Bəxtiyar Tuncay DİJİtal kommuniZM, yeni DÜnya düZƏNİ VƏ BÖYÜk turan ideali
X FƏSİL Uluq Orda (Turan) dövlətinin XVI-XVIII əsrlər tarixinə işıq tutan qiymətsiz sənədlər
Yüklə 14,92 Mb.
|
| X FƏSİL
Uluq Orda (Turan) dövlətinin XVI-XVIII əsrlər tarixinə işıq tutan qiymətsiz sənədlər Turanın tarixini dərindən öyrənmək baxımında Moskva çarlarının Uluq Orda (Uluq Ulus) xaqanlarına, kalğalarına (vəliəhdlərinə) və nurəddinlərinə (ikinci vəliəhdlərinə, yəni vəliəhd əvəzlərinə) ərəb əlifbası ilə, xaqaniyyə türkcəsində yazdıqları və dövrümüzədək yetişmiş məktublarının da rolu az deyil. Söhbət Mixail Fyodroviç və Aleksey Mixayloviçin məktublarından gedir. Moskva çarı Mixail Fyodroviçdən dövrümüzədək türkcə yazılmış 3 məktub yetişib. Onlardan biri kalğa İslam Gəray Sultana, biri nurəddin Səfa Gəray Sultana, biri də İslam Gəray Xana ünvanlanıb: Moskva çarı Mixail Fyodroviçin Kalğa İslam Gəray Sultana göndərdiyi tarixi bilinməyən məhəbbətnamə məktubu Moskva çarı Mixail Fyodroviçin Nurəddin Səfa Gəray Sultana göndərdiyi tarixi bilinməyən məktub Moskva çarı Mixail Fyodroviçin III İslam Gəray Xana göndərdiyi tarixi bilinməyən məktub Qeyd etmək lazımdır ki, XVI-XVII əsrlərdə Uluq Orda dövlətinin (Turanın) vassalı kimi mövcud olan, Turan xanlarına vergi və bac-xərac verən, XVIII əsrdən etibarən isə tam müstəqil dövlətə çevrilən Moskva çarlığı XIII əsrdən XVI əsrə qədər Uluq Ordanın çoxsaylı uluslarından biri olmuş Moskva Ulusunun yerində pryda olmuşdu. Moskvanın ulus statusundan vassal dövlət statusuna yüksəlməsi, heç şübhəsiz Romanovlar sülaləsinin əsasını qoymuş Mixail Fyodroviçin adı ilə bağlı idi. O, “uluğ padişah, xan və həm uluğ biy, cümlə Urusnıñ padişahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarı” titulu daşıyırdı. Bütün məktublarında bu özünü bu titulla təqdim edir, Turan xaqanları da ona bu titulla müraciət edirdilər. S. Şmidt haqlı olaraq yazır ki, XVI-XVII əsrlərdə “Moskva dövləti”, “Moskva çarlığı” və “Rus dövləti” anlayışları sinonim idi. Ölkənin başında duran şəxs isə “Moskva çarı”, Moskva hökmdarı” titulu daşıyırdı və bu fakt çoxsaylı tarixi qaynaqlarla təsdiq edilməkdədir. Moskva çarı Aleksey Mixayloviçdən dövrümüzədək yetişən 16 türkcə yazılmış məktub məlumdur. Onlardan dördü İslam Gəray Xana, beşi kalğa Qırım Gəray Sultana, ikisi nurəddin Qazi Gəray Sultana, biri nurəddin Adil Gəray Sultana, biri Kırımda kimliyi məlum olmayan şəxsə, biri Adil Gəray Xana, ikisi isə Mühəmməd Gəray Xana ünvanlanıb: Moskva çarı Aleksey Mixayloviçin III İslam Gəray Xana göndərdiyi 1648-ci il tarixli birinci məktub Moskva çarı Aleksey Mixayloviçin III İslam Gəray Xana göndərdiyi tarixi bilinməyən ikinci məktub Moskva çarı Aleksey Mixayloviçin Kalğa Qırım Gəray Sultana göndərdiyi tarixi bilinməyən məktub Moskva çarı Aleksey Mixayloviçin III İslam Gəray Xana göndərdiyi tarixi bilinməyən üçüncü məktub Moskva çarı Aleksey Mixayloviçin Kalğa Qırım Gəray Sultana göndərdiyi tarixi bilinməyən ikinci məktub Moskva çarı Aleksey Mixayloviçin Nurəddin Qazi Gəray Sultana göndərdiyi tarixi bilinməyən məktub Moskva çarı Aleksey Mixayloviçin III İslam Gəray Xana göndərdiyi 7161-ci il (?) tarixli dördüncü məktub Moskva çarı Aleksey Mixayloviçin Kalğa Qazi Gəray Sultana göndərdiyi 163-cü il (hicri 1063-cü il?) tarixli məktub Moskva çarı Aleksey Mixayloviçin Nurəddin Adil Gəray Sultana göndərdiyi 163-cü il (hicri 1063-cü il?) tarixli məktub Aleksey Mixayloviçin kimə göndərildiyi anlaşılmayan, altında Həzrət Adəmin (ə) yaradılışının 7167-ci ili tarixi göstərilən məktubu Aleksey Mixayloviçin Kalğa Qırım Gəray Sultana ünvanladığı tarixi bilinməyən məktub Aleksey Mixayloviçin Kalğa Qırım Gəray Sultana ünvanladığı tarixi bilinməyən məktub Aleksey Mixayloviçin Adil Gəray Xana ünvanladığı 1670-ci ili tarixli məktub Aleksey Mixayloviçin Nurəddin Qazi Gəray Sultana ünvanladığı tarixi bilinməyən məktub Çar Aleksey Mixayloviçin IV Mühəmməd Gəray Xana ünvanladığı Həzrət Adəmin (ə) mövludunun 7064–cü ili tarixli məktub Çar Aleksey Mixayloviçin IV Mühəmməd Gəray Xana ünvanladığı tarixi bilinmyən ikinci məktub Əvvəlki çar Mixail Fyodoroviçin əldə olan məktubları kimi bu çarın da məktublarının leytmoyivini Moskva elçilərinə verilən işkəncələr, tələb edilən vergi və bac-xəracın çoxluğundan şikayət, xanın keçmiş xan Bahadır Gəray Xan dövründə tərtib edilmiş vergi və bac-xərac dəftərində göstərilənlərdən daha çox vergi aldığını bildirməsi təşkil edir. Moskva çarlığının Uluq Orda (Turan) dövlətinə XV əsrdən XVII əsrin sonuna qədər ödədiyi bac-xəracın xarakteri bu günə qədər tədqiqatçıların yekdil fikrə gələ bilmədikləri araşdırma mövzusudur. Məsələn, A. Vinoqradov kimi bir çox rus alimləri Çin səddindən Orta Avropaya qədər uzana Uluq Orda (Turan) dövlətinin mahiyyət və əhəmiyyətini məqsədyönlü şəkildə azaldaraq və kiçildərək “Kırım xanlığı” ifadəsini işlətməklə yanaşı, çoxsaylı sənədlərdə haqqında söhbət gedən, bölək, tiyiş, yarlaqaş, mübarəkbad və s. kimi hədiyyələrin guya protokola uyğun olaraq elçilərə verilən hədiyyələr olduğunu iddia edirlər. Rus müəlliflərdən fərqli olaraq türk mənşəli müəlliflər daha obyektiv mövqe sərgiləyir, bir yandan “Kırım xanlığı”nın Qızıl Orda (əslində Uluq Orda – B.T.) dövlətinin varisi olduğunu qeyd edir və sözügedən dövrdəki rus-tatar münasibətlərinin də əbbəlki dövrdəki münasibətlərdən heç nə ilə fərqlənmədiyini, yəni Moskva çarlığının Uluq Ordaya (Turana) bac-xərac verdiyini və bunun 1700-ci ilə, İstambul sülhünə qədər davam etiyini qeyd edirlər. Sonuncuların haqlı olduğunu sübut edən çox sayda faktoloji material var. Bu baxımdan I Bahdır Gəray Xanın və kalğanın 1517-ci ildə sülh bağlamaq üçün Moskva və Litva arasında edəcəkləri seçimin hansı tərəfin daha çox “hədiyyə” (bac-xərac) verəcəyindən asılı olacağı barədə səsləndirdikləri fikir deyilənlərə ən gözəl misaldır. Maraqlıdır ki, bu tip yanaşma, yəni sülh qarşılığında bac-xərac Turan dövlətində hunlar dövründən həyata keçirilməkdə olan ənənəvi praktika praktika idi. Təsadüfi deyil ki, hələ e.ə 200-ci ilə Turanın hun mənşəli hökmdarı Mode ilə Çinin Böyük Xan dövlətinin başçısı Qao-tszu arasında imzalanmış saziş əsasında hunların Böyük Xan dövlətinə yürüş etməmələri müqabilində çinliıər hunlara hər il şərab, ipək, buğda və s. şəklində “hədiyyələr”, yəni illik bac-xərac göndərməyə boyun olmuşdular. Kalğa // qaığa (قالغا) Çingizoğullarının Gəraylar qolunun hakimiyyəti dövründə Uluq Orda (Turan) dövlətində öz önəminə və statusuna görə uluq xandan (xaqandan) sonra ikinci titul hesab edilirdi. Yazılı mənbələrdə bəzən “kalğay // qalğay” (قالغاى) // “qaqalğay” kimi də keçməkdədir. Vəliəhd titulunun eynisi olan bu vəzifə - titul 1486-cı ildə Uluq Ordanın uluq xanı I Menqli Gəray Xan dövründə təsis edilmişdir. I Menqli Gəray Xandan etibarən Turan taxtına oturmuş bütün uluq xanlar, bir qayda olaraq, bu vəzifəyə öz qardaşlarını, oğullarını və ya qardaşı oğullarını təyin etmişlər. Kalğa vəzifəsini həmişə xanların mənsub olduqları Gəray nəslinin nümayəndələri tutduqları və Uluq Ordada xan övladlarına “sultan” deyildiyi səbəbindən kalğalara daha çox “kalğa sultan” deyə müraciət edilirdi. Kalğaların qərargahı, bir qayda olaraq, Ağməsciddə (bugünkü Simferopol) yerləşirdi. Saray Salqirki bölgəsində (bugünkü “Moskva” hotelinin yaxınlığı) idi. Kalğalardan dövrümüzədək aşağıdakı yarlıq və məktublar yetişib: Kalğa Səlamət Gəray Sultanın Polşa kralına göndərdiyi tarixi bilinməyən məhəbbətnamə yarlığı Kalğa Toxtamış Gəray Sultanın Polşa kralına göndərdiyi tarixi bilinməyən məhəbbətnamə yarlığı Kalğa Dövlət Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə göndərdiyi 1630–ci il tarixli məhəbbətnamə yarlığı Kalğa Dövlət Gəray Sultanın Rus və Prusiya kralına göndərdiyi tarixi bilinməyən məhəbbətnamə yarlığı Kalğa Mühəmməd Gəray Sultanın Polşa kralına göndərdiyi 1632-ci il tarixli əhdnamə yarlığı Kalğa Mühəmməd Gəray Sultanın Polşa kralına ünvanlanmış 1634-cü il tarixli ikinci yarlığı Kalğa Hüsam Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış 1635-ci il tarixli yarlığı Kalğa Hüsam Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fəyodroviçə ünvanlanmış 1636-cı il tarixli ikinci məhəbbətnamə yarlığı Kalğa İslam Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış 1639-cu il tarixli birinci yarlığı Kalğa İslam Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış 1639-cu il tarixli ikinci yarlığı Kalğa İslam Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış 1639-cu il tarixli üçüncü yarlığı Kalğa İslam Gəray Sultanın Polşa kralı IV Vladislava ünvanlanmış 1640-cı il tarixli şərtnamə yarlığı Kalğa İslam Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış 1641-ci il tarixli dördüncü yarlığı Kalğa Fəth Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış 1642-ci il tarixli birinci yarlığı Kalğa Fəth Gəray Sultanın Polşa kralı Vladislava ünvanlanmış 1642-ci il tarixli məhəbbətnamə yarlığı Kalğa Fəth Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış 1643-ci il tarixli ikinci yarlığı Fəth Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış 1643-cü il tarixli üçüncü yarlığı Fəth Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış 1643-cü il tarixli dördüncü yarlığı Kalğa Fəth Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış 1644-cü il tarixli beşinci yarlığı Kalğa Fəth Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış 1644-cü il tarixli altıncı yarlığı Yüklə 14,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|