Beynəlöalq əlaqələrin ən etibarlı

1 .Hazırlıq mərhələsi

2.Danışıqlar mərhələsi

3.Qərar qəbul olunması mərhələsi

Aydındır kı, hər bir proses başanğıcla son ara-sında təsəvvür olunmalıdır.Elə danışıqların özü də istisnalıq təşkil etmir. Sadəcə olaraq bu prosesın sonu haqqında birmənalı danışmaq çətindir.

Tədqiqatçılar danışıqların mərhələləri ardıcıllığını təsvir etdikləri halda onlara ayrılan vaxtın bölgüsünün məqbul ölçülərini araşdırmaqda xeyli çətinliklərlə üzlə-şirlər. Nisbi yanaşmaqla təcrübədə diaqnostikaya ümumi vaxt çərçivəsində 16%, məqsəd aydınlığına 33%, alter-natıv yanaşmalara 8%, taktıkaya 25%, strategiyaya 16% pay düşür.Təbii ki, göstərilən rəqəmlər çox müxtəlif nisbətlərdə dəyisə bilər və bunun da çox müxtəlif sə-bəbləri ola bilər.

Danışıqlar təcrubəsində eyni bir problemin za-man içində illərcə uzandığına, onun həllinə bir neçə nəsil dövlət və hökumət başcılarının, siyasətçilərin, diplomatların qatıldığına xeyli nümunə göstərmək olar.(İsrail-Fələstin münaqişəsi, Almaniyanın birləş-məsi, Dağlıq Qarabağ mqnaqişəsi və s.)

Birinci mərhələyə gəlincə, yenə vacib olan bir şərti vurğulamaq lazımdır.Danışıqlara başlamaq üçün potensial iştirakçıların ortaq maraqları, eləcə də “maraqların ziddiyyəti” tələb olunur.(F.İkle). Hazrlıq mərhələsində görüləcək işlər Tədqiqatçılar U.Zartman və M.Berman bu mərhələyə “diaqnostika dövrü” kimi yanaşırlar.Yetərsiz hazırlıq sonrakı uğursuzluğa doğ-ru atılan addımdır.

Növbəti mərhələ (diskusiya dövrü) kimi qiy-mətləndirilir.Nəzəri baxımdan tərəflər problemin həl-linin faydalı olduğunu etiraf edir və birgə həllin yolunda atacağı addımları uzlaşdırırlar. Bəs bu mər-hələ hansı zaman içində başa çatmalıdır? Təəsüf ki, elmi-nəzəri ədəbiyyatda bu suala cavab yoxdur. Rus tədqiqatçısı A.Kovalyovun yazdığı kimi, bu dövr danışıqların “lal dövrüdür”.

İlk baxışdan sadalananların ciddi problem ol-madığı təsəvvürü formalaşır. Əslində isə düşünməyə dəyər.Xüsusilə yerin seçilməsi danışıqların sonrakı taleyinə təsirsiz deyildir.Bu məsələdə“kim-kimin aya-ğına getməlidir” düşüncəsi ortaya ğəlir. Ermənistan-Azərbaycan-Dağlıq Qarabağ münaqışəsinin həllində vasıtəçilik edən “Minsk qrupu”məhz bu səbəbdən Prezidentlərinin ğörüşlərini müxtəlif vaxtlarda, dün-yanın ən müxtəlif dövlətlərində (Şarm-əş Şeyx (Misir), Ki-Uest (ABŞ), Rambuyye (Fransa), Moskva (Rusi-ya) keçirmək məcburiyyətində qalmışdır. Bey-nəlxalq danışıqların aparılması üçün Австрийа вя Исвечря кими нейтрал дювлятляр даща шанслы олур.

Дипломатийа тарихиндя Икинcи Дцнйа мцща-рибяси илляриндя цч бюйцк дювлят (кечмиш ССРИ, Инэил-тяря вя АБШ) башчысынын görüşünün кечирилмяси цчцн йерин сечилмяси бир нцмуня олараг галыр. Дцз бир ил мцддятиндя тяряфляр эюрцшцн ян мцхтялиф мякан-ларда кечирилмясини тяклиф едир вя буну чохсайлы дялиллярля ясасландырмаьа cящд едирдиляр. 2 декабр 1942 –cи илдя АБШ президенти Ф.Рузвелт эюрцшцн кечирилмяси тяклифи иля чыхыш едяркян бунун цчцн Африка гитясинин ян санбаллы сечим олдуьуну билдирир. О вахт cябщядяки вязиййятля ялагядар олараг И. Сталин Москвадан бир аддым да олса узаьа эетмяйяcяйини бяйан едир.1943-cц илин майында Ф.Рузвелт йени тяклифля чыхыш едяряк эюрцшцн Беринг боьазынын саь вя йа сол тяряфиндя кечирилмясини мягсядяуйьун сайыр. Бу тяклифин гябул олунмасыны мцмкцн сайан И.Сталин эюрцшцн Фербенкс (Алйаска) шящяриндя кечирилмясиня разылыг билдирир.Ики тяряф цчцн ялверишли олмасына бахмайараг бу йердян дя имтина олунур. У.Черчил юз нювбясиндя Шотлан-дийанын Скана-Флоу щярби дяниз базасынын эюрцш кечирилмяси цчцн даща ялверишли йер олдуьуну билдирир. Сонуcда Иран дювлятиндя щяр цч дювлятин сяфирлийи олдуьуну ясас тутараг И.Сталин конфрансын Тещранда кечирилмясини тяклиф едир.

Яслиндя бу тяклифя етираз етмяйян У.Черчил Кип-ря вя йа ки, Хартума цстцнлцк вердийини дя эизлятмир. Беля олдугда Ф.Рузвелт Баьдада йахын Мисир ярази-синдя бир йер сечилмясини тяклиф едир. И. Сталинин бу дя-фяки Тещран вариантына гаршы Ф.Рузвелт сонунcу дяфя нойабрын 25-дя Бясря шящяриндя эюрцшмяйя разылыг верир. Бцтцн бунлара бахмайараг эюрцш Тещранда (1943) баш тутур.

Ötən əsrin sonuna doğru beynəlxalq münasi-bətlər sistemində baş tutan köklü dəyişikliklər “soyuq müharibənin” başa çatması və SSRİ boyda dünya nəhənginin süqut etməsi ilə tarix salnaməsində yer aldı. ”Qərb dövlətlərinin, xüsusilə ABŞ dövlətinin bu istiqamətdəki səyləri məhz danışıqların intensivliyi nətıcəsində baş tutdu. Biz bu danışıqlar üçün yerin seçilməsinə diqqət yetirsək, öncə bunun şahidi oluruq ki, neytral ərazidə o vaxtlar ABŞ prezidenti Ronald Reyqanın Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının Baş katibi Mixail Qorbaçovla görüşləri 1985-ci il noyabrın 19 Cenevrədə, ikinci dəfə İslandiyanın paytaxtı Reyk-Yavikdə 1986 -cı il oktyabrın 12-13 –də keçirilmlşdir.

Məhz kompomis yolu ilə seçilən bu məkan rəmzi mənadaMoskva ilə Vaşinqton arasındakı mə-safənin yarısı qədər nəzərdə tutulurdu. Danı-şıqlarda maraqlı olan iki nəhəngin hələlik əyilmək istəmədən öz maraqları naminə taktiki gedişlərə yol axtarırdılar. Sonra Reyqan Moskvaya səfər etdi. Ardınca Corc Buş ABŞ prezidentliyinə gəldı. Öz dövlətinin siyasi kursunu davam etdirərk yeni seçilmiş prezident səxsi məktubla M.Qorbaçovla görüşmək arzusunda oldgu-nu bəyan etdi və bu çağırış müsbət cavablandı. C.Buş razılıq olduğu halda görüşün Kemp-Deviddə ABŞ prezidentinin iqamətgahında, yaxud İspaniyaya yaxın adalardan birində, ən yaxşı halda isə özünün şəhər-kənarı bağ evində keçirilməsini təklif edirdi. Fikir versək, ABŞ butun vasitələrlə üstünlüyü ələ keçirmə-yə cəhd edir. C.Buşun təkliflərinə narazılığdan sonra Maltada görüşməyin mümkünlüy müzakirə olunur. İki günlük danışıqlar əvvəlcə Marsaşlokk limanında lövbər salan“Maksim Qorkiy”gəmisində 1989-cu il 2-3 dekabr tarixində keçirildi.Bu tipli nümunələr bey-nəlxalq danışiqların tam mənzərəsini açmağa imkan verir.

Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin ərazi bütövlüyü çərçivəsində həll olunması Azərbaycan dovlətinin xarici siyasətinin prioritet istiqaməti olaraq qalır. Problem öz həllini tapmadığından danışıqların da-

vamlı olması zərurəti yaranır.Bu prosesdə vasitəçilik missiyasını yerinə yetirən ATƏT-in “Minsk qrupu” mütəmadi olaraq Ermənistan və Azərbaycan Prezi-dentlərının üçüncü dövlətlərin ərazizində görüşlərini keçirməyə nail olmuşdur.Bu sırada Ki Uest (ABŞ), Şarm əş-Şeyx (Misir), Rambuyye(Fransa) görüşləri və danışıqları qeyd oluna bılər. Azərbaycan və Ermə-nistan prezidentləri arasında 19 dekabr 2015-ci ildə İsveçrənin Bern şəhərində keçirilən görüş və aparılan danışıqlar münaqişənin həllində heç nəyi dəyişməmişdir. Sonuncu belə görüş ABŞ dövlətinin təşəbbüsü ilə daha geniş formatda 2016-cı il mayın 16-da Azərbay-can və Ermənistan pezidentlərinin, ABŞ Dövlət katibi C.Kerri, Rusiya Xarici İşlər naziri S.Lavrov və həm-sədrlərin birgə iştirakı ilə Vyanada ba. tutmuşdur. Hə qədər ki, sonu görünməyən bu prosesi tamamlayan yekun sənədi ortada deyil, danışıqlar davam etmə-lidir.Nəzəriyyəçilərin dili ilə desək,“danışıdlar müna-gişələrin arxada qaldığına dəlalət edir.”(R.Lone)

Mövqelərin uzlaşmasına yönəldilən cəhdlər ikin-ci mərhələdə davam etdirilir.Əksər hallarda birdəfəlik nəticə qazanmaq çətin olduğundan bəzi məsələlər ət-rafında ortaq razılıq, ümumi rəy müsbət olduqda ardınca mərhələlərlə xırda problemləri aradan qal-dırmaq çətinlik yaratmır.”Minsk qrupunun”vasitəçi-liyi ilə keçirilən Azərbaycan-Ermənistan danışıqla-rında “Praqa prinsipləri”,“Madrid prinsipləri”, “Ye-niləşmiş Madrid prinsipləri” adı ilə təkliflər, təəssüf ki, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllində dönüş yarada bilməmişdir.

Bütün hallarda danışıqlar öncəsi tərəflər yalnız özlərinə məlum olan və danışıqlarda bələdçi olacaq işçi bir sənəd hazırlayır.Siyasət adamlarının “yol xə-ritəsi” adlandırdığı bu sənəd əsas etibarilə danışıq-ların predmeti ilə bağlı olan sualların beş blokda qruplaşdırılmasını nəzərdə tutur: