BəXTİyar tuncay etnoqonik miFLƏR

"Alma-Ata yaxınlığında sak qəbrindən tapılmış runa­bən­zər yazı, nəticə etibarilə, Yeddisu köçərilərinin danışdıqları qədim türk dilidir" (Амонжолов, 1971, с. 66).

İssık kurqandan tapılan və Orxon-Yenisey yazılarından da­ha qədim olan yazının əlifbası, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, türk-run əlifbasının variantlarından biridir və İssık yazısı həmin əlfba ilə yazılmış yeganə epiqrafik abidə deyildir. Mu-rad Aci­nin yazdığına görə, Termez yaxınlığındakı Kara-Təpədə aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı II-IV əsrlərə aid qədim bir buddist məbədi tapılmışdır. Həmin məbəddən tapılan qabların üzərində də eyni əlifba ilə qələmə alınmış yazılar aşkarlanmışdır. Eyni yazı növünə Əfqanıstan ərazisində fransız geoloqları da rastla­mışlar (Аджи, 1998, .115).

Murad Acinin söylədiklərini İ.Dyakonov da (Фридрих, 1979, c. 224), B.Livşits də (Лившиц. 1976, c. 165-166, прим. 14; История Казахской ССР, 1977, с. 220) təsdiqləmək­də­dirlər. Fəqət bütün əsərlərində iskit və sakları irandilli kimi təqdim etməyə çalışan bu alimlər fakt qarşısında qaldıqlarından, yazıların dilinin türk dili olduğuna göz yummuş və onu sadəcə "İssık yazısı" adlandırmışlar. Məsələn İ.Dyakonov yazır:

"Lap bu yaxın zamanlarda Orta Asiyada və Əfqanıstanda ilk tapıldığı yerin – Alma-Atadan 50 km aralıdan tapılmış kur­qanın (Qazaxıstan; kurqanın e.ə.VI-V əsrlərdən gec olmayan dövrə aid edilir) adı ilə şərti olaraq "İssık" adlandırılan heca və ya hərf yazısı tapılmışdır. Eyni yazıya Mərkəzi Əfqanıstan­dan tapılan e.ə. l əsrə aid trilinqvada da, kxaroştxi əlifbası ilə hind-prakrite dialektində və yunan əlifbasının bir növü ilə bak­triya dilində qələmə alınmış yazılarla birlikdə rastlan­mış­dır. Eləcə də Cənubi Özbəkistan, Cənubi Tacikistan və Şimali Əfqanıstandan tapılan və I-VI əsrlərə aid edilən (?) qab qırıqları üzərində də eyni yazı nümunələri ilə rastlaşırıq. Bu yazının yaranma yeri, ehtimal ki, sovet Özbəkistanı və Tacikistanının cənub-şərq his­səsi və Əfqanıstan olmuş və çox güman ki, oradan köçəri saklar tərəfindən gətirilmişdir" (Фридрих, 1979, c. 224).

Bir sözlə, İ.Dyakonov təkzibedilməz fakt qarşısında qalma­sına baxmayaraq, həmin yazının guya sakların kənardan əxz et­diklərini, yəni onların öz kəşfi olmadığını söyləyir, fəqət nə­dən hə­min yazının ən qədim nümunəsinə məhz saklara aid kur­qanda rast gəlindiyini izah etmir. Və bu onun yeganə ziddiyyətli fikri de­yil. O bir yandan yazır ki, həmin yazı təqribən 1000 il işlən­mişdir, bir qədər sonra isə onun guya birdəfəlik istifadə üçün kəşf edildiyini iddia edir. Daha sonra isə "İssık" yazısının başqa yazı növləri ilə, o cümlədən kxroştxi və brahmi əlifbaları ilə əlaqəsinin olmadığını söyləyir, o biri yandan isə onun qədim hind yazıları kxroştxi və ya brahmidən törəmiş ola biləcəyini iddia edir və dolayısı ilə həmin əlifbalar arasında müəyyən oxşarlığın olduğunu etiraf edir (Фридрих, 1979, c. 224), amma nədən "İssık" yazısını həmin yazılardan daha qədim dövrə aid olduğunu izah etmir.

Sakların Asiyanın ən uzaq nöqtələinə qədər gedib çıxdıqları barədə məlumata Pomponiy Melada (I əsr) rast gəlirik:

"Asiya şərqə doğru geniş sahil boyu uzanır. Onun şərqinə qədər olan məsafə Afrikanın ən cənub nöqtəsindən Avropanın ən şimal nöqtəsinə qədər olan və üstəgəl Ağ dənizin eninə bərabər məsafə qədər böyükdür...

Burada şərqdən başlayaraq ilk insanlar, görəcəyimiz kimi, hindlilər, serlər və iskitlərdir. Serlər Eoy dənizinin şərq sahil­lərinin tam ortasında, hindlilər və iskitlər isə onların ətrafında yaşayırlar. Sonunci iki xalq cöx geniş ərazilərdə yaşayırlarlar və onların əraziləri təkcə Eoy dənizinin sahilləri ilə yuyulmur. Hindlilərin ərazisi oradan cənuba, istidən yaşamağın mümkün olmadığı yerlərə və Hind dənizinə qədər uzanır. İskitlərin tor­paqları isə şimala İskit dənizinə qədər uzanır və soyuqdan ya­şamağın mümkün olmadığı ərazilərdən başqa Xəzər sahillə­ri­nədək əraziləri əhatə edir...

Buradan (yerin şimal sahillərindən yol Eoy dənizinə, yəni yerin şərqinə tərəf dönür. Bu yol İskit burnundan Kolida burnuna qədərdir. Amma ora öncə dözülməz soyuqlara, sonra isə oralarda yaşayanlarıın vəhşiliyi üzündən keçilməzdir. Daha sonra iskitlər: androfaqlar və saklar yaşayır. Onları vəhşi hey­vanların yaşadığı ərazi ayırır və həmin ərazdə elə bu səbəbdən də yaşayış yoxdur" (Pomponil Melae, 1953, c. 176-237).

Bu sitatdan belə anlaşılır ki, Pomponiy Melanın təsvir et­diyi İskit dənizi Şimal Buzlu Okean, Eoy dənizi Sakit okean, Hind dənizi isə Hind okeanıdır. Müəllifin coğrafi bilikləri ger­çək­dən də heyrətamizdir. Onun haqqında söz açdığı saklar isə belə məlum olur ki, bugünkü türkdilli saxa-yakutlar, onların ya­şadıqları ərazi isə bugünkü Saxa-Yakutiya Respublikasının əra­zisidir. Melanın yanlış olaraq, iskitlərə aid etdiyi, "androfaqlar" (adam yeyənlər) adlandırdığı, yəni hannibal olduqlarını bildir­diyi xalq isə, görünür, tunqusmancurdilli evenklərdir. Evenklər hazırda Evenkiya Res­publikasında yaşayırlar və Xəzərin şimal sahillərindən yola çıxıb, Saxa-Yakutiyaya getmək istəyən şəxs mütləq Evenkiyadan keç­məlidir. Evenklərin qədim dövrlərdə tanrılara insan qurban verdikləri məlumdur. Görünür, müəllif bunu nəzərdə tutmuşdur.

Deməli, saklar artıq ən azı Pomponiy Melanın yaşadığı dövr­də, yəni eramızın l əsrində hazırki Saxa-Yakutiya ərazisndə məs­kun idilər və bu əraziyə Ön Asiya və Qafqazdan, daha dəqiq de­sək, Azərbaycandan kütləvi köç etdikdən sonra qismən yerli xalq­larla qarışaraq, bugünkü saxa-yakut xalqını meydana gətir­mişlər. Sözügedən xalqın etnogenezinin bu məqamına aydınlıq gətirmək baxımından Sibirdə yaşayan müxtəlif xalqların, o cümlədən saxa-yakutların müştərək abidəsi hesab edilən “Hosun rəvayətləri”nin böyük önəm daşıdığı hesab edilir. Fəqət toplanmış materialın pərakəndəliyi və yetərsizliyi bu işi bir qədər çətinləşdirir.

Bəri başdan qeyd edək ki, saxa-yakut mif, əfsanə və rəva­yət­lərinin müəyyən bir hissəsi hosunlar, yəni nəhəng ovçular ba­rədəki epik dastanlar və bu dastanlara yaxınlığı ilə seçilən şə­cərə rəvayətləri təşkil edir. İ.S.Qureviçin fikrincə, sözügedən folklor nümunələri Lena və Yenisey çayları hövzələrinin ən qədim əha­lisinin etnik mənsubiyyətini öyrənmək baxımından böyük önəm daşıyır (Гуревич, 1977, с. 86). Alim özünün “Maralçılıqla məş­ğul olan şimal yakutlarının qəhrəmanlıq dastanları və Yenisey-Lena arası əhalinin etnik mənsubiyyəti məsələsi” adlı məqalə­sin­də bildirir ki, hosun dastanlarının müqayisəli təhlili təkcə bu folklor nümunələrinin yayılma arealını müəyyən etməyə deyil, eyni zamanda həm də onlarda əks olunmuş bəzi gerçək tarixi ha­disələri üzə çıxarmağa, eləcə də həmin əfsanə və rəvayətlərin ya­ranma tarixini müəyyən etməyə imkan verir (Гуревич, 1977, с. 86).

Məlumat üçün bildirək ki, hosunlarla bağlı dastan və rəva­yətlər ilk dəfə 1905-ci ildə, Turuxan vilayətində V.N.Vasilyev tərəfindən qeydə alınmış və yazıya köçürülmüşdür (Василев, 1908, 1909). Daha sonra bu iş daha geniş həcmdə Q.V.Ksene­fontov tərəfindən davam etdirilmişdir. Sonuncu onları nəşr də etdirmişdir (Ксенефонтов, 1937, с. 490-556). Bunlardan başqa soylar və boylar arası müharibələr barədə bəzi rəvayət və əfsa­nələr də qələmə alınmışdır ki, bu sahədə A.P.Okladnikovun əmə­yi xüsusi qiymətləndirilməlidir (Окладников. 1940, с. 73-109). A.P.Okladnikovla yanaşı B.O.Dolqix, A.A.Savin, E.D.Xris­to­forov və Q.U.Erqisin də əməyi hər cür təqdirə layiqdir (Исто­рические предания и рассказы якутов, 1960, с 195-111).