Bəxtiyar Tuncay sultan II məHƏMMƏD (mehmet) fatehin uyğur hərfləRİ İLƏ xaqaniYYƏ TÜrkcəSİNDƏ yazilmiş yarliğI

Bəxtiyar Tuncay

SULTAN II MƏHƏMMƏD (MEHMET) FATEHİN UYĞUR HƏRFLƏRİ İLƏ XAQANİYYƏ TÜRKCƏSİNDƏ YAZILMIŞ YARLIĞI


Topqapı sarayındaki tarixî vəsiqələrin təsnifi sırasında uygur əlifbasiyla yazılmış bir çox sənədə rast gəlinmişdir ki, bunlardan biri də Sultan II MƏhəmməd (Mehmed) Fatehin Uzun Həsənə qarşı müvəffəqiyətlə nəticələnmiş səfərindən sonra, daha dəqiq desək, 3 avqust 1473-cü il tarixində, həmin səfər haqqında Qarahisarda yazdığı yarlıqdır. Bu yarlığı ilk dəfə təsbit edən edən R. Rəhməti Aratın yazdığına görə, sözügedən yarlıq Osmanlı tarixinin indiyədək bilinməyən bir səhifəsini aydınladacaq bir çox yeni məlumat verməkdədir: “Yarlığın ehemmiyetini artıran ikinci cihet te, asıl metnin uygur alfabesile yazılmış olmasıdır. Bu vesika ile uygur alfabesinin Osmanlı teşkilâtında, bazan resmî vesikaların yazılmasında da, kullanılmış olduğu meydana çıkmaktadır. Henüz layıkile tetkik edilememiş olan meselelerden biri de, asıl uygur sahasının haricinde uygur alfabesinin yayılma sahasının ve bu alfabeyi kullanmış olan zümrelerin tesbitidir. Bu gün uygur harflerile yazılmış olan bir çok yarlıklarla birlikte, bazı orjinal ve tercüme edebî ve ya tarihî eserler bulunmaktadır. Bu alfabe vaktile türk dünyasında öğrenilmiş ve öğretilmiştir” (Rahmeti Arat, 1939, s. 285).

Osmanlıların tarix səhifəsinə çıxdığı ilk illərdə Çingizoğullarından, daha dəqiq desək, Elxanlılardan asılı olduqları və uyğur əlifbasının və xaqaniyyə türkcəsinin də məhz həmin dövrlərdə Osmanlı sarayına yol tapdığı məlumdur. Görünən budur ki, həmin ənənə Sultan II Məhəmməd (Mehmed) Fatehin dövrünədək davam etmişdir.

R. Rəhməti Aratın verdiyi məlumatdan belə aydın olur ki, “Yarlığın yazılı bulunduğu tomarın uzunluğu 710,5 cm. olup, uzunlukları 43,5-54 cm. və genişlikleri 21-24 cm. arasında değişmekte olan 15 ayrı kâğıt parçasının bir birine yapıştırılması suretile vücude getirilmiştir. Kâğıt beyaz ve oldukça kaim ve sağlam olup, yazı için kullanılan üst tarafı parlaktır. Tomarın baş tarafında 16-ıncı parça olarak, koyu kırmızı rengte bir sahtiyan yapıştırılmıştır. Bu sahtiyan, tomar halinde olan yarlığa bir nevi kapak gibi, onu muhafaza etmek için eklenmiştir. Bu kapak 5 köşelidir; 31,5 cm. uzunluğunda ve kâğıda yapışmış kısmında daha dar (21 cm.) olup, gittikçe her iki taraftan muvazî olarak genişlemekte ve uç tarafında, üç köşenin hasıl olduğu yerde, 23,2 cm. 'yi bulmaktatır. Tomarın baş tarafında 25 cm. ve sonunda 11 cm. kadar yer açık bırakılmıştır. Yazı, tomarın sol tarafında, kâğıtların kenarına kadar gelmektedir; sağ tarafta 3-6 cm. arasında değişen bir mesafe boş bırakılmıştır. Bu boşluğa bazan, yerine göre, / harfinin kuyrukları uzatılmakta (bk. ss. 8,13,111,120,128,142,162,173,189,194) ve bazan da göze çarpması istenen sözler yazılmaktadır (bk. alla 166; tngri 173,187,196).

Yarlığın başı olan huvel - ğani ibaresi satırın ortasına ve diğer metinden bir satır kadar yer aralıkla yazılmıştır.