BəXTİyar tuncay etnoqonik miFLƏR

Öküzlərin yağırdır.

Qarmax tellim çəkməyir,

Xınalım da sağırdır” (Cavadov, 1990, s. 24).

Buradakı “qara” ifadəsi xüsusi diqqət çəkir. A.N.Konono­vun yazdığına görə, bu söz” türk xalqlarında yer, torpaq və rəng mə­nalarında işlədilmişdir (Кононов, 1959, с. 83-85). Ayrıca “ko­tan” kəlməsinə gəlincə, ona da folklorumuzda gen-bol rast gəlinir:

“Dağ döşündə yatana,

Gün gedər ay batana.

Qara kəlim qarğıyır,

Kotan macı tutana”.

Başqa bir misal:

“Öküzlər qoşa getdi,

İşlədi, çoşa getdi.

Kotan macı qırıldı,

Zəhmətim boşa getdi” (Bayatılar, 1960, s. 246).

“Kotan” termininin mənşəyinin dəqiqləşdirilməsi əkinçilik mədəniyyətinin cütçülüklə bağlı mərhələsinin, eləcə də bu mər­hə­ləyə start vermiş Kür-Araz mədəniyyətinin əsasının bilavasitə hansı etnos tərəfindən qoyulduğuna aydınlıq gətirə bilər. Yəni bu kəlmə hansı xalqa mənsubdursa, sözügedən mədəniyyətin əsa­sını da məhz bu xalq qoymuşdur və digər etnoslar bu mədə­niyyəti ondan əxz edərkən, bu kəlməni də həmin xalqadan əxz etmişlər.

Qeyd edək ki, terminin mənşəyi barədə çox fikirlər söylən­miş, onu ayrı-ayrı xalqlara şamil etmək cəhdləri olmuşdur. Mə­sələn, akademik B. A. Cavaxişvili iddia edir ki, guya bu kəlmə gür­cü sözüdür və gürcü dilindən də digər dillərə keçmişdir (Джа­вахишвили, 1930, с. 232-235). Şübhəsiz ki, bu kimi id­dia­ların heç bir faktoloji əsası yoxdur. Çünki bu, gerçəkdən də belə olsa idi, qonşu xalqlar da termini eynən gürcülər kimi axırına gürcü dilinə “-i” şəkilçisi artırmaqla, yəni “qutani” formasında işlədərdi­lər. Məsələn, gürcü mətbəxinin şah yeməklərindən he­sab edilən xaçapurinin (pendir-çörək mənası verir) adı bütün qonşuların di­li­nə məhz “xaçapuri” şəklində keçib və heç kəs də həmin kəl­mənin sonundakı “-i” şəkilçisini atmağı ağlına belə gətirməyib. Gürcülər isə, əksinə, kənardan aldıqları bütün söz­lərin arxasına öz dillərinin qanunauyğunluqlarına müvafiq ola­raq sözügedən şəkilçini əlavə edirlər. Məsələn, Azərbaycan türk­cəsindən bu dilə keçən “cib” kəlməsi həmin dildə “cibi”, “şal­var” sözü “şalvari”, pəncərə “pan­cari”, salam “salami” və s. for­masını alıb. Eyni qayda ilə Azər­baycanın qədim şəhərlərindən olan Tiflis şəhəri də Gürcüstan döv­lətinin paytaxtına çevril­dik­dən sonra bütün dünyaya “Tbilisi” kimi təqdim olunur və sovet dövründən sonra biz də həmin şəhəri o cür adlandırmağa baş­lamışıq və bu zaman toponimin sonundakı “-i” şəkilçisini bir kənara atmaq ağlımıza belə gəlməyib.

B.A.Cavaxişvilidən fərqli olaraq, XVIII əsrin tanınmış gür­cü maarifçisi və leksikoqrafı S.Orbeliаninin tərtib etdiyi izahlı lüğətdə sözügedən kəlmə türk mənşəli termin kimi qeyd edilib. Onun bu fikrini türk dilləri üzrə mütəxəssis olan İ.A.Abuladze də təsdiq etməkdədir (Абуладзе, 1968, с. 82).

R.Açaryanın “kotan” sözünün dil baxımından guya Qafqaz mənşəli olduğu və Qafqaz dillərindən türk, fars və suryani dillə­rinə keçdiyi barədə fərziyyəsini tənqid edən, onun bu fikrinin doğru olmadığını əsaslandıran A.N.Genko bildirir ki, “kotan” istilahı Qafqaz dillərində önlü şum aləti kimi başa düşülsə də onu Qafqazdilli xalqların, o cümlədən gürcülərin köklü sözü saymaq mümkün deyildir (Генко, 1930, c. 134).

Kəlmənin linqvistik baxımdan bir də ona görə Qafqaz mən­şəli hesab etmək olmaz ki, kotanın insanların mənşəyinə daxil olduğu erkən Tunc dövründə (e.ə. IV minillik) Qafqaz ərazisin­də qafqazdillilərin yaşadığını təsdiqləyəcək bircə dənə də olsun fakt yoxdur. Məsələ burasındadır ki, qafqazdilli etnosların mən­sub olduqları kafkasion antropoloji tipinin Qafqaz ərazisində ilk dəfə peyda olma vaxtı son Tunc – erkən dəmir dövrünə (e.ə. II minilliyin ortaları) təsadüf edir. Halbuki, Azərbaycan türklərinin mənsub olduqları kaspi (oğuz) tipi ən azı Mezolit dövründən (e. ə. XII-VIII minilliklər) müşahidə edilir. Odur ki, sözün türk mənşəli olduğu heç bir şübhə doğurmur və bunu həmin terminin eyni anlamda digər türk dillərində də (qırğız, uyğur, cığatay və s.) ümumişlək söz olması faktı da təsdiq edir.

“Kotan” kəlməsi linqvistik baxımdan Qafqaz mənşəli ol­ma­sa da, coğrafi areal baxımından, şübhəsiz ki, Qafqaz mənşəlidir və bilavasitə Azərbaycan türklərinə məxsusdur. Təsadüfi deyil ki, V.V.Radlov və L.Z.Budaqov kimi görkəmli türkoloqların lü­ğət­lərində həmin termin məhz Azərbaycan dili materialı kimi təq­dim olunmaqdadır (Радлов, 1899, столб 1216; Будагов, 1873, с. 144).

Bütün bu deyilənlər iskit və sakların Azərbaycandakı köklə­rinin nə qədər dərinlərə uzandığını göstərməkdədir. Siciliyalı Diodorun aşağıdakı sözləri bu xalqın ilkin vətəninin Araz sa­hilləri olduğunu və onların məhz buradan Avrasiyanın geniş əra­zilərinə yayıldıqlarını göstərməklə yanaşı, adlarının daha ön­cələr nədən eşidilmədiyinin, yəni daha qədim mənbələrdə hansı sə­bəbdən qeyd olunmadığını da anlamağa kömək edir:

"İndi də (hindlilərlə) qonşu ölkədə məskun olan iskitlərə keçək. Onlar əvvəllər o qədər də böyük olmayan bölgədə ya­şayır­dılar, lakin sonralar özlərinin artan qoçaqlığı, hərbi gücü ilə bö­yük ərazilər zəbt edib öz boylarını şöhrət və iqtidar sahibi etdilər. Əvvəllər onlar azsaylı idi və Araz qırağında yaşayır­dı­lar, onda şöh­rət sahibləri olmadıqları üçün onlara həqarətlə baxılırdı. La­kin hələ qədim vaxtlardan strateji bacarığı ilə se­çilən bir sa­vaş­qan başçılarının başçılığı altında onlar Qafqaza qədər dağlarda, Okean və Meoyiy (Azov) gölü sahillərindəki düzlərdə və Tanais çayına qədərki sair bölgələrdə ölərinə ölkə əldə etdilər...Xeyli vaxt keçəndən sonra ...Tanais çayından o tərəfdə Trakiyaya qədər ge­niş əraziləri də özlərinə tabe edib, hərbi yürüşlərini başqa is­tiqa­mətdə yönəltdilər, Misirin Nil çayına qədər özlərinin hökmran­lığını yaydılar." (Ağasıoğlu, 2005, s. 101).

Saklar barədə Yeni Türk Ensiklopediyasında yazılmışdır:

"Saklar (e.ə. VII-III əsrlər) türklərin tarix öncəsinin, Teo­man və Metedən öncəki türk tarixinin ən mühüm siyasi quruluşudur, sakların qurduğu dövlətdir... Yunanların "ska" dediyi qövmdür. Xanədan və hakim ünsür türkdür...