Bəxtiyar Tuncay İDİl bulqarlari (Mənşəyi, qısa tarixi, maddi və mənəvi mədəniyyəti) Bakı – 2018 İDİl bulqarlarinin məNŞƏYİ VƏ qisa tariXİ

2.5. İdil bulqarlarında yazı mədəniyyəti

İdil bulqarlarının üç müxtəlif yazı sistemindən istifadə etdikləri məlumdur. Bunlardan birincisi türk runik əlfbasına əsaslanan yazı sistemidir ki, onun izlərinə Mayatsk və Sarkel şəhərlərində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı rast gəlinmişdir. Hazırda Novoçerkassk Muzeyində nümüyiş etdirilən bir çox arxeoloji materialların üzərində bu yazının izlərini görməkdəyik.

İkinci yazı sistemi 922-ci ildə İslamiyyətə keçişlə əlaqədar qəbul edilən ərəb qrafikalı yazıdır ki, onun ilk nümunələrinə IX-X əsrlərə aid bulqar sikkələri üzərində rast gəlməkdəyik. Lakin ərəb qrsfikası bulqarlara İslamdan öncə də tanış idi. Bunu VIII-IX əsrlərə aid bəzi sikkələrin üzərində rast gəlinən yazılar sübut etməkdədir.

Bulqar torpaqları Çingizoğullarının hakimiyyəti altına keçdikdən sonra bir müddət uyğur yazısından da istifadə edilmişdir. Və bu Mühəmməd Özbəyin (1312-1340) İslamı qəbul etməsinə qədər beləcə davam etmiş, onun dövründən sonra uyğur əlifbası da yerini ərəb qrafikasına buraxmışdır (Muxamedşin А., 2012).

Əlimizdə Bulqar xanı Almuşun hələ İslamı qəbul etməmişdən öncə yazışmalar apardığı barədə məlumatlar var. Eyni zamanda onun Bağdada məktub yazaraq xəlifədən İslamı təbliğ etmək üçün bir heyət göndərdməsini xahiş etdiyini bilməkdəyik. Bu məktubların hansı əlifba ilə qələmə alındığı məlum olmasa da, bulqarların artıq o dövrdə zəngin yazı mədəniyyətinə sahib olduğunu, rəsmi yazışmalar apardığını tam əminliklə söyləyə bilərik.

İdil bulqarlarının istifadə etdikləri yazı sistemlərindən ən yazşı tədqiq edilmiş olanı ərəb qrafikalı yazı sistemidir. Ərəb əlifbası ilə və bulqar türkcəsində qələmə alınmış mətnlər barədə hələlik yalnız qəbirüstü abidələrin üzərindəki kitabələr əsasında fikir söyləmək mümkündür. Onlardan ən qədimi 1271-ci ilə aiddir və əski Bulqar şəhərinin qəbristanlığından tapılmışdır. Həmin məzarlıqdan XIII-XIV əsrlərə aid çox sayda belə abidə tapılmış və hazırda müxtəlif muzeylərdə nümüyiş etdirilir. Bunlardan sonuncusu 1356-cı ilə aiddir (Xakimzyanov F. S., 1987, s. 5-15).

Ərəb qrafikalı, bulqardilli məzar abidələrinin ümumi sayı 250-dən artıqdır (Yusupov Q. V., 1960, s. 15). Bulqar dilinin öyrənilməsi baxımından əvəzedilməz qaynaq olan bu epiqrafik nümunələr daha çox Tatarisıtan, Çuvaşıstan, Başqırdıstan, Udmurtiya və s. bölgələrdən əldə edilmişdir (Tekin, 1988, s. 10). Onların dili həm fonetik, həm də morfoloji özəlliklərinə görə çağdaş tatar dilinə yaxınlığı ilə seçilsə də, bəzi abidələrin dilində Altın Orda dövrünün qıpçaq dili özəllikləri də müşahidə edilməkdədir (Tekin, 1988, s. 7).

Yazıların çoxunda ərəb dilində söz və hətta cümlələrə də rast gəlinməkdədir.

Əski Bulqardan tapılan və D. Müxəmetşin və F. Hakimzyanov tərəfindən "Bulqar şəhərinin epiqrafik abidələri" adlı kitabda (Muxametşin D. Q., 1987) təqdim edilmiş olan yazılardan bir neçəsini gözdən keçirək. Bunlardan 1309-cu ilə aid olan bir məzar daşının üzərində ərəb hərfləri ilə belə yazılıb:
1) һuvә-л-хәyyi-л-lәdzi lə yәмutu,

2) vә кüllü хәyyin sәyәmutu.

3) Оurаz оulı urum Аli

4) bәlükü. Rәхmәtü-l-lаһi qelıyһi

5) rәhmәtәn vаğəvasiqətәn. Dönyаrаn

6) sәfәr tоnrı: tаrixа

7) cеti cür tоxır col,

8) rәcәp аyxı onım kün

9) əti. Əl-məütü babun

10) vә küllü-n-nəsi

11) saxülüxü.
Tərcüməsi:
1) О diridir və ölmür,

2) amma bütün yaşayanlar öləcək.

3) Ouraz oğlu urum Əlinin,

4) məzarüstü bəlgəsi. Allahın ona rəhməti olsun

5) Geniş rəhməti. Dünyadan

6) getdi: tarixi

7) yeddi yüz doqquz il,

8) rəcəb ayının onuncu günü

9) idi. Ölüm - qapıdır

10) və bütün insanlar

11) ora daxil olacaqlar.
1320 ilə aid başaqa bir mətnsə belədir:
1. Əl-hökmu li-l-ləhi-l-qəliyi-l-kəbiri.

2. Əlbər oulı Xəluc ze-

3. rati kü. Vəfat boltı:

4. tarix ceti cür

5. cermişi col, mühərrəm ayxı.
Mətnin tərcüməsi:
1. Hər şeydən uca, böyük Allahın hökmü

2. Əlbər oğlu Xəlucun, məzar

3. yeridir bu. Vəfat etdi:

4. tarixi: yeddi yüz

5. iyirminci il, mühərrəm ayı.
1356-cı ilə aid daha bir qəbir daşında bunları oxuyuruq:
1. Əl-hökmu li-l-ləhi

2. l-qəliyi-l-kəbiri.

3. İsmaqil oulı

4. Xəsən oulu Mu-

5. sa oulu Möxəmməd

6. bəlkü. Tarix ce-

7. ti cür əllü səker

8. col əti.

Mətnin tərcüməsi:
1. Allahın hökmü

2. uca və böyükdür.

3. İsmayıl oğlu

4. Həsən oğlu Mu-

5. sa oğlu Mühəmmədin

6. məzarüstü bəlgəsidir. Tarix: yeddi

7. yüz əlli səkkiz

8. il idi.