girib,onu ayağa qaldırırlar.Kə-

Ləntər Ağası bəy onlara yardım edir.Xanı hovuzun yanına gətirib,onun kənarında

otuzdururlar. İbrahimxəlil xan əlini hovuza salıb bir ovuc su götürüb üzünə sürtür:

-Üzünü hara çevirirsən,elə xəyanətlə üzləşirsən,kimə etibar etmək lazım ol-

duğunu belə bilmirsən!

Vaqif:

-Sakit olun,sizə həyacanlanmaq olmaz.

Xan:

-Narahat olmayın,mənim sədaqətli dostlarım.Bu dünyada ümid etdiyim,bü-

tünlüklə inandığım adamlar yalnız sizsiniz.

***

Ekranda yazılır: “1796-cı il, oktyabr.Salyan şəhəri.”

***

Salyan şəhərinin küçələrindən biri.Küçə ilə 8-10 atlı rus əsgəri,onların əha-təsində qara rəngli keşiş geyimində Mirzə Yusif və bir nəfər mülki geyimli bir er-məni at belində hərkət edirlər.Onların ardınca yüzə qədər uşaq gedir.Uşaqların səs-

küyü aləmi götürüb.Uşaqların arasından “Bu urusların nə gülməli paltarları var,lap

xoruza oxşayırlar.”,“Hələ o qara paltarlıya baxın,əzrailə oxşayır.”,“Əzrailə yox e,

iblisə.” kimi sözlər eşidilir.Sonra isə uşaqlar xorla oxuyurlar:

-Urus,urus,ay xoruz,

Başına dəysin toppuz.

Atlılar sürətlərini artırıb,uzaqlaşırlar.Uşaqlar isə onları fitə basırlar.

***

Uca hasarlı,ikimərtəbəli daş ev.Atlılar evə yaxınlaşırlar.Darvazanın qapıla-rı taybatay açılır.

***

Yoldan keçən çadralı bir qadın ruslara tərəf nifrətlə baxaraq əllərini ikisini də onlara tərəf uzadaraq ucadan deyir:

-Kül qoyum elə sizin başınıza!Qadam sizin ağzınıza!

***

Atlılar bir-bir darvazadan içəri keçirlər.Kadr arxasından arvadın səsi eşidi-lir:

-Görüm sizi parça-tikə olasınız,kafir köpək uşaqları.Allah sizin kökünüzü kəssin.

***

Həyətin içi.İçəri daxil olan rus əsgərləri atlarından enib,iplərini mıxa bağ-layırlar.Əsgərlərdən ikisi ermənilərin də atını çəkir.Kadr arxasından qarğışlar yağ-dıran arvadın səsi gəlməkdə davam edir:

-Cəhənnəmin qara cuxurunda yanasınız, sizi elə!Başınıza daş düşsün!Gö-rüm sizi gorbagor olasınız!...

Ruslardan biri keşişdən rus dilində soruşur:

-O çyom eta staruşka vorçit?

Kadr arxasından diktorun səsi:

-Bu qarı nə barədə və niyə deyinir?

Mirzə Yusif:

-Karkayet na nas suçka.

Diktor:

-Qancıq bizə qarğış yağdırır.

***

Evin eyvanı.Eyvana qalxan pilləkanların yanında bellərindən qılınc asılan və çiyinlərində tüfəng olan iki rus əsgəri durub.Eyvanda general Zubov və onun yavəri peyda olurlar.General ələrini russayağı yuxarı qaldıraraq:

-O,doroqoy moy Mirza Yusup,skolko let,skolko zim!

Diktor:

-Əzizim Mirzə Yusif,gör nə vaxtdır,görüşmürük.

Keşiş pilləkanlərı qalxa-qalxa:

-Naverno uj,vek proşyol.

Diktor:

-Bir əsr olar,yəqin.

O biri erməni də Mirzə Yusifin ardınca yuxarı qalxır.Zubov keşişlə

qucaqlaşaraq:

-Dobro pojalovat v moyo skromnoye pristsnişe!

Diktor:

-Mənim kasıb komama xoş gəlmisiniz!

Mirzə Yusif:

-Spasibo,vaşe blaqorodiye!

Diktor:

-Çox sağ olun,əlahəzrət!

Keşiş generalın yavəri ilə də əl verib görüşür.İkinci erməni isə generalın uzanan əlini iki əli ilə sıxıb,ona təzim edir və azərbaycanca deyir:

-Əssəlamu əleyküm!

Zubov təəccüblə Mirzə Yusifdən soruşur:

-Ne ponyal,on çto,musulmanin?

Diktor:

-Anlamadım,məgər o müsəlmandır?

Mirzə Yusif:

-Da net je,çto vı takoye qovorite?Prosto on ne znayet vaşeqo yazıka i po etomu reşil poprivetstvovat vas po tatarski.

Diktor:

-Yox,yox,əsla!Sadəcə o,dilinizi bilmədiyi üçün sizi türkcə salamlamağı la-

zım bildi.

Zubov əli ilə evin açıq qapısını göstərərək:

-Proşu vas!

Diktor:

-Rica edirəm,buyurun.

***

Ohanın evi.Ohanla Mirzə Əliməmməd qarşı-qarşıya oturub söhbət edirlər.

Mirzə Əliməmməd:

-Mən səndən nə soruşuram,sən nə deyirsən?Məgər,yenidən bir neçə gün-lüyünə keşiş paltarını əyninə keçirsən,boynuna xaç taxsan, dönüb yenidən xaçpə-rəstmi olacaqsan?

Ohan:

-Mən bir daha o iblis geyimini geymək istəmirəm,hətta sənin xətrinə gey-miş olsam belə,camaatın arasına çıxa bilmərəm, görənlər nə deyər.

Mirzə Əliməmməd:

-Mən demirəm ki,onu burada geyin.Onu Şirvanda geyinəcəksən və bu qi-

yafədə uruslarla görüşüb,bir- iki sual verəcəksən.Allaha şükür dillərini də azmaz bilirsən. Şirvanda kimdir səni tanıyan?

-Yaxşı,sən deyən olsun,nə zaman yola çıxırıq?

Mirzə Əliməmməd:

-Sabah sübh tezdən.Amma sualıma cavab vermədin.Lazımi geyimləri tapa

bilərsənmi?

Ohan:

-Düzələr.Sənin üçün də dediyin xaçı taparam.

Mirzə Əliməmməd ayağa qalxır:

-Yaxşı, sən hazırlaş,sübh tezdən dalınca gələcəyəm.

Ohan da ayağa qalxır:

-Narahat olma.

Mirzə Əliməmməd əlini Ohana uzadır:

-Di,salamat qal.

Ohan onunu əlini sıxaraq:

-Gülə-gülə.

***

General Zubovun Salyandakı iqamətgahı.Zubov,Mirzə Yusuf,o biri ermə-

ni və yavər böyük masa arxasında oturmuşlar.Yavərin qarşısında bir qalaq ağ ka-ğız,içərisində lələk olan mürəkkəbqabı,mürəkkəbqurudan var.General soruşur:

-Ya ves vo vnimanii,sluşayu vas.S çem pojalovali?

Diktor:

-Buyurun,sizi diqqətlə dinləyirəm.

Mirzə Yusif:

-Moy qost iz Karabaxa.Nedelyu nazad on priyexal v Derbent s vajnım pis-mom ot beka karabaxskix armyan Melik-Şaxnazarova.No ne zastal tam vas.İ mı re-

şili vmeste priyexat syuda.

Diktor:

-Qonağım Qarabağdandır.Bir həftə öncə Qarabağ ermənilərinin bəyi Şah-nəzər Məlikdən çox vacib məktubla Dərbəndə gəlmişdi.Sizin orada olmadığınızı öyrənib,mənə müraciət etdi və biz birlikdə buraya gəlməyə qərar verdik.

Zubov:

-Vı prinyali pravilnoye reşeniye.A kak zovut qostya?

Diktor:

-Doğru qərar qəbul etmisiniz.Qonağımızın adı nədir?

Mirzə Yusif:

-Odjakkuli.

Diktor:

-Ocaqqulu.

Zubov:

-Da eto je tatarskoye imya,tak je kak tvoya.Udivitelnoye vı vsyo taki plemya-armyane.

Diktor:

-Axı,bu da eynən səninki kimi türk adıdır.Siz ermənilər çox qəribə tay-fasınız.

Yavər:

-Vaşe blaqorodiye,u nix ne tolko imena,no i muzıka,i kuxnya,i pesni,i tan-

tsı, i vsyo ostalnoye tatarskoye.

Diktor:

-Əlahəzrət,onların təkcə adları deyil,musiqiləri də,rəqsləri də,nəğmələri də,mətbəxləri də türk mənşəlidir.

Zubov:

-Ne budem vdovatsya v etnoqrafiçeskiye podrobnosti armyan,a perey-dyom k delu.Qde je pismo,o kotorom vı qovorili?

Diktor:

-Gəlin,ermənilərin etnoqrafik özəlliklərini bir kənara qoyub,əsas məsələ-yə keçək.Dediyiniz məktub hanı?

Mirzə Yusif çaşqın halda ora-bura baxır və üzünü Ocaqquluya tutub hə-yacanla,Azərbaycan türkcəsində soruşur:

-Bəs,məktub hanı?

Ocaqqulu əlləri ilə başına vurub,ayağa qalxır,“Yadımdan çıxıb,xurcunda qalıb.” -deyərək,üzr istəmədən və icazə almadan otaqdan çıxır.Erməninin bu mədə-

niyyətsizliyi generalla yavərini öncə sual dolu nəzərlərlə bir-birinə,sonra isə Mirzə Yusifə baxmağa məcbur edir..Keşiş qıpqırmızı kəsilib,gözlərini yerə dikir.General yavərinə deyir:

-Oni i razqovarivayut mejdu soboy po tatarski.A povedeniye ix,kak raz

taki ne tatarskoye,a çisto armyanskoye.

Diktor:

-Qəribədir,onlar bir-biri ilə türkcə danışdılar.Xasiyyətlərində isə türkə xas heç nə yoxdur və bu məsələdə türklərdən fərqlənirlər.

***

Şuşanın Gəncə qapılarının çöldən görünüşü.Hava qaranlıqdır.Qapılar cırıltı ilə açılır və iki atlı şəhəri tərk edir.

***

Artıq günəş yarıya qədər doğmuşdur və üfüqdə düz yarısı görünməkdədir.

Onun fonunda hərəkət edən iki atlının qara silueti gözə dəyir.

***

Hava işıqlanmışdır.Mirzə Əliməmmədlə Ohan geniş düzənlikdə sürətlə çapa-çapa gedirlər.

***

Atlılar çapmaqda davam edirlər. Arxada üstü sıx meşə ilə örtülü uca dağ görünür.Mirzə Əliməmmədlə Ohan bir çaya çatıb atlarını əyləyirlər və atdan enir-lər.Atların yəhərlərinə arxadan bərkidilmiş tüfənglər diqqət çəkir.Mirzə Əliməm-məd atının yüyənindən çəkərək çaya tərəf gedir və deyir:

-Atlarımızı sulayaq,özümüz də bir-iki tikə çörək yeyək.

Ohan soruşur:

-Bu hansı çaydır?

Mirzə Əliməmməd:

-Türyançaydır. Artıq Şirvan torpaqlarına çatmışıq.

Ohan:

- Fitdağa çoxmu qalıb?

Mirzə Əliməmməd:

-Vallah,dəqiq bilmirəm,amma çox qaldığını da zənn etmirəm.

***

Mirzə Əliməmmədlə Ohan bir ağacın altında süfrə sərib,qızardılmış toyuq

və çörək yeyirlər.Yanlarında iki xurcun,süfrənin üstündə isə bir qədər toyuq,çörək

və içi su ilə dolu tuluq var.

Ohan:

-Yaxşı,bu Mustafa xan Fitdağda çoxmu qalacaq?Qışda,bəs,nə edəcək?

Mirzə Əliməmməd gülərək:

-Elə soruşursan,sanki,mən falçıyam.İnşallah Mustafa xanla görüşəndə özündən soruşarsan.Axı,mən haradan bilə bilərəm ki,nə qədər qalacaq,qışda nə edəcək!

Ohan:

-Görüşdə mən də iştirak edəcəyəm?

Mirzə Əliməmməd Ohana baxıb,narazı halda başını yelləyir və heç nə de-mir.Ohan isə növbəti sualını verir:

-Deməli,mənə tam etibar edirsən?(Həmsöhbətinin susduğunu görüb,sözü-

nə davam edir.)Buna görə sənə təşəkkür edirəm.Amma qulağına sırğa elə, ağıllı

adam erməniyə etibar etməz.

Mirzə Əliməmməd özünü saxlaya bilməyib,qəhqəhə çəkir.Ohan da ona qo-

şulur.

***

Kür qırağı.Ətrafda oyan-bu yana vurnuxan rus əsgərləri görünür.Kadr ar-xasından hürən it səsləri,ardınça açılan güllə səsi eşidilir.

***

Ov itləri hürə-hürə qamışlığa tərəf qaçır.Qamışlıqdan iki ordək pərvazlanır.

***

General Zubov əlindəki tüfənglə ördəkləri nişan alır.Yanında durmuş Mirzə Yusif ördəklərin ardınca baxır.

***

Göydə iki ördək uçur.Atəş səsi eşidilir.Ördəklərdən biri yerə düşür.İkinci

atəş səsindən sonra ikinci ördək də eyni aqibətlə üzləşir.

***

Zubov əlindəki tüstülənən tüfəngi kənardan kadra girən əsgərə verir və Mirzə Yusifin əlindən çəkir.Onlar qamışlığın yanında gəzişməyə başlayırlar.Gene-ral deyir:

-I ot udinov seqodnya utrom prişlo pismo,qde oni izvolyayut jelaniye stat poddannami yeyo veliçestva imperatritsı Rossiyskoy i prosyat sozdaniya v etix krayax Albabskoqo qosudarstva.Ya napişu pismo yeyo veliçestvu i izloju sut vaşey

prosbı i prosbı Karabaxskix armyan.Uveren v tom çto imperatritsa s ponimaniyem vosprimet vaşu prosbu ob utverjdenii Armyanskoqo qosudarstva na territoriyax Erivanskoqo ,Karabaxskoqo i Naxiçevanskoqo xanstv.

Diktor:

-Bu gün səhər udunlərdən də məktub alnışam,onlar da ülya-həzrət rus im-peratriçasının təbəəsi olmağı arzu etdiklərini ərz edir və bölgədə rus himayəsində Alban dövlətinin qurulmasını rica edirlər.Sizin və Qarabağ ermənilərinin dedikləri-nizi ülya-həzrətə eynən yazacağam.Əminəm ki, İrəvan,Qarabağ və Naxçıvan xan-lıqları ərazisində erməni dövlətinin yaradılması barədəki xahişinizi anlayışla qar-şılayacaq.

Mirzə Yusif:

-Ne naxoju slov,çtobı vırazit vam svoyu iskrenniyu blaqodarnost.

Diktor:

-Səmimi təşəkkürlərimi ifadə etmək üçün söz tapa bilmirəm.

Zubov:

-Ne stoit blaqodarnosti,ved mı je s vami yestestvennıe soyuzniki.Vot çto

ya vam skaju.Otpravlyaytes vı seqodnya je v Derbent i jdite ot menya vestey.Tam

dlya vas budet bezopasno.A qost vaş pust vernetsya obratno v Karabax i peredast ot menya bolşoy privet qospodinu Melik-Şaxnazarovu.

Diktor:

-Dəyməz,axı,biz sizinlə təbii müttəfiqlərik.Sizə deyəcəyim isə budur,elə bu gün Dərbəndə gedin və məndən xəbər gözləyin.Orada sizin üçün daha təhlükə-sizdir.Qonağınız isə,qoy,Qarabağa qayıtsın və məndən Şahnəzər Məliyə salam çat-dırsın.

***

Mirzə Əliməmmədlə Ohan at belində dağ yamacı ilə üzü yuxarı qalxırlar.

onların yolu tədricən çətinləşir və sıldırım qayalar arasından keçən dar cığıra çevri-lir.Kadr arxasından səs eşidilər:

-Dur,kimsən!
Mizə Əliməmmədlə Ohan başlarını qaldırıb,səs gələn tərəfə baxırlar.Yu-xarıda dord nəfərin tüfənglərini onlara tərəf tuşladıqlarını görürlər.Mirzə Əliməm-məd deyir:

-Biz uzaqdan gəlmişik,xəstəmiz var.Loğman ona qartal yumurtası məslə-

hət görüb.Gəlmişik qartal yumurtası tapaq.

Yaraqlılardan biri soruşur:

-Ağ qartal,yoxsa qara qartal?

Mirzə Əliməmməd:

-Yaralı qartal.

Yaraqlı:

-Bu dağlarda yaralı qartalın olduğunu sizə kim dedi?

Mirzə Əliməmməd:

-Qara qartal.

Yaraqlı:

-Xoş gəlmisiniz!Yaralı qartal çoxdan sizi gözləyir.Dünən gələcəyinizi dü-

şünürdük.

Mirzə Əliməmmədlə Ohan yollarına davam edirlər.

***

Dağın hündür yerində düzənlik bir yer.Mirzə Əliməmmədlə Ohan atlarını yaraqlının ardınca sürürlər.Ohan yoldaşına deyir:

-Sən yumurtadan danışmağa başlayanda ürəyimdə fikirləşdim ki,ölümdən qorxmayacaq qədər cəsur və igid adam olan Mirzə Əliməmməd ağa o qədər qorx-du ki,sayıqlamağa başladı?Söhbət ağ,qara və yaralı qartala çatanda başa düşdüm ki, burada bir sirr,bir hikmət var.Qardaş deyəndə ki,xoş gəlmisiniz,yaralı qartal sizi gözləyir,anladım ki,rəmzlərin dili ilə danışırsınız.

***

Atlılar gəlib çox sayda çadırın və əsgərin olduğu bir yerə çatırlar,çadırla-rın arasından keçib,xan çadırının qarşısımda dururlar.Çadırın dörd bir yanını bürü-müş silahlı keşikçilərdən ikisi qonaqların atlarının yüyənlərini tuturlar.Yaraqlı,Mir-zə Əliməmməd və Ohan atlarından enirlər.Əsgərlər atları çəkib aparırlar.Yaraqlı

çadıra girib,bir-iki saniyə sonra çölə çıxır və Mirzə Əliməmmədə deyir:
-Ağa,siz işəri keçin!

Mirzə Əliməmməd çadıra daxil olur.

Yaraqlı Ohana müraciətlə:

-Sən isə ardımca gəl!

***

Mustafa xanın çadırının içi.Xan və vəziri çadırın ortasında durublar.İçəri

daxil olan Mirzə Əliməmməd xana təzim edir və deyir:

-Əssəlamu əleyküm!

Xan cavab verir:

-Və Əleykəsalam!Xoş gəlmisən,ay Mirzə!

Vəzir də öz növbəsində:

-Xoş gəlmisiniz!

Mirzə Əliməmməd:

-Xoş gününüz olsun!

Xan əyləşərək qonağa da əyləşməyi təklif edir:

-Buyur,əyləş!

Xan və Mirzə Əliməmməd üzbəüz otururlar.Vəzir də xanın sağ tərəfində

oturur.Mirzə Əliməmməd deyir:

-Yola çıxarkən İbrahimxəlil xan əmr etdi ki,onun salamlarını və sonsuz

ehtiramını sizə çatdırım və deyim ki,Şirvan xanı və şirvanlılar həmişə İbrahimxəlil xanın və qarabağlıların kömək və yardımına arxalana bilərlər.

Mustafa xan:

-Biz həmişə İbrahimxəlil xanı özümüzə böyük saymışıq və çətin anımızda bizdən kömək və yardımını əsirgəməyəcəyinə bircə gün olsun belə,şübhə etməmi-şik.Amma başımızın üstünü alan bu dəfəki fəlakət,deyəsən,əvvəlkilərin heç birinə

bənzəmir.Vəziyyət çox ağırdır.O qədər ağırdır ki,yaşımın bu vaxtında dağlara çə-kilməyə,qayaları özümə sipər etməyə məcbur olmuşam.Yəqin ki,eşitmisiniz,xain-lər xəyanət nəticəsində uruslar öncə Dərbənd qalasını,sonra isə Şamaxını aldılar.

Yalnız Hüseynqulu xan Bakının müdafiəsini vaxtında təşkil edə bildi və bakılılar

Qızılayağın kafir qoşunlarını şəhərə buraxmadılar və bu gün də aslan kimi döyü-şürlər.Qızılayağın özü indi Salyandadır.İstədiyi isə odur ki,öncə İrəvan,Naxçıvan

və Qarabağ xanlıqlarını ləğv edib,yerlərində erməni dövləti qursunlar,sonra isə

O biri Azərbaycan xanlıqlarını da aradan aparıb,ermənilərə təslim etsinlər.Mənim burada oturmama baxma,xəfiyyələrim Şirvanın hər yerində işləyirlə və hər gün

hər tərəfdə baş verənlər barədə xəbər tuturam. Üç gün öncə o Mirzə Yusif deyilən it küçüyü Qarabağdan gəlmiş başqa bir erməni ilə urus əsgərlərinin müşayiəti ilə

Şamaxıdan keçib Salyana gedib.Bu günlərdə geri,Dərbəndə dönməlidir.İstəyirəm

bir təhər Qarabağdan gələni geri dönərkən ələ keçirib,Qızılayaqla söhbətlərinin məzmununu və kim tərəfindən göndərildiyini öyrənim.

Mirzə Əliməmməd:

-Deyirsiniz ki,hər yerdə adamlarınız var,urusların içinə necə,nüfuz edə bil-misinizmi?

Xan:

-Bunu hələ ki bacara bilməmişik.Amma adamlarımız işləyir.

Mirzə Əliməmməd:

-Bura gəlməkdə əsas məqsədim bircə günlüyə də olsa,urusların içlərinə girib,onların ağzından məlumat toplamaqdır.Mənə içəri girməyə sadəcə iynə deşi-

yi boyda kiçik bir deşiyə ehtiyacım var.

Xan:

-Bilmirəm,nəyi necə etməyi düşünürsən,amma sənə kömək edə bilərəm.

Şamaxıda bir falçı qarı var.Ağzı bütöv adamdır.Uruslar onu tez-tez yanlarına fala

baxdırmağa aparırlar.Onunla təmas qurman lazımdır.Bunu elə günü sabah təşkil edərik.

Mirzə Əliməmməd:

-Sizə sonsuz minnətdar olaram.

***

Falçı qarının yarıqaranlıq koması.Keşiş qiyafəsində olan Ohan və Mirzə Əliməmməd falçı qarını önündə oturublar.Ortada şam yanır.Şamın işığı altında

Mirzə Əliməmmədin boynundan asdığı kiçik qızıl xaç bərq vurur.Qarı deyir:

-Uruslar indilərdə gəlməlidirlər.Bilmirəm,fala inanırsınız, ya yox,düşün-

düyünüzü edəcəksiniz.Sonda çox böyük çətinlik və təhlükə ilə üzləşməli olacaq-sınız və biriniz digərinin həyatını xilas edəcək.

Ohan üzünü Mirzə Əliməmmədə tərəf çevirir.

-Yenə də həyatımı xilas etməli olacaqsan,eşitdinmi?

Qarı:

-Nəyin necə olacağını yalnız Allah bilir,insanlar gələcəyi bilsəydilər,onu dəyişməyə qalxışardılar,onda da dünyanın nizamı alt-üst olardı. (Bu an qapı döyü-lür.)Buyurun.

Içəri iki rus hərbiçisi girir.Onlardan biri podporuçik,digəri leytenant rütbə-

sindədirlər.

Podporuçik:

-Salam.

Leytenant:

-Zdraviya jelayu.

Qarı “Əleykəssalam”-deyib əliylə onlara Mirzə Əliməmmədlə Ohanın ya-nında oturmağa yer göstərir.Ruslar onlara təklif olunan yerdə əyləşirlər.Podporuçik

qarıdan soruşur:

-Deyəsən,qonaqların var və deyəsən,ermənidirlər?

Qarı:

-Bəli qonaqlarımdırlar və ermənidirlər.İrəvan xanlığından gəliblər.

Podporuçik leytenanta arvadın dediklərini tərcümə edir:

-Oni armyane.Priyexali iz Erivanskoqo xanstva.

Leytenant:

-O!Skaji im,çto ya rad videt bratyev po vere i budu besperedelno rad prin-yat ix u sebya.

Podporuçik üzünü Ohan keşişə tutur:

-Cənab leytenant sizi salamlayır və onun qonağı olmağınızı rica edir.

Ohan:

-Bizim təşəkkürlərimizi o cənaba çatdırın və deyin ki,dəvətini böyük məmnuniyyətlə qəbul edirik.

Podporuçik yenə də tərcümə edir:

-Oni pobloqodarili i prinyali priqlaşeniye.

Falçı qarı:

-Söhbətinizi sonra edərsiniz,mənim sizdən başqa da müştərilərim var.

***

Mirzə Yusif və Ocaqqulu iyirmiyə yaxın rus əsgərinin müşayiəti ilə at be-lində təpəlik bir yerlə irəliləyirlər.Mirzə Yusif yoldaşına deyir:

-Artıq çatırıq.İki aşırım da aşdıqdan sonra Şamaxıdayıq.Bir gecə orada isti-rahət etdikdən sonra ayrılırıq.Son dərəcə ehtiyatlı olman lazımdır.Çox böyük bir iş başlamışıq və onu sona çatdırmalıyıq.Belə getsə,bir-iki ilə bizim də öz dövlətimiz olacaq.

Ocaqqulu:

-Şahnəzər Məliyin bu xəbərdən nə qədər çox sevinəcəyini təsəvvür etmək

belə çətindir.Bilsəniz indi necə Qarabağda olmaq istərdim.

Mirzə Yusif:

-Darıxma,inşallah üç-dörd gün sonra Qarabağa yetişərsən.

Ocaqqulu:

-Bəs,Ağa Məhəmməd şah Qacar barədə nə düşünürsünüz?

Mirzə Yusif:

-Urus qardaşlarımızla bu məsələni də uzun-uzadı müzakirə etdik.Onlara

bölgəyə daha çox əsgər gətirməyin vacibliyini anlatmağa çalışdım.Başa saldım ki,

indi erməniləri ən çox narahat edən və qorxudan məhz xacənin yenidən bu tərəflə-rə gələ bilmə ehtimalıdır.

Ocaqqulu:

-Siz məni düz anlamadınız.Bu sualı verməkdə məqsədim başqa idi.Xacə

rusları da çox narahat edir.Amma Şahnəzər Məliyi narahat edən məsələ başqadır.

O qorxur ki,uruslar xacəyə qarşı İbrahimxəlil xanı dəstəkləmək yolunu tuta bilər-lər.Və onda bizim arzularımız elə arzu olaraq qalar.Nə demək istədiyimi başa sala bildimmi?

Mirzə Yusif:

-Bax,bu barədə heç düşünməmişdim.Buna heç cür yol vermək olmaz.

Ocaqqulu:

-Əgər İbrahimxəlil xan uruslarla dil tapa bisə,daha doğrusu onlara əl uzat-sa,uruslar,təbii ki,müvəqqəti də olsa,bizə yox,ona üstünlük verəcək.

***

Şamaxı.Rus qarnizonunun qərarlaşdığı qala.Mirzə Əliməmmədlə Ohan

qalanın qapılarından çıxırlar.Ohan keşiş qiyafəsindədir.Mirzə Əliməmmədin isə

boynundan xaç asılıb.Podporuçik onları yola salır.O deyir:

-Sizə yaxşı yol,bizim salamlarımızı İrəvan ermənilərinə çatdırmağı unut-

mayın!

Mirzə Əliməmməd:

-Sağlıqla qalın!

Ohan:

-Xudahafiz!

Mirzə Əliməmməd bəylə Ohan qaladan ayrılar-ayrılmaz sol tərəfdə pey-

da olan atlılar diqqətlərini çəkir.

***

Mirzə Yusiflə Ocaqqulu rus əsgərlərinin müşayiəti ilə qalaya yaxınlaşır-lar.Birdən Ocaqqulu qaladan uzaqlaşmaqda olan Ohanla Mirzə Əliməmmədi görür və dərhal Mirzə Yusifə səslənir:

-Ora baxın!Bu iki nəfər İbtahimxəlil xanın adamlarıdır!Biri Qarabağ xa-nının xəfiyyəbaşısı,digəri isə erməniləri türklərə satan Ohandır!

***

Ohan da Ocaqqulunu görüb tanıyır və üzünü Mirzə Əliməmmədə tutaraq:

-Qardaş,bizi tanıdılar,dabana tüpürmək lazımdır.

Mirzə Əliməmmədlə Ohan atlarını qamçılayıb,hadisə yerindən sürətlə uzaqlaşırlar.

***

Düzənlik bir yer.Mirzə Əliməmməd ağa və Ohan atlarını var qüvvələri ilə

çapırlar.Bir müddət sonra eyni məkanda onları təqib edən rus atlıları görünürlər.

***

Mirzə Əliməmmədlə Ohan bir çaya yetişib,onu keçirlər.Bir müddət sonra təqibçilər də eyni çayı keçirlər.

***

Təqibdən qaçanlardaşlı-qayalı bir dağ yamacına yetişib atdan enirlər.Mir-zə Əliməmməd atların yəhərlərinə bərkidilmiş iki tüfəngi və xurcunlardakı dörd tapança ilə barıt və patronu daşların arxasına qoyub Ohana əmr edir:

-Atları qayanın arxasında rahatla və tez bura gəl!

Ohan atların yüyənlərindən çəkə-çəkə aparır.

***

Bu an ruslar peyda olurlar.Peyda olmaqları ilə də qayalıqlara tüfənglərdən

atəş açmaları bir olur.Mirzə Əliməmməd tüfənglərdən birini götürüb atır.Ruslardan biri yerə sərilir.Onun ikinci tüfəngdən açdığı atəş də hədəfinə dəyir və başından ya-ralanan daha bir rus əsgəri bir daha qalxmayacaq bir halda yıxılır.

***

Qayanın arxasından sıyrılıb Mirzə Əliməmmədin yanına gəlməyə çalışan və silahsız olan Ohanın bu cəhdləri heç bir nəticə vermir.Rusların yağdırdığı güllə-lər ona bunu etməyə imkan vermir.

***

Mirzə Əliməmməd tapançaların öncə birindən,sonra ikincisindən atəş açır və daha iki əsgəri məhv edir.Üçüncü və dördüncü tapançalardan açılan atəşlər də hədəfinə dəyir.Mirzə Əliməmməd Tüfənglərdən birini doldurmağa çalışır.Onun silahlarının boş olduğunu başa düşən,özlərinin də silahları boş olan ruslar(14 nəfər)

qılınclarını sıyırıb,daşların arası ilə Mirzə Əliməmməd tərəfə hücuma keçirlər.Tü-fəngi doldurmağa macal tapmayacağını anlayan Mirzə Əliməmməd də qılıncın çəkib daşlardan birindən digərinə sıçraya- sıçraya müdafiə olunmağa başlayır.Elə ilk zərbələri ilə iki əsgəri zərərsizləşdirir.Fəqət sol əlindən yüngülcə yaralanır və

qolundan qan axmağa başlayır.

***

Ohan döyüşün cərəyan etdiyi sahənin yuxarı,əlçatmaz hissəsində mövqe tutaraq əlinə götürdüyü daş parçasını arxadan Mirzə Əliməmmədə zərbə vurmağa

çalışan rusun başına atır və onu zərərsizləşdirir.Dərhal ikinci daşı götürür.

***

Mirzə Əliməmməd səkkiz əsgərin əhatəsində qılınc yelləyir.Üç rus isə ha-

disə yerindən ayrılaraq Ohanın olduğu yerə aparan cığıra üz tuturlar.Mirzə Əli-məmməd daha iki əsgəri öldürür.Daha bir əsgər Ohanın başına saldığı daşla məhv edilir.Mirzə Əliməmməd bu dəfə sol çiynindən də yara alır və daha çox qan itirmə-yə başlayır.İndi onun qarşısında beş əsgər var.

***

Ohanın olduğu yerə dırmaşan əsgərlər onu orada tapa bilmirlər.

***

Ohan Mirzə Əliməmmədin tüfəng və tapançaları atdığı yerdədir və silah-ları doldurmaqla məşğuldur.

***

Mirzə Əliməmmədin qarşısında sadəcə üç rus qalıb.O artıq sol və sağ bö-yürlərindən də yara alıb.Başından da qan axır.Daha bir əsgəri zərərsizləşdirir.Yu-xarı qalxmış üç əsgərin enməsi ilə onların sayı beş olur və yeni gələnlərdən birinin zərbəsi Mirzə Əliməmmədin sinəsində daha bir kəsiyin yaranmasına səbəb olur.Bu

an atəş səsi eşidilir.Ruslardan daha biri həyatı ilə vidalaşır.

***

Ohan atəş açdığı tüfəngi atıb o birisin götürür və növbəti atəşlə daha bir rusu yerə.sərir.O birilər güllələrdən qorunmaq üçün daşların arxasına gizlənirlər.

***

Çoxlu qan itirən və müvazinətini itirməmək üçün ucunu yerə dirədiyi qılın-cından tutaraq ayaqda duran Mirzə Əliməmməd yerə çökür.Kadra hər iki əlində ta-

pança tutan,iki tapança da belində olan Ohan daxil olur.O rusların gizləndiyi qaya-ya yaxınlaşır.əsgərlər vəziyyətin çıxılmaz olduğunu görüb silahlarını yerə atıb diz çökürlər.Onlardan biri deyir:

-Poşşadi nas,otets!

Diktor:

-Bizə rəhm et,ata!

Ohan onu düz alnının ortasından vurur.Ardınca digər tapançalardan açdığı atəşlərlə o biri iki nəfəri də cəhənnəmə göndərir.Sonra isə cəld artıq huşunu itirmiş Mirzə Əliməmmədin yanına gəlir.Onun paltarlarını cırmağa başlayır.Eyni şeyi öz əbası ilə də edir və yoldaşının yaralarını sarımağa başlayır.Bütün bu proses zamanı bir neçə dəfə “Can,can!”-deyir.

Sinəsi sarınarkən duyduğu ağrıdan qısa müddətə özünə gələn və yüngülcə zarıyan Mirzə Əliməmməd Ohana müraciət edir:

-Ohan,məndən artıq adam olmaz.Boş ver məni.Təcili Qarabağa gedib,gö-rüb, eşitdiklərimizi xana xəbər vermək lazımdır.

Ohan:

-Danışma,sənə danışmaq olmaz.Xan qaçmır,amma yaralarını sarımasam sən qaça bilərsən.Yaralarının heç biri dərin deyil.

O,Mirzə Əliməmmədin yenidən huşunu itirdiyin görüb, tez ayağa qalxır və onu qolları üstünə alıb atlar olan tərəfə getməyə başlayır.

***

Fitdağ.Mustafa xınım düşərgəsi.Çox sayda çadır görünür.Şamaxı xanının vəziri çadırların arası ilə gedir.Arabir ora-bura vurnuxan əsgərlər gözə dəyir.Vəzir çadırlardan birinə girir.

***

Çadırın içi.Mirzə Əliməmməd başı,sinəsi və qolları sarıqlı vəziyyətdə yorğan-döşəkdə hərəkətsiz uzanıb.Ohan onun başının üstündə oturub.Vəzir içəri girir,Ohan dərhal ayağa qalxır.

Vəzir:

-Sabahın xeyir!

Ohan:

-Aqibətiniz xeyir!

Vəzir:

-Necədir,bir irəliləyiş varmı?

Ohan:

-Səhər loğman gəlib,bir də müayinə etdi,dedi ki,nəfəsi yaxşılaşıb,qızdır-ması keçib,bunlar isə yaxşı əlamətdir.Amma ikinci gündür ki,huşu başına qayıt-mır.Ürəyim narahatdır.

Vəzir:

-Təbiidir də.Çox qan itirib.Amma,maşallah,möhkəm adamdır.Başqası ol-saydı,çoxdan canını tapşırmışdı.Hə,az qalmışdı unudum,söylədiklərinin hamısını xan mirzəyə yazdırıb,qasidlə göndərdi İbrahimxəlil xana.

Ohan:

-Allah sizdən razı olsun!

Vəzir əli ilə dostcasına Ohanın çiynini döyəcləyib çölə çıxır.Ohansa gə-lib,yenidən Əliməmmədin başının üstündə oturur və deyir:

-Eh,Mirzə,indi sən məni eşitmirsən,mənim isə sənə o qədər deməli sö-züm var ki...Görürsən,falçının sözü necə düz çıxdı?!

Ohan fikrə gedir.Falçı ilə olan görüş yenidən gözləri önündə canlanır.

***

ERİZODUN TƏKRARI

Falçı qarının yarıqaranlıq koması.Keşiş qiyafəsində olan Ohan və Mirzə Əliməmməd falçı qarını önündə oturublar.Ortada şam yanır.Şamın işığı altında

Mirzə Əliməmmədin boynundan asdığı kiçik qızıl xaç bərq vurur.Qarı deyir:

-Uruslar indilərdə gəlməlidirlər.Bilmirəm,fala inanırsınız, ya yox,düşün-

düyünüzü edəcəksiniz.Sonda çox böyük çətinlik və təhlükə ilə üzləşməli olacaq-sınız və biriniz digərinin həyatını xilas edəcək.

Ohan üzünü Mirzə Əliməmmədə tərəf çevirir.

-Yenə də həyatımı xilas etməli olacaqsan,eşitdinmi?

***

Ohan Mirzə Əliməmmədin bənizi qaçmış,donuq üzünə baxır:

-Əksinə oldu,Mirzə!Sən demə,mən də nəyə isə yarıyırmışam.Vallah,öm-rümdə ilk dəfə özümdən xoşum gəldi.Sən isə yatırsan,imkan vermirsən ki,bir az qarşında lovğalanım.(Ağlamağa başlayır və əlləri ilə üzünü örtür.)

***

Ekranda ağlayan Ohanın üzü(İri plan)canlanır.O,əlləri ilə üzünü örtmüş-dür.Kadr arxasından Mirzə Əliməmmədin səsi eşidilir:

-Ə,lotu,bəs deyilmi yalandan gözlərinin qorasını sıxdın?

Qulaqlarına inanmayan Ohan yavaş-yavaş əllərini üzündən çəkir.Onun üzünün qəm ifadə edən cizgilərini tədricən sevinc ifadə edən cizgilər əvəz edir.

***

Mirzə Əliməmməd artıq gözlərini açmışdır və gülümsəyir:

-Demək,qarşımda lovğalanmaq keçirmiş könlündən.Bərəkallah!

***

Ohan sevinc içində yoldaşına yaxınlaşıb,onun alnından öpür və səsi həya-candan titrəy-titrəyə deyir:

-Səsinə qurban olum,ay Mirzə!Qadanı alım,ay Mirzə!Başına dönüm,ay Mirzə!Sənə canım qurban,ay Mirzə!...

Mirzə Əliməmməd onun sözünü kəsir:

-Susamışam,boş-boş danışmaqdansa su gətir içim,ürəyim yanır.Özü də

canavar kimi acam.

Ohan “Bu dəqiqə hamısını hazır edərəm!”-deyib,özünü çadırdan kənara

atır.

***

İbrahimxəlil xanın sarayı.İbrahimxəlil xan ayaq üstə durub, məktub oxuyur.Vaqiflə Kələntər Ağası bəy də yanlarındadır.Xan oxuduqca,qəzəbdən dodaqları və əlləri titrəyir.O oxumağı bitirir və qəzəblə deyir:

-Allah lənət eləsin!Şahnəzər Məliyi öz əllərimlə parçalayacağam.Qızını aldıq,özümüzə qaynata etdik,bütün ermənilərə bəy təyin etdik,oğlunu Vənəd məli-yi etdik ki,bizə arxa dursun,sən demə qoynumuzda ilan bəsləyirmişik.Xain köpək oğlu köpək! Can,can,can,aslanım mənim!Mirzə Əliməmməd təkbaşına 15-20 urusu

cəhənnəmə vasil edib,özü də ağır yaralanıb.Ohanla birlikdə urusların tam içinə gi-rib,qiymətli məlumatlar əldə edib.Aslanım mənim!Qoç igidim mənim!Mənim ürəyim sıxıldı,çıxım eşiyə,nəfəs alım,sizsə məktubla tanış olun,sonra vəziyyəti müzakirə edək.

Xan məktubu Vaqifə verib otaqdan çıxır.

***

Ohan sol əli ilə Mirzə Əliməmmədin başını qaldırıb,sağ əli ilə ona su

içirdir. Mustafa xanla vəziri də içəridədirlər.Keşikçibaşı içəri girib deyir:

-Aşbazlar yemək gətirib.

Xan:

-De gətirsinlər!

Keşikçibaşı çıxır və içəri iki aşbaz girir.Onların əllərində içi yeməklə dolu məcmeyilər var. Xam məcmeyilərdən birini aşbazdan alır.Ohan cəld xana ya-

xınlaşır, yeməyi ondan almaq istəyir,fəqət Mustafa xan deyir:

-Dur,bu qoç igidi öz əllərimlə yedirdəcəyəm.

Mirzə Əliməmməd:

-Qarşınızda ayağa qalxa bilmək iqtidarında olmadığım üçün məni üzür-lü hesab edin!

Xan:

-Əstəğfirullah!O nə deməkdir?Sənin kim aslana xidmət etmək mənim üçün böyük şərəfdir.Sən danışma,sənə danışıb,güc itirmək olmaz.Sus və mənə tabe ol!

Mustafa xan yaralıya yaxımlaşıb,onu öz əli ilə yedirtməyə başlayır. Mirzə Əliməmməd yeyə-yeyə Ohana baxır və Ohanın hələ Şuşada ikən ona və Vaqifə söylədikləri yadına düşür,həmin səhnə gözləri önündə canlanır.

***

EPİZODUN TƏKRARI

Vaqif:

-...Yaxşı,ay Ohan,bu Ağa Məhəmməd xan Qacardan ağlın nə kəsir?

Ohan:

-Məncə,o,sizin son ümidinizdir.Onu rədd etməklə siz özünüzü urusların köləliyinə sürükləyirsiniz.Əgər ermənilərin içindən Ağa Məhəmməd şah Qacar ki-mi bir şəxsiyyət çıxsaydı,vallah-billah,ondan on əllə yapışar,onu başımızın tacı ya-pardıq.Amma siz Nadir şahın qədrini bilmədiyiniz kimi,Qacarın da qədrini anla-mırsınız və ya da anlamaq istəmirsiniz.Uca Tanrı sizlərə insana xas olan bütün gö-zəl sifətləri-kişilik,mərdlik,comərdlik,şərəf və ləyaqət kimi sifətlərin hamısını bəxş edib,amma etiraf etməliyəm ki,biz ermənilər dünyanın ən şərəfsiz və ləyaqətsiz millətiyik.Buna baxmayaraq,siz müsəlman,ermənilər isə xaçpərəst olduğu üçün uruslar üstünlüyü həmişə bizə verəcəklər.Ağa Məhəmməd şahı rədd etməklə siz ona nail olacaqsınız ki,bir gün uruslar erməniləri başınızın ağası edəcəklər.Onda iş iş işdən keçmiş olacaq.

***

Mirzə Əliməmməd Mustafa xanın əlindən yemək yeməkdə davam edir,

onun şəfqət və mərhəmət ifadə edən sifətinə baxır və xanın bir neçə gün öncə söy-lədiyi sözlər yadına düçür.Həmin səhnə gözləri önündə canlanır.

***

EPİZODUN TƏKRARI

Xan və Mirzə Əliməmməd üzbəüz otururlar.Vəzir də xanın sağ tərəfində

oturur.Mirzə Əliməmməd deyir:

-Yola çıxarkən İbrahimxəlil xan əmr etdi ki,onun salamlarını və sonsuz

ehtiramını sizə çatdırım və deyim ki,Şirvan xanı və şirvanlılar həmişə İbrahimxəlil xanın və qarabağlıların kömək və yardımına arxalana bilərlər.

Mustafa xan:

-Biz həmişə İbrahimxəlil xanı özümüzə böyük saymışıq və çətin anımızda bizdən kömək və yardımını əsirgəməyəcəyinə bircə gün osun belə,şübhə etməmi-şik.Amma başımızın üstünü alan bu dəfəki fəlakət,deyəsən,əvvəlkilərin heç birinə

bənzəmir.Vəziyyət çox ağırdır.O qədər ağırdır ki,yaşımın bu vaxtında dağlara çə-kilməyə,qayaları özümə sipər etməyə məcbur olmuşam.Yəqin ki,eşitmisiniz,xain-lər xəyanət nəticəsində uruslar öncə Dərbənd qalasını,sonra isə Şamaxını aldılar.

Yalnız Hüseynqulu xan Bakının müdafiəsini vaxtında təşkil edə bildi və bakılılar

Qızılayağın kafir qoşunlarını şəhərə buraxmadılar və bu gün də aslan kimi döyü-şürlər.Qızılayağın özü indi Salyandadır.İstədiyi isə odur ki,öncə İrəvan,Naxçıvan

və Qarabağ xanlıqlarını ləğv edib,yerlərində erməni dövləti qursunlar,sonra isə

O biri Azərbaycan xanlıqlarını aradan aparıb ermənilərə təslim etsinlər.Mənim burada oturmağıma baxma,xəfiyyələrim Şirvanın hər yerində işləyirlə və hər gün

hər tərəfdə baş verənlər barədə xəbər tuturam. Üç gün öncə o Mirzə Yusif deyilən it küçüyü Qarabağdan gəlmiş başqa bir erməni ilə urus əsgərlərinin müşayiəti ilə

Şamaxıdan keçib Salyana gedib.Bu günlərdə geri,Dərbəndə dönməlidir.İstəyirəm

bir təhər Qarabağdan gələni geri dönərkən ələ keçirib,Qızılayaqla söhbətlərinin məzmununu və kim tərəfindən göndərildiyini öyrənim.

***

Mirzə Əliməmməd Mustafa xana deyir:

-Çox təşəkkür edirəm,doydum.Sizin bu yaxşılığınızın əvəzini necə cıxaca-

ğımı bilmirəm.

Xan gülümsəyərək əlindəki məcməyini yerə qoyur:

-Mən bundan böyük zövq aldım.(Üzünü vəzir və Ohana tutur.)Gəlin biz gedək,Mirzə istirahət etsin.Xan,vəzir və Ohan çadırdan çıxırlar.Mirzə Əliməmməd isə düşünməkdə və təhlillər aparmaqda davam edərək başqa bir səhnəni yada salır.

***

EPİZODUN TƏKRARI

İbrahimxəlil xanın sarayının məşvərət otağı.Xan taxtda oturub.Sağında Mirzə Əliməməd ağa ilə Kələntər Ağası bəy,Solunda Vaqif,qazi və Şahnəzər Mə-

lik oturublar.Məşvərətdə iştirak edən 25-30 adam onlarla üzbəüz əyləşiblər.Onların içərisində axund,dörd məlik,Ohan və Səfər diqqəti çəkir.Xan danışır,hamı diqqətlə qulaq asır:

-Qızılayaq Dərbənddə qəraralaşıb və urusların Azərbaycanın içlərinə doğru hərəkət etməsi gözlənilir.Budəfəki gəlişin bizə nə vəd etdiyini hələ ki bilmirik.La-kin qulağıma bəzi xəbərlər çatıb.Ermənilər yenə də dinc durmurlar və yenə də Qarabağdan urus sərdarına və ülya-həzrətlərinə içi xəyanət dolu məktublar yazılır.

Məliklər yenə xəyanət yolunu tutub...

Bu sözlər məliklərin qorxu və təlaş içində bir-birilərinə,hər kəsin də nif-

rət dolu nəzərlərlə onlara baxmasına səbəb olur.

Xan üzünü məliklərə tutub sözünə davam edir:

-...Hə,hansınızın məktub yazdığını və nə yazdığını mən söyləyim,yoxsa

özünüz etiraf edəcəksiniz?!(Məliklərdən səs çıxmır.)Allahqulu Məlik,bəlkə,səndən

başlayaq,nə deyirsən?

Allahqulu Məlik ayağa qalxır və titrəyə-titrəyə nə isə demək istəyir,fəqət

səsi çıxmır.

Xan qəzəblə onun üstünə bağırır:

-Nə oldu,dilini pişik yeyib?!

Allahqulu Məlik yenə nə isə deməyə cəhd edir,amma qorxudan səsi çıxmır. Bir təhər barmağı ilə Usub Məliyə tərəf işarə edir.

Xan bu dəfə Usub Məliyə müraciət edir:

-Usub Məlik,bəlkə sənin deməyə bir sözün var?!

Usub Məlik ayağa qalxır, gözlərini yerə dikərək bir kəlmə belə söyləmir.

Xan üzünü Yeganə Məliyə tərəf çevirir:

Yeganə Məlik ayağa qalxır:

-Üç gün öncə Allahqulu Məliklə Usub Məlik yanıma gəldilər və Qızılaya-ğın Dərbənddə olduğunu,ermənilərin baş keşişi Mirzə Yusiflə görüşdüyünü,İrə-van, Naxçıvan və Qarabağ xanlıqlarının əraziləri hesabına Ermənistan dövlətinin yaradılması barədə razılığa gəldiklərini söylədilər.Bildirdilər ki,Mirzə Yusif bütün erməni məliklərinə xəbər yollayıb ki,ülya-həzrətin adına məktublar yazın və ondan erməni dövləti yaratmasını xahiş edin,bəs,mən artıq Qızılayağı yola gətirmişəm. Özləri ilə bir məktub da gətirmişdilər.Təklif etdilər ki,ona imza atım.Mən də onları şübhələndirməmək üçün məktuba imza atdım,amma elə həmin gün də Şahnəzər Məliyə və Mirzə Əliməmməd ağaya xəbər göndərdim ki, sizə çatdırsınlar.

***

Mirzə Əliməmmədin gözləri önündə daha bir səhnə canlanır.

***

Şamaxıda rus qarnizonunun yerləşdiyi qalanın içi.Rus leytenantı,podporu-çik,keşiş qiyafəsində olan Onan və boynundan xaç asılmış Mirzə Əliməmməd ma-sa arxasında əyləşmişlər.Leytenant deyir:

-Mı russkiye vidim v vas svoix bratyev po vere i polnostyu doveryayem vam.Yeyo veliçestvo imperatritsa Yekaterina polna reşimosti v sozdanii armyan-skoqo qosudarstva na Kavkaze so stolitsey v Erivani.

Podporuçik:

-Biz ruslar sizi öz din qardaşlarımız hesab edir və sizə tam etibar edirik.Ül-

ya-həzrət imperatriça Yekaterina Qafqazda paytaxtı İrəvan olacaq erməni dövləti-nin yaradılmasında qərarlıdır.

Ohan soruşur:

-Sizcə, bu dövlət hansı əraziləri əhatə etməlidir?

Podporuçik Ohanın sualını leytenanat üçün tərcümə edir:

-Kakiye territorii po vaşemu mneniyu eto qosudarstvo doljno oxvatıvat?

Leytenant:

-Osnovoy doljno stat territoriya Erivanskoqo xanstva,a v dalneyşem duma-yem vklyuçit v yeqo sostav Karabax i Naxeçivan. Kak qovoritsya vsemu svoye vremya.

Podporuçik:

-Bu dövlətin əsas özəyini İrəvan xanlığı təşkil edəcək,daha sonra isə onun

tərkibinə Qarabağ və Naxçıvanı da daxil etməyi düşünürük.Necə deyərlər,hər şeyin öz vaxtı var.

Ohan:

-Bəs,Osmanlı dövlətinin tərkibində qalan əzəli erməni torpaqları necə ola-caq?

Podporuçik:

-A kak nasçyot iskonno armyanskix zemel ostavşixsya v sostave Ottoman-skoy imperii?

Leytenant:

-Nu,druq moy,ya viju appetit u vas ne ploxoy.No povtaryus,vsemu svoyo vremya.

Podporuçik:

-Əziz dost,görürəm ki,iştahanız heç də pis deyil.Amma yenə təkrar edirəm,

hər şeyin öz vaxtı var.

***

İçəri girən Ohanın səs-küyü Mirzə Əliməmmədi xəyallardan ayırır:

-Mirzə,Mustafa xanın adamları Mirzə Yusiflə birlikdə Salyana getmiş Qa-rabağ ermənisini ələ keçiriblər.İndi onu dindirirlər.Artıq o,Şahnəzər Məliyin adamı olduğunu,onun tərəfindən göndərildiyini və Qızılayağa və Mirzə Yusifə məxfi məktublar gətirdiyini etiraf edib.

Mirzə Əliməmməd:

-Əla.Ohan,sənin təcili Qarabağa qayıtmağın lazımdır.

Ohan:

-Sən nə danışırsan,mən səni bu vəziyyətdə qoyub necə gedim?! Heç vaxt!

Mizə Əliməmməd qalxmağa cəhd edir:

-Onda birlikdə gedək.

Ohan onun çiyinlərindən basaraq:

-Uzan,sən nə edirsən?Yaxşı get deyirsən? gedim,təki sən narahat olma.

***

İbrahimxəlil xanın sarayının bağçası.Əbülfət bəylə Məmməd bəy hovuzun qırağında nərd oynayırlar.Məmməd bəy zəri atır, “Üç qoşa”-deyib,damaları xanala-ra yerləşdirir:

-Bu biri,bu ikisi,bu üçü,bu da dördü.

Sonra Əbülfət bəy zər atır:

-Şeş-beş...Bu şeş,bu da beş.Məncə,artıq hər şey aydındır.

Məmməd bəy nərd taxtasını qatlayır:

-Doğrusu, nərddə əlim heç vaxt gətirməyib.Tehranda necə,nərd oynayırlar-mı?

Əbülfət bəy:

-Türklər oynayırlar.Farslarıın nərd oynadığını heç görmədim.Qulaq as, Məmməd,dünən Qasımgidə idim,görüşümə nədən gəlmədiyi ilə maraqlandım.Ara-

nızda olanları eşitdim,çox pərişan oldum.Onu bu gün saraya dəvət etmişəm.Sözü-

nü yerə salmadı,indilərdə gələcək.Ümid edirəm ki,mənim xətrim üçün əl verib,ba-

rışacaqsınız.

Məmməd bəy nə isə demək istəyir,fəqət Əbülfət bəy onun sözünü kəsir:

-Etiraz-filan eşitmək istəmirəm.

Məmməd bəy:

-Yalnız sənin xətrin üçün.

Kadra girən nökər:

-Əbülfət bəy,Qasım ağa gəlib.

Əbülfət bəy:

-Get,gəlirəm.(Məmməd bəyə müraciətlə)Gəl!

Öncə nökər,ardınca isə Əbülfət bəylə Məmməd bəy gedirlər.

***

İbrahimxəlil xanın sarayının məşvərət otağı.İbrahimxəlil xan taxtında otu-rub.Vaqif və Kələntər Ağası bəy onun qarşısında əyləşiblər.Vaqif danışır,digərləri

onu dinləyirlər.

-Bu məktubda yazılanlar bütün təxminlərimizi təsdiq edir.Urusların nə dü-şündükləri onsuz da məlumdur.Şahnəzər Məliyə gəlincə,Yeganə Məliyin meyidi tapıldıqdan sonra onun nə yuvanın quşu olduğu zatən məlum olmuşdu.Mənə elə gəlir ki,Mirzə Əliməmməd qayıtmayınca Şahnəzər məsələdən xəbərdar olduğumu-zu bilməməlidir.Onda zərrə qədər şübhənin doğmasına imkan verməməliyik,fəqət hər bir addımını diqqətdə saxlamalıyıq.Uruslara gəlincə,onlar da bizim kimi xacə

sarıdan narahatdırlar.Və xacəyə qarşı onların güclü müttəfiqə ehtiyacı var.Bizim

də müttəfiqə ehtiyacımız var.Urusları bizim simamızda gerçək bir müttəfiq tapdıq-larına inandıra bilsək,erməni məsələsinin, müvəqqəti də olsa,təxirə salınmasına və vaxt qazanmağa nail olarıq.Qacara qarşı arxamızı möhkəmləndirərik,digər xanları özümüzə tabe edərik.

İbrahimxəlil xan:

-Bəs,urusları gerçək müttəfiq olduğumuza necə inandıracağıq.

Vaqif:

-Əbülfət bəyi Qızılayağın yanına göndərmək lazım gələcək.

Xan:

-Dediklərinlə razıyam,amma yenə də Mirzə Əliməmmədlə məsləhətləşməyə

ehtiyac var.Allah ona şəfa versin!

Kələntər Ağası bəy:

-Sağalması uzun çəkərsə,necə?

Xan:

-İnşallah uzun çəkməz.Tezliklə sağalıb geri dönər.

***

Mustafa xanın Fitdağdakı düşərgəsi.Mirzə Əliməmməd əsgərin köməyi ilə

çadırların arası ilə gəzir.Örtüyə büründüyü üçün başının sarığından başqa digər sarıqları gözə dəymir.O deyir:

-İnşallah iki- üç günə Qarabağa yola çıxa bilərəm

Əsgər:

-İnşallah.

Mirzə Əliməmməd:

-Heç Qarabağda olmusanmı?

Əsgər:

-Yox.Bakıda,Gəncədə,Ərdəbildə,Təbrizdə,Naxçıvanda,İrəvanda,Tiflisdə olmuşam,amma Şuşanı görməmişəm.

Mirzə Əliməmməd:

-Saydıqların Azərbaycanın qədim və böyük şəhərləridir.Şuşa isə yenicə sa-

lınmış kiçik şəhərdir,amma gözəllikdə tayı-bərabəri yoxdur.

Əsgər:

-Eşitmişəm.Şəhərin əsaasını rəhmətlik Pənahəli xan qoyub.İbrahimxəlil xanın dövründə isə əməlli-başlı şəhərə çevrilib.

Mirzə Əliməmməd:

-Mənsə Azərbaycanı qarış-qarış gəzmişəm.Həmədandan,Qəzvindən Dər-bəndə və Tiflisə,Bakıdan Naxçıvan və İrəvana qadər hər yerində olmuşam.Sizin

Şamaxıda üç dəfə olmuşdum,bu dəfəki səfərim dördüncüsü oldu.

Mirzə Əliməmməd:

-Yaxşı,sən get,bir az da tək gəzim.

Əsgər “Necə istərsiniz!” deyib Mirzə Əliməmmədin əlini buraxıb gedir. Mirzə Əliməmməd isə tək yavaş-yavaş yoluna davam edir,onun üçün ayrılmış

çadıra yaxınlaşır və Şamaxı xanının vəzirinin onu gözlədiyini görür.

Vəzir onun əlindən tutaraq:

-Əsgəri nədən buraxdınız?

Mirzə Əliməmməd:

-İstədim bir az da tək dolaşım.

Vəzir:

-Amma hələ çox zəifsiniz.

Vəzirlə Mirzə Əliməmməd çadıra girirlər.

***

Çadırın içi.Həmsöhbətlər içəri daxil olduqdan sonra vəzir qonağa yata-ğında oturmasına yardım edir,özü də onun qarşısında oturur:

-Bakı xanı üç gün öncə gecə gözlənilmədən qaladan çıxaraq mindən ar-

tıq urus əsgərini cəhənnəmə vasil edib.İndi Şamaxıdakı urusların ən azı yarısını Bakının mühasirəsini gücləndirmək üçün göndərirlər.Dərbənddən də əlavə qüvvə-lər gətirilir.Başqa bir xəbər də Arazın o tayından gəlib.Ağa Məhəmməd şah Qacar

urusların üzərinə yürüməyi düşünür.Ordu hazırlıqları ilə məşğuldur.Bütün bunlar barədə Mustafa xan İbrahimxəlil xana məktub yazaraq yola salıb artıq.Gəldim bir sənin də fikrini öyrənim.

Mirzə Əliməmməd:

-Mən urusları Azərbaycan üçün daha böyük təhlükə hesab edirəm.

Vəzir:

-Mustafa xan da bu fikirdədir.Fəqət hər şey İbrahimxəlil xanın qəbul edəcəyi qərardan asılı olacaq.O nə qərar qəbul etsə digər xanlar da ona qoşulacaq-lar.Bilirsən də hər kəs artıq onu özünə böyük hesab edir.Yəni indi bütün xanlar

Onunla Ağa Məhəmməd şah arasında seçim etmək məcburiyyətindədir.Arazın o tayındakı xanlar da həmçimin.

Mirzə Əliməmməd:

-Onlar artıq seçimlərini etmişlər və Qacarın yanındadırlar.Bakılı Hü-seynqulu xan da Qacara tərəfdardır. O gələn kimi Cavad xanın da onun yanında yer alacağına heç bir şübhə yoxdur.İbrahimxəlil xanla Qacar bir-birilərini rəqib qismində görürlər. İttifaq bağlamaları mümkün deyil.Odur ki,İbrahimxəlil xan gec-

tez uruslarla dil tapmağa çalışacaq.

Vəzir:

-Bəs,sən özün nə düşünürsən?

Mirzə Əliməmməd:

-Mən öz xanıma sədaqət andı içmişəm.

Vəzir:

-Əgər and içməsəydin ?

Mirzə Əliməmməd:

-And içməsəydim,Qacara qoşulub,son damla qanıma qədər uruslarla vuruşmağı özümə şərəf bilərdim.

Vəzir:

-Biz də o fikirdəyik

Mirzə Əliməmməd:

-Əgər Mustafa xan indi Şamaxıda,öz sarayında olsa idi,seçmək imkanı olardı.Burada isə onun yalnız bir seçimi var.Qacarı gözləmək.

***

İbrahimxəlil xanın sarayı Xanla Vaqif sarayın içində ora-bura var-gəl

edirlər.Xan deyir:

-Artıq qəti addımlar atmaq lazımdır.Mustafa xanın yazdığına görə,Mir-

zənin halı yaxşıdır və iki gün sonra yola düşə bilər.Məktubu dünən aldığımızı nə-

zərə alsaq,deməli,o sabah,ya da uzağı biri gün Qarabağda olacaq.Iki gün də gözlə-mək lazımdır.

Vaqif:

-İki gün də gözləsək? artıq gec ola bilər.İndi hər dəqiqəmiz qızıldır.

Xan:

-Nə təklif edirsən?

Vaqif:

-Bir məktub yazıb,Əbülfət bəylə Qızılayağın yanına göndərmək lazım-dır. Fitilbörkə də bahalı hədiyyələrlə birlikdə bir heyət göndərmək,itaət bildirmək vacibdir.Yalnız bu yolla xanlığı qoruya bilərik.

Xan:

-Artıq bir dəfə sənə qulaq asıb uruslarla yaxınlaşmağa cəhd etdik.Fəqət

bizi xacəyə qarşı tək qoyub getdilər.Bu dəfə də belə olmayacağına kim zəmanət verə bilər.Mütləq Mirzə Əliməmmədi gözləməliyik.Bu son qərarımdır.

***

Mirzə Əliməmməd,Mustafa xan və xanın vəziri açıq havada ayaq üstə durublar. Bir qədər aralıda Mirzə Əliməmədin atını yüyənindən tutmuş bir əsgər əmrə hazır vəziyyətdə dayanıb.Uzaq planda xanın və vəzirin atlarını saxlayan iki

əsgər gözə dəyir.Mustafa xan Mirzə Əliməmmədlə qucaqlaşır:

-Sənə yaxşı yol.Sözlərimi İbrahimxəlil xana çatdırmağı unutma!

Mizə Əliməmməd “Unutmaram!”- deyib,vəzirlə də qucaqlaşır.

Vəzir:

-Yaxşı yol,yolun açıq olsun!

Mirzə Əliməmməd “Hər şeyə görə təşəkkür edirəm.”- deyib,atına minir:

-Allah sizi hifz etsin,salamat qalın!

Xan:

-Gülə-gülə!

Vəzir:

-Allah köməyin olsun!

Mirzə Əliməmməd hadisə yerindən uzaqlaşır.

***

Şahnəzər Məlik əlliyə yaxın atlı ilə bir düzənlikdə hərəkət edir.Atlıların hamısı silahlıdır.Qarşıda bir kənd görünür.

***

Kəndin içi.Şahnəzər Məlik və atlılar kəndin içi ilə gedirlər.Hər tərəfdən

gələn yeni atlılar onlara qoşulur.

***

Dəstənin içində yanaşı gedən üç atlı.Atlılardan biri o birilərinə deyir:

-Hə,qardaşlar,artıq müsəlmanlardan intiqamımızı almaq vaxtı yetişdi.

İkinci atlı:

-Müsəlmanlar bizə nə pislik edib ki? Bizim məqsədimiz erməni dövləti

qurmaqdır.

Üçüncü atlı:

-Müsəlmanları bu torpaqlardan qovub yerinə erməniləri məskunlaşdırma-saq,erməni dövlətini necə quracayıq?Ona görə istər-istəməz onları qırmaq lazım olacaq?

İkinci atlı:

-Qocaları,arvadları,uşaqları da?

Birinci atlı:

-Hamısını son nəfərinə kimi!

İkinci atlı:

-Bəs,Allahda qorxmursunuz?Axı,onlar bizə heç vaxt bir pislik etməyiblər.

Yaşamağa yer veriblər,çörəklərini,sularını bölüşüblər.

Üçüncü atlı:

-Nə,indi deyirsən,erməni dövləti olmasın?

İkinci:

-Niyə olmasın,olsun.Amma bunun üçün İbrahimxəlil xanı ailəsi ilə bir-likdə Qarabağdan qovsaq,bəsdir də.O birilərinin,axı,nə günahı var?!

Birinci atlı:

-Müsəlmanları qovub,yerlərinə erməniləri məskunlaşdırmasaq,erməni

dövlətini qurq bilmərik.Onlar heç vaxt erməni hökumətini tanımazlar və bu höku-mətə tabe olmazlar.

***

Yaşıl dağ yamacı.Uzaqda altı-yeddi tərəkəmə çadırı görnür.Yaxın planda isə ucu-bucağı görünməyən qoyun sürüsü ot otlayır.Qayanın üstündə 12-

13 yaşlarında iki oğlan uşağı oturub. Onlardan biri tütək çalır.Bu dəm sayları

100-ə qədər olan erməni atlılar peyda olurlar.

Atlılar uşaqlara çatar-çatmaz ermənilərdən biri qılıncı ilə uşaqların hər ikisinin başını bədənindən ayırır.Bu atlıların coşmasına və vəhşi səslər çıxardaraq çadırlar tərəf çapmalarına səbəb olur.

***

Çadırların sakinləri təəccüb və həyacanla çölə çıxırlar. Bunlar dörd kişi,

dörd qadın və altı uşaqdır. Qadınlardan birinin südəmər körpəsi var.Yaxında ocaq üstündə qaynayan iri bir qazan diqqəti çəkir.Ermənilər vəhşi sədalar altında adam-ların üstünə şığıyıb onları doğramağa başlayırlar.Şahnəzər Məlik qılıncına keçirdi-yi südəmər körpəni qaynar qazanın içinə atır.

***

Səsə gələn 10-12 yaşlarında atlı çoban bütün bunları kənardan müşahidə edir.Ermənilər onu görür.5-6 atlı dəstədən ayrılıb atı ona tərəf sürməyə başlarırlar.

Uşaq cəld atının başını döndərib çapmağa başlayır.Ermənilər onun dalınca götürü-lürlər.

***

Ermənilər sürünü qabaqlarına salıb qovalamağa başlayırlar.

***

Uşaq atını çapa –çapa,körpünü keçir.Ermənilər körpüyə çatmamış atlarının başlarını geri döndərirlər.

***

İbrahimxəlil xanın sarayının məşvərət otağı.İbrahimxəlil xan taxtda otururb.

Solunda Vaqif, Kələntər ağası bəy,sağında isə Qazi və Səfər əyləşmişlər.30-35 nə-fər məşvərət iştirakçısı,o cümlədən axund,Əbülfət bəy,Məmməd bəy və Qasım on-

larla üzbəüz yerlərini almışlar.Xanın üzündən əsəb və həyacan oxunur:

-Baş verənləri artıq hamınız eşitmisiniz.Şahnəzər Məlik başına topladığı yü-zə yaxın erməni qulduru ilə yaylaqdan hələ qışlağa enməyə macal tapmamış elatla-ra hücum edərək,qoca,qadın,uşaq demədən əlli səkkiz nəfər müsəlmanı vəhşicəsinə qətlə yetirmiş,iki min başdan artıq qoyun sürüsünü yağmalayaraq dağlara çəkilmiş-dir.Ətraf kəndlərin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün hər kəndə iyirmi nəfər əsgər göndərmiş,camaatı silahla təmin etmişik.Sabah sübh tezdən Səfərin başçılığı ilə iki

yüz atlımız quldurları tapıb zərərsizləşdirmək məqsədi ilə dağlara hərəkət edəcək-dir.Müsəlman əhalimiz qəzəb içindədir və xalq intiqam məqsədi ilə artıq erməni

kəndlərinə hücumlar təşkil edir,evləri yandırır,ələ keçirdikləri başıpapaqlı erməni-ləri öldürülər.Biz bunun qarşısını vaxtında almasaq,hadisələr idarə olunmaz bir hal

alacaq.Hamınızdan xahişim budur ki,milləti sakitləşdirmək üçün əlinizdən gələni əsirgəməyəsiniz.Bu hadisələrin mahiyyətin isə indi vəzir sizə qısaca izah edəcək.

Buyur.

Vaqif:

-Şahnəzər etdiklərini öz başı ilə etməyib.Bizə onun ururslarla əlbir olduğu,

Qızılayağın və Mirzə Yusifin təlimatı ilə hərəkət etdiyi dəqiq məlumdur.Məqsəd

müsəlmanları qızışdırmaq,onları erməni kəndlərinə hücumlar təşkil etməyə təhrik

etmək,bir-iki erməninin burnunun qanamasına nail olmaqdır. Sonra Qızılayağa məktub yazıb ,haray qaldıracaqlar ki,vay,durma, gəl,müsəlmanlar bizi qırır.Qızıl-

ayaq da bunu bəhanə edib,Qarabağa qoşun çəkəcək.Sonra isə xanlığı ləğv edib ye-rində erməni hökuməti təşkil edəcək.Ondan sonra nələrin olacağını təsəvvür etmək çətin deyil.Sizin hamınızı evlərinizdən qovub,evlərinizə erməniləri yerləşdirəcək-lər.Urusların istədiyi budur.Ona görə...

İçəri girən keşikçibaşı vəzirin sözünü kəsərək,həyacanla və ucadan deyir:

-Xan camaat Ohanın evini mühasirəyə alıb,onu öldürmək istəyirlər!

***

Ohanın evi.Ohan qorxu içində evin bir küncünə sığınıb.Evin qapısı vurulan zərbələrdən cərçivəsi ilə birgə titrəyir.Şüşələri çilik-çilik olmuş pəncərələrdən daş yağır.Səs-küydən ağız deyəni qulaq eşitmir.Nəhayət qapı zərbələrə tab gətirməyib, çərçivəsi ilə birlikdə yerindən qopur.Evə girən qəzəbli insanlar qorxusundan tir-tir əsən və rəngi ağarmış Ohanı döyə-döyə çölə çıxarırlar.Kütlə onu əhatəyə alıb,tə-pikləməyə başlayır.

Bu dəm güllə səsi eşidilir.Ortaya sükut çökür və hər kəs səs gələn tərəfə baxır.

***

Mirzə Əliməmməd at belində oturub.Sağ əlində tutduğu və göyə tuşladığı

tüfəngi tüstülənir.O,atını irəli doğru sürməyə başlayır.

***

Xəfiyyəbaşı irəlilədikcə camaat aralanıb,ona yol verir.O,yerdə uzanan və ağzı-burnu qan içində olan Ohana yaxınlaşır:

-Qalx ayağa.

Ohan zarıya-zarıya,cox çətinliklə ayağa qalxır.Mirzə Əliməmməd ona kö-

mək edir və atının tərkinə mindirir və onlar yavaş-yavaş hadisə yerindən uzaqlaşır-lar.

***

Mahmudun keçmiş evi.Ohan evin həyətində əlüzyuyanın qarşısında du-rub,üz-gözünü yuyur.Səraslan əlində dəsmal onun yanında dayanıb.Bir qədər aralı-

da duran Mirzə Əliməmməd üzündə təbəssüm Ohanı seyr edir:

-Ə lotu,sən necə adamsan,gah oğlun səni öldürmək istəyir,gah səni çarmı-xa çəkirlər,gah da təpiklərinin altına salıb döyürlər.

Xəfiyyəbaşı sözünü bitirər-bitirməz qəh-qəhə çəkib gülməyə başlayır.Sə-

raslan da ona qoşulub gülməyə başlayır.Ohan zarıya-zarıya:

-Gül,gül.Uruslar səni kəsik-deşik edəndə mənim də gülməyim gəlirdi.

Mirzə Əliməmməd:

-Gülməyin gəlirdi,bəs,niyə gülmürdün,nə vaxt sənə baxırdım gözünün qorasını sıxdığını görürdüm.

Mirzə Əliməmmədlə Səraslan yenə bir-birinə qoşulub gülürlər.Ohan əl-

üzünü yuyub,qurtardıqdan sonra geri dönür və Səraslanın ona uzatdığı dəsmalı gö-türüb,silinməyə başlayır.

***

İbrahimxəlil xanın sarayı.Xan,Vaqif və Kələntər Ağası bəy məşvərət otağının tam ortasında durub söhbət edirlər. Xan Ağası bəyə deyir:

-Deməli,belə,sən hazırlaş və sabah sübh tezdən Fitilbörkə yola çıx.Əbül-fət də Qasımla Salyana yola düşsünlər.(Üzünü Vaqifə tərəf çevirir.)Sən də lazım olan hər şeyi hazır et.

Bu dəm Səfər içəri girərək deyir:

-Ohanı biz yetişmədən öncə Mirzə Əliməmməd ağa xilas edib...

Xan da,Vaqif də,Kələntər Ağası bəy də təəccüblə Səfərə baxırlar.

Səfər sözünə davam edir:

-...Ohanla birlikdə harasa gediblər.Hara getdiklərini kimsə bilmir.Nə qədər soraqlaşdıqsa,gördüm deyən olmadı.

Xan titrək bir səslə:

-Sən səhv etmirsən ki?

Səfər:

-Onu Ohanın evinin qarşısında azı yüz nəfər görüb.Qala keşikçiləri də onun şəhərə qayıtdığını təsdiqləyirlər.

Xan:

-Bəs,o indi harada ola bilər?Səfər,səni and verirəm Allaha,onu yerin altında olsa da tap,gətir.

Səfər “Baş üstə!”-deyib gedir.

***

Ekranda yazılır: “İbrahimxəlil xan oğlu Əbülfət bəyi Salyana general Zubovun,Kələntər Ağası bəyin başçılığı ilə bir heyəti isə məktub və hədiyyələrlə birlikdə Peterburqa,imperatriça Yekaterinanın hüzuruna göndərərək mütilik ifadə edir.Hər iki heyət ruslar tərəfindən çox yaxşı qarşılanır və xoş xəbərlərlə geri dö-

nür.General Zubov Vaqifə hədiyyə olaraq,üzəri almazlar və bahalı daş qaşlarla bəzədilmiş bir əsa göndərir.İbrahimxəlil xanın təklif və təkidi ilə Təbriz xanı da daxil olmaqla,Azərbaycanın əksər xanları ruslara itaət etməyə hazır olduqlarını bə-yan edirlər.Bu arada xanlara Ağa Məhəmməd şah Qacardan məktublar gəlir. Bu məktublarda şah onlardan kafir ruslara qarşı birləşməyi və ona tabe olmağı tələb edir.Tabe olmayanların cəzalandırılacağını bildirir.Nəhayət,1797-ci ilin yazında Azərbaycanı ruslardan təmizləmək məqsədi ilə qızılbaş ordusu Araz çayını keç-di.Yekaterinanın yerinə rus imperatorluq taxtına sahib olmuş Pavel Ağa Məhəm-məd şahla kəllələşməkdən qorxaraq Azərbaycandakı rus ordusuna geri çəkilmək əmri verdi.Beləcə,rus ordusu döyüşə girmədən türk-qızılbaş ordusunun qabağından qaçdı.Xəyanət yolunu tutmuş xanlar Ağa Məhəmməd şahla üz-üzə,tək və arxasız qaldılar.Xalq hər yerdə böyük türk hökmdarını və xilaskar qızılbaş ordusunu gül-çiçəklə və böyük sevinclə qarşıladı.İbrahimxəlil xan Qarabağı başsız qoyub Car-Balakən xanına pənah apardı.Qacar Şuşaya döyüşsüz daxil oldu.”

***

Şuşanın Gəncə qapıları.Qızılbaş ordusu təntənə ilə şəhərə daxil olur. Müzəffər ordunu qarşılamaq üçün bura toplaşmış xalq təbil zurna sədaları altında rəqs edir.Aşıqlar Ağa Məhəmməd şahın şərəfinə xorla oxuyurlar:

-Bəylərimizə dəmirdonlu deyərlər,

Daim içimizdə ərlik işlənir.

Qoç igidlər törər iligimizdən,

Qənim qabağında biri beşlənir.

Döyüş babamızdan miras qalıbdır,

Dağlar əlimizdən zara gəlibdir.

Məskənimiz səri-qayalar olubdur,

Qağanlar çığrışır,pələng daşlanır.

İki xanlar bir araya gələndə,

Qurd oyunun aralığa salanda,

Kəllələr kəsilib yumbalananda,

Halaylar pozulub tüp qılınclanır.

***

Ağa Məhəmməd şahla Cavad xan at belində içəri girər-girməz,başlarına

hər tərəfdən gül-çiçək yağışı yağmağa başlayır.

***

Vaqifin evi.Musiqi sədaları bura qədər gəlib çıxır.Vaqif,Kələntər Ağası bəy,Mirzə Əliməmməd və Qasım süfrə arxasında oturub qəhvə içirlər.Hamısının üz-gözünə kədər hakimdir.Kələntər Ağası bəy qəhərdən boğula-boğula deyir:

-Bütün ömrüm boyu İbrahimxəlil xana sədaqətlə xidmət etdik.Gecə ilə

ailəsini yığıb qaçdı.Bizə xəbər verməyi belə lazım bilmədi.Demək ki,bizə etibar et-

mədi.

Mirzə Əliməmməd:

-Hələ də gec deyil.İstəyən,çətinlik çəkmədən şəhəri tərk edib gedə bilər.

Amma hər birimizin özümüzə görə adımız-sanımız var.Arvad kimi qaçmaq bizə yaraşmaz.Alnımıza ölüm yazılıbsa,onu kişi kimi,türkə yaraşan bir şəkildə qəbul etməliyik.

Vaqif:

-Bu da axırı...

Bu sözlərdən sonra ortaya dərin bir sükut çökür.

***

Səraslanın evi.Səraslan evin həyətində odunları bir küncə yığmaqla məşğuldur.Bu dəm qapı döyülür.Səraslan əlindəki odunları yerə qoyur və qapıya

yaxınlaşa-yaxınlaşa soruşur:

-Kimsən?

Kadr arxasından Saroşun səsi gəlir:

-Allah qonağı.

Oğlunun səsini tanımayan ata qapını aça-aça deyir:

-Allaha da qurban,qonağına da!

Qapının açılması ilə Saroşun içəri girib atasına sarılması bir olur:

-Səsimdən,demək ki,tanımadın.

Səraslan oğlunu bağrına basaraq:

-Qədəmlərinə qurban olum,ay bala!Ayağının altında ölüm ay oğul!Elə bilirdim bir də səni görmək mənə qismət olmayacaq.Gəl içəri,yolunu gözləməkdən ananın gözünün kökü saralıb.

***

Səraslan,Saroş,Səraslanın uki yeniyetmə və bir azyzşlı oğlu süfrə arxasında oturublar.Saroşun anası və bacısı süfrəyə çörək düzürlər.Anası deyir:

-Axır ki,Allah dualarımı eşitsi.Qorxurdum ki,ölərəm səni bir də görmə-rəm.Boyuna qurban,ay bala,buxununa qurban ay bala!

Saroş:

-Maşallah,uşaqlar da böyüyüblər.Nə isə sizə şad bir xəbərim var.

Səraslan:

-O nə xəbərdir elə?

Saroş:

-Sabahdan hamımız saraya köçürük.

Səraslan:

-Xeyir ola?

Saroş:

-Görürəm ki,xəbəriniz yoxdur xəbərdən.Ağa Məhəmməd Şah Qacar bir saat bundan qabaq fərman verib,Məmməd bəyi Qarabağ xanı təyin edib,sarayı da verib onun ixtiyarına,özüsə Əbülfət bəyin mülkündə qalacaq.Məmməd bəy də xan

təyin edilən kimi məni Qarabağ xanlığının ordu əmiri təyin edib.

Ana:

-Maşallah,oğlum böyük adam olub.Biz də onun sayəsində bir gün görə-rik,inşallah!

Səraslan:

-Maşallah!Mən də oturub gözləyirdim ki,nə vaxt gəlib məni zindana və ya edam etməyə aparacaqlar.

Saroş:

-Sən nə etmisən ki?

Səraslan:

-Necə yəni nə etmişəm?Şuşada hamı məni Mirzə Əliməmmədin adamı kimi tanıyır.

Ana:

-Ay kişi,qoy oturmuşuq,sən Allah!Göyərçinlərə qulluq etmək nə vaxt-dan qəbahət hesab edilir?

***

Vaqifin evi.Vaqif,Mirzə Əliməmməd,Kələntər Ağası bəy və Qasım otu-rub,söhbət edirlər.Qasım deyir:

-Əgər Əbülfət bəylə Salyana,Qızılayağın yanına getməsəydim,bəlkə də

indi təlaş içində olmazdım.

Vaqif:

-Oğul,hələ də gec deyil,qaç,canını qurtar.

Qasım:

-Sizi qoyub hara gedim,ay ata? Camaat nə deyər?

Mirzə Əliməmməd :

-Heç deyəsən, bizi itirib-axtaran yoxdur,axı.Nə isə dostlar,Allaha təvək-kül!Ürəyinizi sıxmayın.

Kələntər Ağası bəy:

-Ölümdən heç vaxt qorxmamışam,amma oturub,onu gözləməyin bu qə-dər cansıxıcı olduğunu bilmirdim.

Bu dəm kadr arxasından açılan darvazanın cırıltısı və pilləkanlarla qalxan çoxsaylı ayaq səsləri eşidilməyə başlayır.Mirzə Əliməmməd deyir:

-Gəlirlər!Allah sizi hifz etsin,dostlar!

Qələmdar pərdələr aralanır və içəri əsgərlər girir.Onlardan biri arxadan gələn dostlarına səslənir:

-Dördü də buradadır!

İçəri onbaşı girir:

-Məmməd xanın fərmanına əsasən dördünüz də həbs olunursunuz!

Vaqif təəccüblə:

-Məmməd bəyin?!

Onbaşı:

-Bəli.Ağa Məhəmməd şah Qacar onu Qarabağ xanı təyin edib.

Vaqif və yoldaşları ayağa qalxırlar.Bu an Mirzə Əliməmməd belindəki xəncəri çəkir,“ La ilahə illəllah,Mühəmmədən rəsulillah!”-deyib,xəncəri ürəyinə

sancır.

***

Bazar meydanı.Meydanın perimetri boyunca qızılbaş ordusunun əsgər-ləri düzülmüşdür.Meydanın ortasında otuza qədər dar ağacı qurulmuşdur.Əsgərlər

İbrahimxəli xanın adamlarını iki-iki,üç-üç əl-qolları bağlı halda dar ağclarının ya-nına gətirirlər.Əsirlərin içində Vaqif,Kələntər Ağası bəy,Qasım,qazı,Ohan və digər əyan-əşrəf var.Ağa Məhəmməd şah Qacar,Məmməd xan Cavanşir(Məmməd bəy) və Oızılbaş ordusunun əmiri Məmmədhüseyn xan Qacar və Abbas bəy kənarda durmuşlar.

***

Kameranın obyekti Vaqif,Kələntər Ağası bəy və Qasıma tərəf yönəlir. Kadra daxil olan Səfərəlibəy atdan enmədən kinayəli baxışlarla Vaqifi süzür və so-

ruşur:

-Məşhur şair Molla Pənah Vaqif sənsənmi?

Vaqif də eyni tərzdə cavab verir:

-Molla Pənah Vaqif olmağına Molla Pənah Vaqifəm,şair olmağına da şairəm,amma məşhur olduğumu bilmirdim, səndən öyrəndim.

Səfərəli bəy:

-Deməli,üstü almazlarla bəzədilmiş bir əsaya Vətəni satan,onu uruslara peşkəş cəkən sənsən?

Vaqif:

-Bu,sənin başa düşəcəyin,ağlının kəsəcəyi məsələ deyil.

Səfərəli bəy təkrar Vaqifi başdan ayağa istehzalı nəzərlərlə süzərək atı-

ni sürür və kadrı tərk edir.

***

Ağa Məhəmməd şah Abbas bəyə deyir:

-Vaqifi və oğlunu zindana salın,qalanlarını asın!

Abbas bəy “ Baş üstə!”- deyib,gedir.Şah üzünü Məmməd bəyə(xana )tə- rəfə tutur:

-Qarabağın aslanı Mirzə Əliməmməd hansıdır?

Məmməd bəy(xan):

-O burada yoxdur,xəncərini ürəyinə sancaraq intihar edib.

Şah:

-Allah rəhmət eləsin!Əfv etmək istədiyim yeganə adam o idi.Onu əsl ki-

şiyə,türkə layiq bir şəkildə dəfn edin!

Məmməd bəy(xan):

-Gözlərim üstdə!

***

Əsgərlər İbrahimxəlil xanın adamlarını bir- bir dar ağaclarının altına gə-tirərək,kəndirləri onların boyunlarına taxırlar.

***

Ağa Məhəmməd şah qılıncını yuxarı qaldırıb,endirməklə əsirlərin öldü-rülməsinə işarə edir.

***

Əsgərlər əmri yerinə yetirirlər.

***

Kameranın obyektivi sıra ilə yanaşı asılmış Kələntər Ağası bəyin,qazı-nın,Ohanın və axundun bənizləri qaralmış üzlərində gəzir.

***

Şuşanın zindanı.Vaqif və Qasım qəfəslərin birində üzbəüz oturaraq də-rin fikrə getmişlər.Kamera tədricən ümumi plandan yaxın plana keçərək Vaqifin üzərində fokuslanır.Vəzirin simasına dərin kədər və qəm hakimdir.Onun gözləri

önündə keçmişin bəzi xatirələri canlanır.

***

EPİZODUN TƏKRARI

Şuşa zindanının dindirmə otağı.Vaqiflə Mirzə Əliməmməd bir tərəfdə,

Məmməd bəylə Qasım o biri tərəfdə qarşı-qarşıya oturmuşlar.

Vaqif üzünü Məmməd bəylə oğluna tutaraq deyir:

-Baxın,hər ikiniz gəncsiniz,həyat təcrübəniz azdır.İbrahimxəlil xan da

sizi bağışlamağa hazırdır.Axı,nə üçün sizə elə gəlir ki,Vətəni yalnız siz sevirsiniz?

Biz də Vətəni çox sevirik.Biz də bu torpağın övladıyıq.

Qasım:

-Vətəni sevən adam heç vaxt uruslara məktub yazıb,onları Azərbaycana

dəvət etməzdi.Sənsə, ata, bunu etdin.Eyni işi səndən öncə ermənilər də görmüşdü-lər.Belə olan halda, səninlə onlar arasında nə kimi fərq var?Onları yenə də başa düşmək olar,onlarla uruslar eyni dindəndirlər və müsəlmanları da eyni dərəcədə sevmirlər.

Vaqif:

-Oğlum,görürsən,birini bilirsən,birini yox...Ermənilərin məktubundan

sonra uruslarda belə bir fikir hasil olmuşdu ki,Osmanlı dövlətinin şərq əyalətləri və

Azərbaycanın İrəvan və Qarabağ xanlıqları hesabına erməni dövləti yaratsınlar. Mənim məktubumdan sonra isə bu fikirdən vaz keçdilər.Qərara gəldilər ki,Azər-baycanın bütün xanlıqlarını İbrahimxəlil xanın hökmü altında birləşdirsinlər.Bu xə-

bər yayılar-yayılmaz,bütün Azərbaycan xanları,o cümlədən urusların qanlı düşmə-ni Cavad xan İbrahim xana məktub göndərib,itaət bildirdilər və öz övladlarını gi-rov qismində Qarabağa göndərdilər.

Məmməd bəy:

-Yəni İbrahimxəlil xan urus padşahının canişini olmalı,Azərbaycan da Urusiyətin kiçik bir əyalətinə çevrilməli idi,eləmi?Əvəzində də uruslar bizim xanı

Ağa Məhəmməd şah Qacardan qorumalı idi?Siz bu addımı Azərbaycan naminə de-yil,İbrahimxəlil xanın taxt-tacını qorumaq,onun hökmünü bütün Azərbaycana yay-maq üçün atdınız.O zaman siz də kiçik bir xanlığın yox,bütün Azərbaycanın vəziri

olacaqdınız,deyilmi?

***

Vaqif dərindən bir “Ah!”çəkir,başını əllərinin içinə alır və yenidən xə-yallara qapılır.

***

EPİZODUN TƏKRARI

Vaqif:

-Nə isə, bu mövzuda zarafat caiz deyil.Gəlin,mövzunu dəyişək...Yaxşı,

ay Ohan,bu Ağa Məhəmməd xan Qacardan ağlın nə kəsir?

Ohan:

-Məncə,o,sizin son ümidinizdir.Onu rədd etməklə siz özünüzü urusların köləliyinə sürükləyirsiniz.Əgər ermənilərin içindən Ağa Məhəmməd şah Qacar ki-mi bir şəxsiyyət çıxsaydı,vallah-billah,ondan on əllə yapışar,onu başımızın tacı ya-pardıq.Amma siz Nadir şahın qədrini bilmədiyiniz kimi,Qacarın da qədrini anla-mırsınız və ya da anlamaq istəmirsiniz.Uca Tanrı sizlərə insana xas olan bütün gö-zəl sifətləri-kişilik,mərdlik,comərdlik,şərəf və ləyaqət kimi sifətlərin hamısını bəxş edib,amma etiraf etməliyəm ki,biz ermənilər dünyanın ən şərəfsiz və ləyaqətsiz millətiyik.Buna baxmayaraq,siz müsəlman,ermənilər isə xaçpərəst olduğu üçün uruslar üstünlüyü həmişə bizə verəcəklər.Ağa Məhəmməd şahı rədd etməklə siz ona nail olacaqsınız ki,bir gün uruslar erməniləri başınızın ağası edəcəklər.Onda iş işdən keçmiş olacaq.

***

Vaqif ayağa qalxıb qəfəsin içində ora-bura var-gəl etməyə başlayır.Qa-

sım atasına deyir:

-Ata,bilirəm ki,ən çox mənə görə narahatsan.Narahat olma,Allah nə ya-zıbsa,o da olacaq.Olacağa carə yoxdur.

Vaqif susmaqda və var-gəl etməkdə davam edir.

Kadr arxasından çəkilən zəncirlərin və yuxarı qalxan dəmir qapının tükürpədici səsi gəlir.

***

İçəri Ağa Məhəmməd şah Qacar,Məmməd bəy(xan) və keşikçibaşı daxil

olurlar.Keşikçilər bu gözlənilməz ziyarətdən öncə bir anlığa özlərini itirirlər və hə-

min an da özlərini ələ alıb,təzim edirlər.Ağa Məhəmməd şah uca səslə keşikçilərə

səslənir:

-Şairin qapısını açın!

Keşikçilər cəld əmri yerinə yetirirlər.Ağa Məhəmməd şah içəri girir.Qasım

cəld ayağa qalxaraq,şaha təzim edir.Ayaq üstə duran Vaqif isə yerində donub qalır.

şah soruşur:

-Urusların qarşısında əyilən Molla Pənah Vaqif özü kimi türk və müsəlman olan şaha baş əyməyi şəninə sığıışdırmadımı?

Vaqif susmağa üstünlük verir.

-Sənin şerlərin Təbrizdən Tehran,Şiraz və İsfahana qədər türklər arasında dillər əzbəridir.Zamanəmizin ən böyük şairlərindənsən.Ona görə də, zindanda da olsa,mən sənin ziyarətinə gəldim.Etiraf edim ki,mən də sənin pərəstişkarınam.Necə

demisən?...

Xubların yasəmən qoxulu zülfü,

Dəxi məndə dini-iman qoymadı.

Məstanə gözləri,xumar baxışı

Apardı əqlimi,aman qoymadı.

Valeh olmasaydım yanağa, xala,

Əlbəttə yetərdim əqlü kamala.

Mən ha döndərmədim qəddimi dala,

Neyləyim, bir qaşı kaman qoymadı...

İstə məndən nə istəyəcəksən!

Vaqif:

-Oğlumun canını bağışla, əfv et onu!

Şah:

-Əfv etdim.(Üzünü Məmməd bəyə tutur.)Onu azad edin,şəhər qapısına qə-

dər ötürün.Bir at verin,hara istəyir,çıxıb getsin.

Məmməd bəy(xan):

-Gözlərim üstə!

Şah Vaqifə müraciətlə:

-Özün üçün əfv diləməyəcəksənmi?

Vaqif:

-Mən İbrahimxəlil xana sədaqət andı içmişəm.

Şah:

-Sənin somrakı taleyin barədə qərarı xanın öhdəsinə buraxıram.

Ağa Məhəmməd şah Qacar qəfəsdən çıxıb qapıya tərəf yollanır.Məmməd bəy(xan) Qasıma deyir:

-Gəl!

Qasım atasına sarılır.

***

Ağa Məhəmməd şahın Şuşadakı qərərgahı.Şah tək taxtda əyləşib dastan

söyləyən aşığı dinləyir.Aşıq Ağa Məhəmməd şaha Vaqif və Vidadinin dəyişməsini

nəql edir:

-Əvvəlcə Vaqif sazı sinəsinə sıxdı vəVidadiyə müraciətlə bu beyti dedi:

“Ey Vidadi,sənin bu puç dünyada

Nə dərdin var ki,zar-zar ağlarsan?

Ağlamalı günün axirətlədir,

Hələ indi səndə nə var ağlarsan?”

Sonra sıra Vidadiyə gəlir və deyir:

“Vaqif,nə çox yan,baş-ayaq atarsan,

Mənə dersən,nə bu qədər ağlarsan?

Sənin də başında məhəbbət beyni

Əgər olsa,eylər əsər,ağlarsan!”

***

Ekranda aşığın şaha haqqında söhbət açdığı səhnə canlanır.Təbiətin gözəl bir guşəsi.gənc aşıqlar dövrə vurub oturmuşlar.Ortada Vidadi və Vaqif əllərində saz deyişirlər. Söz sırası Vaqifindir:

-Ta cəsədin cüda olmayıb candan,

Bil özünü artıq sultandan,xandan.

Qəriblik,ayrılıq nədir ki, ondan

Bu qədər çəkibən azar,ağlarsan!

Vidadi:

-Ağlamaq ki vardır,məhəbbətdəndir,

Şikəstəxatirlik mərhəmətdəndir,

Əsil bunlar cümlə nürüvvətdəndir,

Olsa ürəyində,betər ağlarsan!

***

Ekranda yenidən öncəki səhnə canlanır.Ağa Məhəmməd şah Qacar

taxtda oturub aşığı dinləyir.Aşıq deyir:

-Vidadi sözünü bitirər-bitirməz Vaqif sazını sinəsinə sıxır...

Şah onun sözünü kəsir:

-Dur!Təcili Səfərəli bəyə de,bura gəlsin!

Aşıq “Baş üstünə!”-deyib,şaha təzim edir və gedir.Ağa Məhəmməd şah

ayağa qalxıb, otaqda var-gəl etməyə başlayır və özü-özünə deyir:

-Şikəstəxatirlik mərhəmətdəndir...

İçəri Səfərəli bəy daxil olub təzim edir.Şah onadan soruşur:

-Yaxşı,bəs,Məmməd xan hansı cəhənnəmdədir?İki-üç gündür gözümə dəymir.

Səfərəli bəy:

-Harada olduğu məlum deyil.Deyilənə görə,başı vəzirin arvadı ilə eyş-işrətə qarışıb,dövlət işlərini də bir kənara buraxıb.

Şah qəzəblənərək:

-Yerin altında da olsa,onu tapıb,hüzuruma gətirin!

***

İbrahimxəlil xanın məşvərət otağı.Məmməd bəy(xan)taxtda əyləşib. Qarşısında Saroş oturub.Məmməd bəy deyir:

-Çox qəribədir,əvvəllər özüm-özümə İbrahimxəlil xanın yerinə xan ola-

cağım təqdirdə hansı işləri birinci,hansıları ikinci növbədə,hansıları da daha sonra görəcəyim barədə düşünərdim və ağlıma o qədər görüləsi iş gələrdi ki !Hətta ürə-yimdə əmimi az iş gördüyünə görə məzəmmət də edərdim.İndi isə nə zamansa ger-çəkləşəcəyinə inanmadığım xəyallar gözlənilmədən həqiqətə çevrilib və xanlıq tax-

tında oturmuşam.Və nə edəcəyimi,nədən başlayacağımı bilmirəm.Əslində isə bir-

dən-birə anladım ki,nə bu taxt, nə də hakimiyyət mənə zərrə qədər də olsa,lazım

deyil və mən öz yerimdə oturmamışam.Məndən xan olmaz.

Saroş:

-Mən səni tam başa düşürəm.Çünki mən də anladım ki,məndən əmir ol-maz.Mən əmrlər vermək üçün yox,onları icra etmək üçün yaranmışam.Mən Səfər ola bilmərəm.

Məmməd bəy:

-Dərd burasındadır ki,bütün iş bilənləri İbrahimxəlil xanın adamı olduğu-na görə asdırdıq.İndi nəinki iş görə bilən adamımız yoxdur,hətta məsləhət almağa da adam qalmayıb.Xanlığı kimlə və necə idarə edəcəyimi də bilmirəm.

***

Şuşa qəbristanlığı.Qəbristanlığın kənarında çox sayda adam külüng və

bellərlə bir-birinin yanında otuza qədər qəbir qazımaqla məşğuldur.

***

Minlərlə adam çiyinlərdə daşınan otuza qədər tabutu müşayiət edərək,qə-bristanlığa tərəf axışır.Qadınların ağlaşmasından ağız deyəni qulaq eşitmir.

***

Ekranda tabutların və insan kütləsinin qarşısında gedən mollalar canlanır. Onlardan biri ucadan “Yasin” surəsini oxuyur:

-...İnnama tunziru mənittəbə əz-zikrə və xəşiyər-rəhmanə bil-ğeybi fəbəş-şirhu bi-məğfirətinvə əcrin-kərim.

İnna nəhnu nuhyil məvta vəməktubuma qəddəmu və asarəhum və kullə şəy-innəhsəynahu fi imamin-mubin...

***

Kameranın obyektivi qəbir daşlarının üzərində gəzir.Baş daşlarını üstündə ərəb əlifbası ilə bu sözlər yazılmışdır:

“Mərhumə Məşhədi Minəxanım Məşhədi Əlirza qızı.Təvəllüdü:1155.Vəfa-tı: 1228.”

“Mərhum Hacı Fətullah Hacı Ömər Əfəndi oğlu.Təvəllüdü: 1143.Vəfatı : 1228.”

“Mərhum Toğtul Ərtoğrul oğlu.Təvəllüdü:1210.Vəfatı:1227.”

Kadr arxasından mollanın səsi eşidilir:

-...Vəzrib ləhum-məsələn əshabəl-qəryəti iz ca-əhəl-mursəlun...

***

Qəbristanlığın içi ilə hərəkət edən kütlə ilə birlikdə yanaşı gedən üç nəfər.Kadr arxasından ağlaşma səsi gəlir.Birinci adam o birilərinə deyir:

-Məmməd xanın xanlığının ilk günü qan tökülməklə başladı.Allah ona lənət etsin!

İkinci adam:

-Bu hakimiyyət uzun çəkməz.

Üçüncü adam:

-Allah İbrahimxəlil xanın atasına rəhmət etsin!

***

Ağa Məhəmməd şahın qərargahı.Şah taxtda oturub.Qarşısında iki əsgərin

əhatəsində əl-qolu bağlanmış vəziyyətdə Şahnəzər Məlik durub.Onların da yanla-rında Abbas bəylə Səfərəli bəy dayanmışlar.Ağa Məhəmməd şah ayağa qalxaraq Şahnəzər Məliyə yaxınlaşır və dərhal da burnunu tutur:

-Fu!Bundan nə pis iy gəlir.

Abbas bəy:

-Qorxusundan gedib donuz tövləsində gizlənmişdi.Ona görə də üst-ba-şından donuz iyi gəlir.

Şah:

-Demək,qorxusundan,hə?Bəs,qocaları qılıncdan keçirəndə,hamilə qadın-ların qarınlarını yırtanda,körpələri diri-diri qaynar suya atanda qorxmurdu bu it ba-

lası it?

Səfərəli bəy:

-“Arxalı köpək qurd basar”-deyiblər.Bu erməni köpəyi də uruslara arxa-lanırdı.Daha demirdi ki,bir gün müzəffər türk-qızılbaş ordusu gələcək və bunun ar-

xalandığı əsgərlər tülkü kimi qorxub qaçacaqdır.

Şah:

-Deməli,o, nüsəlman türk cocuqlarını diri-diri suda qaynatmaqdan zövq alırmış,eləmi?

Abbas bəy:

-Bəli,qibleyi-aləm!

Şah:

-Siz də bazar meydanında böyük bir qazan qaynadın və bu köpəyi atın onun içinə!

Abbas bəy:

-Baş üstə!

Şahnəzər Məlik yalvarmağa başlayır:

-Qurbanın olum,şah,başına dönüm,bir qələtdir etmişəm,bağışla məni!

Ayağının altında əbədi qulun olum,şah,öldürmə məni!

Şah:

-Sən zatən doğulanda qul kimi doğulmusan.Sən məgər azad idinmi ki, təzədən qul olasan?Elə bilirdin ki,uruslar Azərbaycanı ələ keçirəcək və erməniləri də yuxarı başda oturdacaq,siz də xalqın başına istədiyinizi gətirəcəksiniz?

(Üzünü Abbas bəyə tutur.)Aparın,dediklərimi eynən yerinə yetirin.Qoy,körpələrə çəkdirdiyi əzabı özü də dadsın!

Abbas bəy “Baş üstünə!”-deyib əsgərlərə başı ilə işarə verir və çıxır. Əsgərlər qorxudan ürəyi gedən Şahnəzəri sürüyə-sürüyə aparırlar.

***

Vaqifin evi.Məmməd bəylə(xanla)Qızxanım bir-birinə sarılaraq ota-ğın ortasında durmuşlar.Yeni xan qadının boynunu və sinəsini öpüşə qərq edir.O, başını qaldıraraq deyir:

-Artıq dünyada heç bir qüvvə bizi bir-birimizdən ayıra bilməz.

Qızxanım:

-Amma,mən ərli qadınam,ona görə də hələ bir qədər gözləmək lazım olacaq.

Məmməd bəy(xan):

-Mən bu qədər vaxt necə dözüm?

Qızxanım:

-Heç məni demirsən,İçim od tutub yanır.Bilsən,bir balışa baş qoyaca-ğımız günü necə həsrətlə gözləyirəm.

Məmməd bəy(Xan):

-Mənimsə gözləməyə heç halım yoxdur!

Qızxanım:

-Elə mənim də!

Bu sözlərdən sonra gənc xan anası yaşında olan qadının köynəyinin yaxasının düymələrini açmağa başlayır.

***

Vaqifin evinin yataq otağı.Yarıqaranlıq otaqdakı yorğanın altında iki nəfər eşq-məhəbbətlə məşğuldurlar.Hər ikisinin bədəni bütünlüklə yorğanla örtülü olduğundan kimlikləri görünmürşFəqət yaxında Qzxanımın və Məmməd xanın pal-

tarları gözə dəyir.Kadr arxasından Vaqifin səsi ilə onun şerindən bir beyt səslənir:

-Həmişə bu idi fikrü xəyalım,

İkimiz bir yerdə həmdəm olalım.

Neyləmişdi sənəVaqif,a zalım,

Onu qəm əlində payimal etdin?

***

Şuşa şəhərinin bazar meydanı.Bura minlərlə adam toplaşıb.Ortada əsgərlərin əhatəyə aldığı boş meydançanın tam mərkəzində böyüük bir tiyan qay-nayır.Tiyanın altından çıxan alov bəzən tiyanın ağzından daha yüksəyə qalxır.Ti-yanın yanında ağacdan öz ətrafında dönə bilən qaldırıcı qurğu quraşdırılmışdır. Qurğudan bir qədər kənarda iki əsgərin arasında əl-qolu bağlı,tir-tir əsən Şahnəzər Məlik,təbilçi,carçı və daha iki əsgər durublar.Təbilçi təbili üç dəfə vurur.Ardınca carçı ucadan car çəkir:

-Eşitdik-eşitmədik deməyin!Ağa Məhəmməd şah Qacarın əmridir!

Təbilçi yenə də təbilini üç dəfə döyür.Carçı yenə də car çəkir:

-Eşitdik-eşitmədik deməyin!Müsəlman türk əhalini vəhşicəsinə qət-

lə yetirən,körpələri qaynar suda bişirən,hamilə qadınların qarnını yırtan erməni quldur dəstəsinin başçısı Şahnəzər Məlik qaynar tiyana atılmaqla edam edilsin!

***

Əsgərlər Şahnəzər Məliyin ayaqlarını qaldırıcı qurğudan sallanan kəndirə bağlayırlar.Sonra ipi çəkməklə onu yuxarı qaldırırlar.Şahnəzər Məliyin çığırtısı aləmi başına alır.Qurğu döndərilir və şahnəzər Məlik tiyanın düz üstümə gətirilir.Sonra kəndir yavaş-yavaş endirilir və məlik qaynar suya salınır.

***

Ağa Məhəmməd şah Qacarın iqamətgahı.Abbas bəy və Səfərəli bəy gü-nahgarcasına başlarını əyərək durmuşlar.Kadr arxasından şahın qəzəbli səsi gəlir:

-Demək belə,hə!Etdiyiniz oğurluq deyil,bəs,nədir?Məgər mən sizə demə-mişdimmi ki,qoşun üçün hansı kənddən nə qədər ərzaq alınırsa-alınsın,kəndlilərin pulu artıqlaması ilə verilməli və heç kəs bizdən narazı qalmamalıdır?..

***

Ağa Məhəmməd şah taxtda oturub,əlində tutduğu tüfəngi Abbas bəylə Sə-

fərəli bəyə tuşlamışdır.O,sözünə davam edir:

-...İndi mənə Şamaxıdan,Mustafa xandan məktub gəlir və bir ay sonra xə-bər tuturam ki,üç kənddən üst-üstə 600 qoyun alınıb,indiyə qədər kəndlilərin pulu ödənməyib.Allahınıza şükr edin ki,bu gün cümə günüdür və cümə günü qan tök-mək istəmirəm.Sabah sübh tezdən hər ikinizi burada gözləyəcəyəm.İndi isə itilin gözümün önündən!Məmmədə də deyin gəlsin!

***

Bəylər təzim edib,otağı tərk edirlər.Onlar çıxdıqdan dərhal sonra Məm-məd xan içəri girir və şaha təzim edərək onun qarşısında günahkar bir görkəm alır.

Ağa Məhəmməd şah Qacar eyni qəzəbli tərzdə ona müraciət edir:

-Demək, başın eyş-işrətə elə qarışıb ki,dövlətin işləri tamam yaddan çıxıb, eləmi?Demək zinakarlıqla məşğulsan,hə?

Məmməd xan susur.

Qacar sözünə davam edir:

-Səni də cümə günü olduğu üçün hələlik cəzalandırmıram,get,amma sübh tezdən burada ol!

Məmməd xan cəld otaqdan çıxır.

***

Ibrahimxəlil xanın sarayının məşvərət otağı.Gecəyarı və qaranlıq oldu-ğundan otaq şamlarla işıqlandırılır.Otaqda Məmməd xan,Abbas bəy,Səfərəli bəy və

Saroş dairə vurub oturublar.Məmməd xan deyir:

-Bu gecə bir iş görə bildiksə-bidik,bilmədiksə,sübh tezdən həyatımızla vi-dalaşacağıq.Onsuz da heç nə itirmirik.Odur ki,təcili tədbir görməliyik.

Abbas bəy:

-Mənim və Səfərəli bəyin içəri girib,şahın işini bitirməmiz çətin olmaz, məsələ oranı xətərsiz tərk etməkdədir.

Məmməd xan:

-Bunda da bir çətinlik olmayacaq.Sizin oradan sərbəst çıxışınızı Saroş öz

adamları ilə təmin edəcəklər.

Saroş soruşur:

-Şahın evini neçə nəfər mühafizə edir?

Səfərəli bəy:

-20 nəfər.

Saroş:

-20 nəfəri sıradan çıxartmaq çətin deyil.Siz sadəcə mənim adamlarıma

keşikçilərə yaxınlaşmaqda kömək etməlisiniz.

Abbas bəy:

-Bu asan məsələdir.Biz sizdən bir-iki dəqiqə əvvəl hadisə yerinə gəlib, keşikçilərə deyəcəyik ki,bu gecə şaha sui-qəsd hazırlandığı barədə məlumat var, ona görə də indi Saroş öz adamları ilə sizə köməyə gələcək.Özümüz də guya bu xəbəri şaha çatdırmaq üçün içəri keçəcəyik və işi bitirəcəyik.Amma sən öz adam-larına nə deyəcəksən?

Saroş:

-Mən deyəcəyəm ki,keşikçilər bu gecə şahı öldürməyi düşünürlər.Biz şahı qorumaq üçün keşikçiləri qırmalıyıq.Siz işi bitirib çıxıb deyəcəksiniz ki,artıq gecikmişik.Oradan dərhal birlikdə xəzinəyə gedib hərəmiz öz payımızı götürəcək və aradan çıxacağıq.

Məmməd xan:

-Mən də sizə şəhəri xətərsiz tərk etməyə kömək edəcəyəm.

***

Şuşa zindanı.Vaqif qəfəsdə oturub,dərin fikirlərə qərq olmuşdur.Bu an

keşikçi həyacan içində qəfəsə yaxınlaşıb,ucadan,titrək bir səslə deyir:

-Şair,indicə xəbər gəldi ki,bu gecə, sübh çağı Ağa Məhəmməd şah Qa-car qətlə yetirilmişdir.

Vaqif cəld ayağa qalxıb,qəfəsin barmaqlıqlarına yaxınlaşır və eyni hə-yacanla soruşur:

-Xəbərin doğruluğuna əminsənmi?

Keşikçi:

-Atamın adının Kərbəlayi Əbülhəsən olduğuna əmin olduğum qədər əminəm.

Vaqif:

-Söndü səltənətin son ümid çırağı.Mənə tez kağız-qələm ver,məktub yazmalıyam.Cəld ol,çünki bir azdan mənim dalımca gələcəklər və bir də məni görməyəcəksən.

Keşikçi cəld Vaqifə kağız və qələm gətirir.Şair onları alıb oturur və de-

yir:

-Yazcağım bu məktubu ölümümdən sonra Molla Vəli Vidadiyə çatdı-

rarsınız.

Keçikçi:

-Əlbəttə ki,çatdırarıq,narahat olma,amma ölüm barədə də düşünmə,Allah

böyük və rəhmlidir.

Vaqif bir söz söyləmədən yazmağa başlayır.O yazdıqca,kadr arxasından

onun öz səsi bu şeri ifa edir:

-Ey Vidadi,gərdişi-dövrani-gəcrəftarə bax!

Ruzigarə qıl tamaşa,karə bax,girdara bax!

Əhli-zülmü necə bərbad eylədi bir ləhzədə,

Hökmü adil padişahi-qadirü qəhharə bax!
Sübh söndü şəb ki,xəlqə qiblə idi bir çırağ,

Gecəki iqbalı gör,gündüzdəki ilbara bax!

Taci-zərdən ta ki,ayrıldı dimaği-pürqürur,

Payimal oldu təpiklərlə səri-sərdarə bax!...

***

Ekranda Vaqifin məktubunu oxumaqda olan və gözlərindən yaş axan Vi-dadi canlanır.O,çılpaq bir qayanın üstündə oturmuşdur.şer Vaqifin ifasında,kadr

Arxasından səslənməkdə davam edir:

-...Mən fəqirə əmr qılmışdı siyasət etməyə

Saxlayın məzlumu zalimdən o dəm Qəffara bax!

Qurtaran əndişədən ahəngəri-biçarəni,

Şah üçün olmidbəri təbdil olan mismarə bax!...

***

Ekranda yazılır:

“Ağa Məhəmməd şah Qacar başı kəsilərək,qətl edil-dikdən sonra Məmməd xan onun başını İbrahimxəlil xana,o da öz növbəsində İrak-li xana göndərdi.İrakli xanın əmri ilə şahın başı əhali tərəfindən təhqir edilmək üçün kilsənin qarşısında qoyuldu ,fəqət müsəlmanlar gecə başı oğurlayıb hörmətlə dəfn etdilər.

Ağa Məhəmməd şahın qardaşı oğlu,vəliəhd Xanbaba Tehrana gələ-rək,onun yerinə İran və Azərbaycanın Birləşmiş Xanlıqlarının hökmdarı oldu və səltənəti Fəthəli şah adı ilə idarə etməyə başladı.

Vaqifi edam etdirən Məmməd Qızxanımı və xəzinənin böyük bir hissəsini özü ilə götürüb naməlum istiqamətdə yoxa çıxdı və onu bir bir müddət heç kəs görmədi.Sonra isə şamaxılı Mustafa xan tərəfindən öldürüldüyü barədə xə-bər gəldi.Şahın qətlinin həyata keçirilməsində bilavasitə iştirak etmiş Abbas bəy, Səfərəli bəy və Saroş da xəzinədən paylarına düşəni alıb qaçdılar,lakin bir müddət sonra həbs edilərək yeni şah tərəfindən cəzalandırıldılar.

İbrahimxəlil xan yenidən Qarabağa dönərək xanlıq taxtına oturdu. Oğlu Əbülfət bəyi yenidən Tehrana girov kimi göndərdi.Kiçik qızı Ağabəyim də

Fəthəli şaha ərə verildi.Fəthəli şah Qarabağ xanlığını bütün vergilərdən azad etdi.

Əbülfət bəy qısa bir müddət sonra əmirülüməra vəzifəsinə yüksəldildi,Ağabəyim

isə şahın baş hərəmi oldu.

***