BəXTİyar tuncay saklarin diLİ VƏ ƏDƏBİyyati ön söZ

" Qərb tərəfdə dövlət adıdır, budda sutralarında "Şakya" adlanır" (187. 229).

Maraqlıdır ki, hinddilli buddist mətnlərdə "Şakya Muni" kimi çəkilən ad türkdilli mətnlərdə "Şakı Muni" kimi çəkilir (14.520) ki, buradakı "şakı" ifadəsi sakların özlərinin özlərini adlandırma şəklidir. V.Radlov türkdilli buddist mətnlərində rast gəlinən "şakı" termininin etnonim olduğunu və həmin etnonimin Buddanın mənsub olduğu xalqın adını ifadə etdiyini yazsa da onun sak xalqı olduğunu qeyd etməmişdir (14.520). Buddanın öz dinini ilk olaraq, saklar (şakya-lar) arasında yaydığı da məlumdur (220.98).

Sakların guya irandilli olduqlarını hər vəchlə sübut etməyə çalışan bəzi alimlər Buddanın sak olması və brahmi əlifbasının məhz Hindistanın sak hakimiyyəti altında olduğu dövrdə ortaya çıxdığını əldə əsas tutaraq brahmi əlifbası ilə qeydə alınmış, hindavropa mənşəli ölü bir dildə yazılmış mətnləri "sak dili" elan etmişlər. Bu barədə İ.M.Oranski yazır:

"Orta Asiya və Çin Türküstanının qədim sak dialektlərinə gəlincə, onlar haqqında, qədim fars yazılarında və qədim yunan müəlliflərinin əsərlərində qorunub saxlanmış bir neçə şəxs və yer adından başqa, heç bir şey məlum deyil-dir...

...XX əsrdə təşkil edilmiş ekspedisiyalar zamanı Xotandan və Çin Türküstanının digər yerlərindən tapılmış, hind brahmi əlifbası ilə yazılmış irandilli mətnlərin (V-X əsrlər) dil hazırdai sak dili hesab edilir." (155.90-91).

Şübhəsiz ki, bu fikirləri ciddiyə almaq mümkün deyildir. Çünki müəllif öncə sak dili barədə bir neçə antrponim və toponimdən başqa heç nə məlum olmadığını yazır, o biri tərəfdən də mənşəyi məlum olmayan hansısa ölü dili sak dili elan edir. Halbuki, İssık yazıları sak dilinin əslində türk dili olduğunu birmənalı və təkzib-edilməz şəkildə ortaya qoymuşdur və bu üzdən də brahmi əlifbası ilə (əks istiqamətdə) türkcə yazılmış mətnlərin Hindistan saklarının və ümumən sakların dil və ədəbiyyat nümunələri olduğunu çəkinmədən söyləmək olar. Bununla belə, nə qədər qəribə olsa da, irəlidə görəcəyimiz kimi, sakların dilini "xotan" və ya "xotan-sak" dili adlandıran alimlər (155.91;156.223), bu dili İran dillərinə aid etmələrinə rəğmən, haqlıdırlar.

Dövrümüzədək ulaşmış buddist məzmunlu türkdilli brahmi mətnlərinin hamısı Çin Türküstanından tapılmışdır. Bu da təbiidir. Çünki bir vaxtlar sakları sıxışdıraraq Hindistana köçə zorlamış başqa bir türk boyu kuşanlar (188.129) e.ə. ll əsrdən etibarən hunların təzyiqi ilə güneyə hərəkət etmək zorunda qalmış, sakları Hindistandan da sıxışdıraraq, onları Türküstana, əsasən də Şərqi Türküstana (Çin Türküstanı, Uyğurustan) köç etməyə məcbur etmiş, özləri isə onların taxt-tacına sahib olaraq böyük bir imperiya qurmuşdular.

Sözügedən mətnlər 15 fraqmentdən ibarət olan, müxtəlif mövzuları (din, tibb, təqvim) əhatə edən və hazırda Berlində qorunan mətnləridir (191) ki. onların sak dili nümunəsi olduğuna heç bir şübhə yoxdur.

Türkdilli buddist mətnlərin böyük əksəriyyəti dövrümüzədək uyğur əlifbası-na çevrilmiş vəziyyətdə gəlib çatmışdır. Çox güman ki, dili uyğur dili olan bu mətnlərin heç də hamısı brahmi əlifbasından uyğur əlifbasına çevrilmiş qədim sak mətnləri deyildir. Bunların içərisində sonrakı dövrlərdə buddist kuşanlar tərəfindən yazılan əsərlər də ola bilər:

Dövrümüzədək uyğur əlifbası ilə çatan buddist məzmunlu mətnlər bunlardır:

1Beşbalıqdan (Şərqi Türküstan) tapılan, çinli rahib Hüen Tzanqın Vll əsrə aid edilən tərcümeyi-haının Sinqqü Seli Tutunq tərəfindən çincədən türkcəyə X əsrdə tərcümə edildiyi ehtimal edilən 722 sətirlik mətn (192.151-180;193.371-415);

2.Hazırda Paris Milli Kitabxanasında qorunan, hər biri 8 sətir olan 80 səhifədən ibarət olan, X əsrdə qələmə alındığı ehtimal edilən şahzadələr Kalyanamkara və Papamkara haqqında əfsanənin türk versiyası (194.225-272).

3.Buddist "Saddharmapundarika" sutrasının 25-ci, bodisatv Kuan-şi-im

Pusar haqqında hissəsinin Şin versiyasının çincədən türkcəyə tərcüməsi. 224

sətirlik nüsxəsi Sankt-Peterburqda, 60 sətirlik nüsxəsi Berlində, 61 və 11

sətirlik nüsxələri Maynsda qorunur (195);

4. "Altun Yaruq" (Qızıl şüa) sutrasının 96 sətirlik 3-cü kitabı (196.193-207);

5. 54 səhifəlik buddist məzmunlu mətn (196.208-210);

6. "Altun Yaruq". S.Malov tərəfindən Çinin şimal-qərbindən Suçjoudan

1910-cu ildə əldə edilib. X əsrdə Sinqqü Tutunq tərəfindən çincədən

türkcəyə tərcümə edildiyi iddia edilir (118.297-315;197);

7. Tişastvustiksutranın türk versiyası. Sankt Peterburqda qorunur. Tərcümə

olduğu iddia edilir, fəqət hansı dildən tərcümə olduğu deyilmir (198);

8. Buddist tövbə duasının iki ayrı nüsxəsinin fraqmentləri (199.432-450);

9. Berlin kolleksiyasında qorunan 133 və 129 sətirlik 2 fərqli buddist mətn (200.323-356);

10. "Sekiz yükmək" sutrasının 466 və 26 səhifəlik iki fraqmenti (201.92-192);

11. İblis Atavaka haqqında əfsanə. 12 səhifə, 566 sətir (202);

12.Buddist məzmunlu yaı fraqmenti (203);

13. Səkkiz buddist əfsanəsinin fraqmentləri (204);

14. Dörd buddist əfsanəsi. 719 sətir (205.675-727).

Bu siyahıya Nizami Cəfərovun toplayaraq, Azərbaycan türkcəsinə tərcümələri ilə birlikdə dərc etdirdiyi bir neçə buddist məzmunlu şeri də əlavə etmək lazımdır (118.163-238). Syahıdakı 2,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13 və 14-cü sıralarda duran əsərlərin orijinal sak əsərləri olduğunu və sonradan brahmi əlifbasından uyğur əlifbasına çevrildiyini ehtimal edirik. Fəqət həmin mətnləri geniş tədqiq etmək və bu ehtimalı təkzibedilməz şəkildə sübut etmək imkanına sahib deyilik. Odur ki, bu məsələnin üzərində durmayacağıq və onu gələcək tədqiqatçıların öhdəsinə buraxırıq.

Eyni zamanda "Altun Yaruq" əsərinin də guya çincədən türkcəyə tərcümə edildiyi fikrini sübut edilməmiş, əsassız iddia kimi qəbul edirik. Çünki qədim Çin tarix kitablarında buddizmin Çinə Türküstandan ixrac edildiyi və çinlilərin öz dillərinə tərcümələr etdiyi və bu məqsədlə Türküstandan və hətta Parfiyadan tərcüməçilər dəvət edildiyi göstərilməkdədir (61.ll.325-327).

Bu məsələ mövzumuz baxımından o qədər vacibdir ki, onun üzərində bir qədər ətraflı dumağı lazım bilirik. Bahəddin Ögəl özünün "Böyük hun impeiyası" kitabının ll cildində yazır:

"lll-lV yüzilliklər Orta Asiyanın Çini mədəniyyət təzyiqi altına aldığı bir dövrdür. Türküstana gələn Çin orduları Orta Asiyalı musiqiçi, alim və tərcüməç-iləri böyük qruplar halında yığıb Çinə aparırdılar. Bir əfsanə də olsa, Orta Asiyaya edilən 383-cü il axını Qaraşarda yaşayan böyük Budda mətnlərinin ustadı Kumarayivanı alıb Çinə aparmaq üçün nizamlanmışdı." (61.ll.325).

Qədim Çin mənbələrinə istinadən söylənilən bu sitatdan da göründüyü kimi, Budda mətnlərinin ustadı Çində yox, Türküstanda, bir türk şəhəri olan Qaraşarda yaşayırdı. Məhz çinlilər onu və onun kimi digər alimləri Çinə aparmaq üçün çalışır və məhz çinlilər Türküstanda yaranan əsərləri öz dillərinə tərcümə etmək üçün tərcüməçilərə ehtiyac duyurdular. Türklər yox!!!

Alim daha sonra yazır:

"Fuxsun da haqlı olaraq yazdığı kimi, Orta Asiya Budda dini ilə bağlı biliklərin qalası kimi idi. Hərçənd Budda dini İsadan əvvəlki çağlarda da çox yayılmışdı, lakin m.s. ll yüzillikdən sonra Budda dininə maraq sürətlə kükrəyib-daşdı və nəzərlər Çin sərhəddinin o tərəfinə dikildi. Buddizm qərbdən şərqə gedir, Hindistan və Türkistan verir, Çin də alırdı." (61.ll.325).

Burada "Hindistan və Türküstan verirdi" ifadəsi, oxucuları çaşdırmamalı-dır.Buddizmin Çinə ixracatçısı kimi Türküstanla yanaşı, Hindistanın da adının çəkilməsi heç də o anlama gəlməməlidir ki, bu mədəni alış-verişdə türklərlə (sak-larla) yanaşı etnik hindlilər də iştirak edirdilər. Əsla. Etnik hindlilər buddist yox, əvvələr də, bu gün də olduğu kimi, hinduist idilər. Hindistanın sahibi isə sakların hakimiyyətinə son qoyan başqa bir türk qövmü-kuşanlar idilər (61.ll.228). Buddizmin ixracatçısı kimi də onlar çıxış edirdilər. Hunların, daha dəqiq desək, ağ hunların (eftalitlərin) bir qolu olan (206), başçıları eynən oğuzlarda olduğu kimi "yabqu" titulu daşıyan (55.287;206;156,275;207,15) kuşanların hökmdarlarını ət-Təbəri "türklərin xaqanı" adlandırmışdır (55.287). V əsr erməni tarixçisi Yeqişedə isə belə bir ifadə var: " Kuşan adlandırılan hunlar ölkəsi" (55.287). Kuşanları "yueci" adlandıran qədim Çin mənbələrindən göründüyü kimi, çinlilər bu xalqı çox yaxşı tanımış və onlarla sıx siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələrdə olmuşlar.

Bahəddin Ögəl davam edir:

"Budda dinli kitabların Çin dilinə sürətlə tərcümə edilməsi tələb olunurdu. 209-cı ildə 27 Budda din alimi Çinə gəldi. Bu tərcüməçilərin arasında Hindistandan, hətta İrandakı Parfiya dövlətindən gələnlər belə var idi. Çox vaxt bu alimlər Kuçi və Qaraşar kimi elm mərkəzlərində toplanılır, oradan da Çinə gətirilirdi."

Bu sitatdan göründüyü kimi, tərcüməçilər hətta Parfiyadan belə gəlirdilər. Sual doğur: Nə üçün Parfiyadan? Sualın cavabı çox sadədir. Çümki parfiyalılar da iskit, yəni türk idilər. Bu barədə Pompey Troq yazmışdır (60.83).

Bahəddin Ögəl daha sonra yazır:

"Buddizm-ticarət-siyasət. Bu üç şey yanaşı gedirdi. 382-ci ildə Çinə gələn Turfan və Şanşan bəyliklərinin elçiləri Çində böyük bir maraq hiss etmişdilər. Çünki bu elçilər Çin dilinə tərcümə edilmiş buddizmin iki əsas kitabını da özləri ilə gətirmişdilər. Bundan da anlaşılır ki, "buddist kitablar öncə Turfanda çincəyə çevrilirdi."

Bizcə, arıq şərhə ehtiyac yoxdur. Odur ki, həm türkcə, həm də çincə variantlarına rast gəlinən, hindcə isə variantları olmayan əsərlərin böyük əksəriyyəti, o cümlədən "Şahzadələr Kalyanamkara və Papamkara haqqında əfsanə", "Altun Yaruq" və s. kimi türk və dünya ədəbiyyatının şah əsərləri çincədən türkcəyə deyil, türkcədən çin dilinə çevrilmiş əsərlərdir. Tərcüməçi kimi qələmə verilən Sinqqü Seli Tutunq isə tərcüməçi yox bir çox sutraların gerçək müəllifi olmuşdur. Hər iki əsərdə, eləcə də digər buddist məzmunlu türkdilli ədəbi nümunələrdə çox sayda hind mənşəli antroponim, toponim və dini terminlərin olması onların məhz Hindistanda yarandığını sübut edir. Fəqət həmin əsələrin hansının bilavasitə saklara, hansının isə bilavasitə kuşanlılara aid olduğunu müəyyən etmək çox çətindir. Sözügedən əsərlərin tərcümə deyil, orijinal əsərlər olduğunu həm də o fakt sübut edir ki, dövrümüzədək türk dilində bir neçə buddist məzmunlu orijinal şer nümunəsi də ulaşmıdır. Onlardan bəzilərinin müəlliflərinin adları (Çisuya Tutinq, Pratyaya Şiri, Astanq Kalam Keysi və Kiki) belə məlumdur (118.163-238).

Bu şerlər içərisində Atsanq Kalam Keysinin iki şeri də var ki, onların məhz saklara aid olduğu və Şakı Muninin (Buddanın) dövrünə çox yaxın bir dövrdə yazıldığı heç bir şübhə oyatmır və onların məhz sak dili və ədəbiyyatı nümunəsi olduğunu sübut etmək heç bir çətinlik törətmir. Bu işdə bizə Buddanın türk mətnlərində rast gəlinən gerçək adı olan Burxan adı yardımçı olur və məhz bu antroponim bizə bir çox gizli gerçəkləri anlamağa imkan yaradır.