Bəxtiyar Tuncay İDİl bulqarlari (Mənşəyi, qısa tarixi, maddi və mənəvi mədəniyyəti) Bakı – 2018 İDİl bulqarlarinin məNŞƏYİ VƏ qisa tariXİ

1.4. İdil bulqarlarının İslamı qəbul etməsi
Bulqar türkləri də İslamdan öncə digər türklər kimi Gök Tenqriyə inanır, onu «Tanqara» adlandırırdılar. Madara qəsəbəsindən tapılmış yazılarda «Tanqra» sözü bulqarların həmin inancından xəbər verir. Bulqarlar Tanqranı maddi deyil, mənəvi-ruhani varlıq hesab edirdilər. Xanların da onun tərəfindən göndərildiyinə inanırdılar. Madara qəsəbəsindən tapılan yazların birində «Tanrı (Tanqara) tərəfindən göndərilən, Tanrıya bənzər Balamir xan» ifadəsi qeyd olunub (Davletşin Q. М., 1990).

İdil bulqarları oğuz və karluqlarla yanaşı İslam dinini qəbul edən ilk türk xalqlarından biridir. Bulqar xanı xəlifədən İslam dinini öyrədən alimlər göndərməyi xahiş etmişdi. Xəlifə İdil bulqarlarına bir qrup alim göndərmişdi. Onların arasında qiymətli tarixi məlumatları dövrümüzə qədər gəlib çatmış İbn Fədlan adlı ərəb səyyahı və alimi də var idi. İslam dinini qəbul edən bulqarlar öz milli dəyərlərini İslam dəyərləri ilə birləşdirdilər. Onlar İslam mədəniyyətinin yaranmasında böyük rol oynadılar.İbn Fədlan "Səfərnamə" əsərində qeyd edir ki, Bulqar xanı Şelkey oğlu Almuş islami bilgilər əldə etmək üçün xəzər türklərindən Baştonun rəhbərliyi ilə xəlifə əl-Müqtədirə elçi göndərir.(920). 922-ci ilin mayın 12-də İbn Fədlanın başçılığı ilə Xilafətdən islam alimlər və inşaatçılar Bulqar şəhərinə ayaq basırlar. Saraydakı görüşdə Almış xan xəlifənin şərəfinə 3 dəfə bal şərabı içir.

İbn Fədlan Almuş xanın islama səmimiyyətlə inandığını və onun «Allahım, bulqar xanı Yaltavarı islah et» duasını etdiyini qeyd edir. İslamdan əvvəlki bir sıra adətlər saxlanılsa da, yeni dinin ritualları ciddi şəkildə yerinə yetirilirdi. Hətta sübh namazını vaxtında qılmaq üçün gecələr oyaq qalınırdı. İbn Fədlan bu səyahəti əsnasına bulqarlarla yanaşı oğuzlar, xəzərlər, başqurdlar, slavlar haqqında dəyərli məlumatlar verir. Özünə Cəfər adını götürən Almuş xan 944-cü ildə oğlu Əhmədi həccə göndərir və eyni zamanda xəlifəyə dəyərli hədiyyələr və bayraq ərmağan edir (İbn-Fadlan, 1956).

İdil Bulqar dövləti İslamı dövlət dini edən ilk Türk dövlətlərindən biridir. Almuş xan isə tarixə İslamı qəbul edən ilk Türk hökmdarından biri kimi düşmüşdür.

Bulqar Xanlığında eltəbər, buyruq, tudun kimi vəzifələr mövcud olub. Almuş xandan sonrakı bulqar başçılar bunlardır : Mikayıl, Talib ibn Əhməd, Mömin ibn Əhməd, Mömin ibn Əl-Həsən (Davletşin Q. М., 1990).

Belə hesab edilir ki, X əsrin əvvəllərində, yəni İslamın qəbulu ilə Bulqar dövlətində əski patriarxal münasibətlər tədricən aradan qalxmış, şəhərləşmə sahəsində nəzərəçarpacaq inkişaf baş vermiş, ədəbiyyat, elm,memarlıq və incəsənət sahəsində yüksəliş müşahidə edilmişdir. Ölkənin baş şəhəri Bulqar şəhəri idi. «Hüdud əl-Aləm» müəllifinin yazdığına görə, bu şəhər lazım gəldiyində 20 min süvari əsgər verə bilirdi (Бартольд В., 1930). Eyni müəllifin yazdığına görə bu yaşayış məntəqəsinin yaxınlığında başqa bir şəhər – Suvar şəhəri də vardı. İbn Fədlanda isə həmin şəhərin adına rast gəlmirik. Görünür, həmin dövrdə Suvar şəhəri hələ salınmamışdı. Əldə olan məlumatlara görə bu şəhərdə əsasən suvarlar yaşayırdı və çox güman ki, onların da bir qismi islamı qəbul etmişdir.

X əsrin 40-50-ci illərində Bulqar şəhəri hələ kiçik idi və paytaxt rolunu ifa etməklə yanaşı, həm də liman kimi fəaliyyət göstərirdi. Bura qonşu ölkələrdən çox sayda ticarət gəmisi yan alırdı. Xəzər xaqanlığının süqutundan və İdil Bulqar dövlətinin tam müstəqillik əldə etməsindən sonra şəhər sürətlə böyüməyə başladı. Burada çoxlu sayda yük anbarı tikilmişdi ki, bu da ticarətin inkişafına güclü təsir etməkdə idi. Çay quldurlarının basqınından qorumaq üçün limanda hərbi qarnizon və döyüş gəmiləri saxlamaq lazım gəlirdi (Belorıbkin Q. N., 2003, s. 78). Lakin basqınlar təkcə sudan deyil, qurudan da olurdu. Basqınlar daha çox yarıvəhşi talançı rus tayfaları və oğuzlar tərəfindən həyata keçirilirdi. Bu basqınlar zamanı kəndlər yandırılır, kəndlilər qarət edilirdi (İbn Haukal Abu-l-Каsım, 2009, s. 89-90).

Bulqarların qıpçaqlarla da münasibətləri yaxşı deyildi və bu iki türk boyu arasında tez-tez müharibələr baş verirdi. 1117-ci ildə Bulqar xanı qıpçaqların xanını Aepanı qonaq çağırdı və qonaqlıq zamanı onu və yanındakı bəyləri zəhərlədi. Bu yolla qıpçaq basqınlarının qarşısını almaq mümkün oldu (Polnoye sobraniye russkix letopisey, 2001. Т. 2, s. 285). Lakin çox çəkmədi ki, yenə də ölkəyə rus tayfaları basqın etdi. Qarətçilər çox sayda kəndi və üç şəhəri oda verdilər Yalnız daş hasarları olan Bulqar şəhərinin əhalisi xilas ola bildi (Polnoye sobraniye russkix letopisey, 2001. Т. 1, s. 13).

XII əsrdən etibarən bulqarlar Qızıl Orda dövlətindən asılı vəziyyətə düşdülər. 1172-ci ildə Qızıl Orda xanı Sain xan İdil sahillərində yeni bir şəhərin – Kazan şəhərinin əsasını qoydu. Zamanla bu şəhər İdil bulqarlarının əsas şəhərinə çevrildi (Polnoye sobraniye russkix letopisey, 1910. Т. 19, s. 36).

1202-ci ildə Qərbə doğru irəliləməkdə olan tatar qoşunları qışın bitməsini gözləmək üçün İdil Bulqar dövlətinin sərhədlərində qərargah qurdular (Polnoye sobraniye russkix letopisey, 1910. Т. 20, s. 155). Bulqaların başının tatarlarla dərdə girdiyindən istifadə edən yarıvəhşi rus tayfaları knyaz Svyatoslavın başçılığı ilə bulqar torpaqlarına qarətçi yürüş təşkil edərək Oşel şəhərini oda verdi. 1229-cu ildə tatarlar bulqarların gözətçi dəstələrini Yayık (Ural) çayı sahillərindən sıxışdırmağı bacardılar. Belə olan halda bulqarlar əski düşmənləri olan rus tayfalarına yeni təhlükə qarşısında birlikdə müdafiə olunmaq məqsədi ilə müraciət etdilər və müsbət cavab aldılar. Lakin bu «ittifaq» tatarların irəliləyişinin qarşısını ala bilmək üçün yetərli olmadı (Ollsen Т. Т., 2008, s. 356).