Bəxtiyar Tuncay İDİl bulqarlari (Mənşəyi, qısa tarixi, maddi və mənəvi mədəniyyəti) Bakı – 2018 İDİl bulqarlarinin məNŞƏYİ VƏ qisa tariXİ

2. IDIL BULQARLARININ MADDİ MƏDƏNİYYƏTİ
Mədəniyyət insan topluluqlarının tarixləri boyu yaratdıqları maddi və mənəvi sərvətlərin cəmidir. Onun inkişafı bir sıra daxili və xarici amillərdən asılı olan çox mürəkkəb bir tarixi prosesdir. Mədəniyyətin yaranmasında təbii şəraitdən tutmuş ənənəvi təsəvvürlərə qədər bir çox komponent iştirak edir.

Tanınmış kulturoloq F. Məmmədov bir çox daimi və dəyişən şərtlərin təhlili əsasında mədəniyyətin formalaşmasında yaxından iştirak edən 5 mühüm amilə diqqət çəkərək onları belə sıralamışdır:

1. Təbii-coğrafi şərait.

2. Mədəniyyətin genetik kodu (anadangəlmə mədəni keyfiyyətlər).

3. Sosial mühit.

4. Tarixi şərait.

5. Mədəni mübadilə.

Onun fikrincə, bu beş amilin hamısı son dərəcə vacibdir. "Belə ki, təbii şəraitdən asılı olaraq, insanın xarakteri və qabiliyyətləri ilə bağlı müəyyən xüsusiyyətlər əmələ gəlir. Məsələn, uzaq şimal və uzaq cənub ölkələrində təbii şəraitdən asılı olaraq, inkişafın ilk mərhələlərində intellektual mədəniyyət tədriclə inkişaf edirdi. Yer kürəsinin əlverişli təbii şəraitli orta zonasında, xüsusilə, allüvial çay vadilərində, zehni əməyin fiziki əməkdən daha erkən ayrılmasına imkan verən mədəni tərəqqi tempi əvvəldən daha yüksək idi" (Məmmədov F. T., 2016, s. 33-34).

Məlum olduğu kimi, İdil Bulqar dövləti də çay vadisində, daha dəqiq ifadə etsək, İdil çayı sahillərində ərəsyə gəlmiş və həmin dövlətin ərazisində yaşayan türk xalqlarının, ilk növbədə də bulqarların yüksək mədəniyyət yaratmaları üçün yuxarıda sadalanan şərtlərin hamısı mövcud olmuşdur.

İdil bulqarlarının mədəniyyətini tarixi inkişaf baxımından iki önəmli mərhələyə ayırmaq lazımdır:

1. İslam öncəsi İdil Bulqar mədəniyyəti;

2. İslam sonrası İdil Bulqar mədəniyyəti.

İslam sonrası İdil Bulqar mədəniyyətini də aşağıdakı mərhələlərə bölməyin daha doğru olacağını düşünməkdəyik:

1. Çingiz Xana bağlı tatar qoşunlarının İdil Bulqar xanlığına son verməsinə qədərki dövr;

2. Altın Orda dövlətinin tərkibində mövcudiyyətini davam etdirən Bulqar Ulusu dövrü;

3. Bulqar Ulusunun Kazan və Həştərxan xanlıqlarına parçalandığı və müstəqil və ya yarımüstəqil xanlıqlar şəklində fəaliyyət göstərdiyi dövr.

İdil bulqarlarının İslamdan öncəki maddi və mənəvi mədəniyyəti haqqınnda ən geniş bilgiləri İbn Fədlanın qeydlərindən öyrənmiş oluruq. Bu qeydlərdən belə məlum olur ki, İdil Bulqar dövlətinin başında bir hökümdar bulunmaqda idi. Əski Türk ənənsinin davamı olaraq, rəsmî mərasimlərdə onun yanında xanımı da yer alardı. Hökmdarla qarşılaşan hər kəs ayağa qalxar və başındaki qalpağını çıxarardı. Qadın - kişi münasibətləri, əxlaq prinsiplərinə əməl etmək şərti ilə, sərbəst idi. Məsələn, qadınlar və kişilər birlikdə çaya girib çimər, bir-birlərindən çəkinməz; bununla bərabər hər hansı bir şəkild zina etməzdilər. Çünkü onları təsəvvürlərinə görə, zina eə böyük suçlardan biri hesab edilirdi (Ahmet Turan Yüksel, 2001, s. 71).

İbn Fədlanın sözlərinə görə, İdil Bulqar dövlətində adam öldürmə, fahişəlik və oğruluğun cəzası ölüm idi (İbn Fazlan, 1995, s. 60-61).

İslamdan öncəki ailə münasibətləri İslamdan sonra bərqərar olan ailə münasibətlərindən fərqli idi. Məsələn, oğlan uşağını babası böyüdər, ölən kişinin mal və mülkünə övladları deyil, qardaşları varis olardı (İbn Fazlan, 1995, s. 59).

İbn Fədlanın yazdığına görə, bulqarların əsas qidasını darı, at əti, ətli arpa şorbası və balıq təşkil edirdi. İstifadə etdikləri içkilər isə bal şərbəti və buğda və arpadan hazırlanan və bugünkü pivəni xatırladan xüsusi içki növü idi. Kımızdan istifadə edib-etmədikləri barədə İbn Fədlanın qeydlərində heç bir məlumata rast gəlmirik (Ahmet Turan Yüksel, 2001, s. 71).

Bulqarların yarımköçəri heyvandarlıqla yanaşı oturaq əkinçiliklə məşğul olduqları, şəhərlərə sahib olduqları bilinməkdədir. Əkinçilkıə məşğul olanlar daha çox darı, buğda və arpa yetişdirərdilər.