Bəxtiyar Tuncay İDİl bulqarlari (Mənşəyi, qısa tarixi, maddi və mənəvi mədəniyyəti) Bakı – 2018 İDİl bulqarlarinin məNŞƏYİ VƏ qisa tariXİ

4.5. Bulqar türklərində cədidçilik hərəkatı və Şəhabəddin Mərcani. XIX əsrin 90-cı illərindən XX əsrin 20-ci illərinə qədərki dövr tarixə Rusiya müsəlmanları arasında təhsildə yeni üsul və metodların axtarışları dövrü kimi düşüb. Müsəlmanları bu arayışlara sövq edən isə mədrəsələrin rus məktəblərindən bir çox sahədə üstün olmasına rəğmən, pozitiv elmlərin tədrisində rus və Avropalıların təhsil sisteminə nisbətən bəzi əksikliklərin ortaya çıxmış olması idi. Başqa sözlə, buna səbəb "mədrəsələrin pozitiv bilimlərin oxudulduğu rus okullarına ayaq uydurmaması" idi. Həmin dövrdə müsəlmanların "bir qismi həm mədrəsələrdə, həm də rus məktəblərində təhsil alırdılar və fizika, kimya, riyaziyyat, həndəsə, fəlsəfə və s. sahələrə daha çox maraq göstərirdilər. Onlar mədrəsələrin kitabxanalarında olan kitablarla yetinmənin özləri üçün yetişdirici olmayacağını düşünür və bu düşüncələrini mədrəsə rəhbərliyinə açıq-saçıq bir dillə ifadə edirdilər. Qısacası, bütün bu istək və etirazlar" (Fegani Beyler, 2016, s. 97) yeni bir hərəkatın - cədidçilik hərəkatının doğmasına təkan verməkdəyi (Taha Akyol, 1993; Zeki Velidi, 1915).

Bulqar-tatar cədidçilik hərəkatının doğuşunda təkcə dini ehkamların islahatı mövzusunda deyil, eyni zamanda təhsildə yeniləşmə ilə bağlı düşüncələr də önəmli rol oynamaqda idi. Bu görüşlər Şəhabeddin Mərcanîyə qədər sistemsiz xarakter daşımışdı, mövcut mədrəsələrə, oxudulan dərslərə, dərs kitablarına və onların məzmununa yönəlik tənqidlərdən o yana keçə bilmirdi (İbrahim Maraş, 2002, s. 280).

Şəhabeddin Mərcanîyə 1818-ci ildə Kazana bağlı Yabancı adlı bulqar kəndində, kənd məscidin imamı və məscidin nəzdindəki mədrəsəsinin müdərrisi olan Molla Bahaəddinin ailəsində dünyaya gəlmiş, atasının dərs dediyi mədrəsədə almış, burada məntiq, kəlam, fiqh usulu ilə birlikdə fars və ərəb dillərini öyrənmişdi. 1838-ci ildə təhsilini davam etdirmək üçün Mavərəünnəhrə yola çıxmış, yolda islahatçı din adamı Xosrovinin fikirləri ilə tanış olmaq imkanı qazanmışdı. O bu fikirlərin Əhl-i Sünnəyə zidd olduğunu düşünmüş və ona qarşı çıxmışdı. Bununla belə, Xosrovinin fikirlərinin təsirindən yan da dura bilməmişdi. Öncə Buxaraya gəlib buradakı mədrəsədə təhsil görən, daha sonra Səmərqəndə gedib oradakı Çirdar mədrəsəsində dərs alan Mərcani 1844-cü ildə təhsilini tamamladı. Bundan sonra Buxaraya dönüb Xosrovinin kitabların tapıb oxumağa başladı (Ahmet Kanlıdere, 2004).

1849-cu ildə Kazana qayıdan və buradakı məhəllə camilərinin birində imamlıq edən, eyni zamanda da caminin mədrəsəsində müdərrislik edən Şəhabəddin Mərcani 1881-ci ildə onun öz adıyla anılan Mərcani Mədrəsəsini qurdu və orada yeni üsulda dərslər verməyə başladı. O buna paralel olaraq Tatar Muallim Məktəbində də ders verirdi. V. Radlov, İ. Berezin ve Mirzə Kazım bəy (A. K. Kazembek) kimi şərqşünas alimlərlə tanış və dost olması yerli müsəlmanlarda onun rus missionerlərlə iş birliyi içində olduğu barədə əsassız şübhələrin doğmasına səbəb olmuşdu. Bu şübhələrin digər səbəbi də Mərcaninin müsəlman məktəblərində rus dilinin də tədris edilməsinə önəm verməsi idi.

Şəhabəddin Mərcaninin düşüncələrinin formalaşmasında İsmayıl bəy Qaspıralının 1879-cu ildən etibarən Krımda nəşr etməyə başladığı "Tərcüman" qəzetinin də az rolu olmayıb. O, "Tərcüman"ın təsiri ilə 1885-ci illərə doğru bulqar türklüyünün mərkəzi olan Kazan şəhərində mədrəsələrdə oxudulmaq üçün ana dilində "Kitabu-Müstəfadil-əxbar fi Ahval-i Kazan" adlı kitab yazır və həmin əsərində ilk dəfə milliyyət məsələsinə toxunur, Kazan türklərinin İdil bulqarlarının və Kazan xanlığının varisləri olduğunu göstərir. Bulqarların Rusiya imperiyasında yaşayan digər türklərlə bütünləşə bilməsi üçün ümumi "tatar" kimliyini müdafiə edir (Şəhabəddin İbni Bəhaəddin Mərcani, 1885, s. 6).

Onun bulqar türklərinin və Kazan xanlığının tarixinə həsr etdiyi "Gılaletü'z-zəman fi tarixi Bulğar ve Kazan", "Müstəfadü'l-axbar fi ahvali Kazan və Bulğar", "Kəşfü'l-gitə ani'l-əbşar bi-aglati tevarixi Bulğar ve əkazibiha'ş-şəriha li-zəvi'l-etibar", eləcə də digər məzmunlu əsərləri uzun müddət Kazan və digər ətraf şəhər və kəndlərin mədrəsələrində dərslik kimi istifadə edilmişdir.

Şəhabəddin Mərcani 1880-ci ildə həccə gedir. Onun yolüstü İstanbula uğrayarak Osmanlı Şeyxülislamı Əhməd Əsəd Əfəndi və Əhməd Cövdət Paşa ile görüşdüyü və kiitablarından bir qismini Bəyazıd Dövlət Kitabxanasına bağışladığı bilinməkdəir.

Alim 28 Nisan 1889-cu ilin 28 aprel ayında vəfat etmiş və Kazanda dəfn edilmişdir (Yuzeyev A., 2008).