Beynəlöalq əlaqələrin ən etibarlı

Lord Lesli Xor-Belişa
Danışıqlar və

vasitəçilik
1. Vasitəçilik və onun məqsədləri

2. Vasitəçiyə zərurətin mənbələri

3. Vasitəçinin funksiyaları

4. Vasitəçiliyin modelləri

5. Vasitəçiliyin çətinlikləri

Vasitəçilik institunun tarixi münaqişələrin və danışıqların tarixi qədər qədimqir.Ən çətin məqam-larda məhz vasitəçiyə üz tutmaq bir də onunla izahanır kı, münaqışələrin həllində bu seçim qeyri vasitələrdən daha etibarlıdır və sərfəlidir.

Birincisi -vasitəçilik nisbətən az məsrəf tələb edir(sülhməramlı qüvvələrin yerləşdirilməsi xərc tələb etməklə yanaşı, həm də münaqişə tərəflərinin əha-lisinin rəğbətlə qarşılamadığı bir addımdır)

İkincisi- vasitəçilшk tərəflər arasında qarşılıqlı etimada söykənən dialoqun qurulması strategiyası deməkdir. Münaqişənin xarakterindən asılı olaraq vasitəçilik bəzi hallarda iqtisadi sanksiyaların tətbi-qini, vasitəбilikвən imtina olunaçağı səklшndə hədə-ləri də nəzərdə tutur. Bütun bunlar əslində tərəf-lərdən hansısa birinin birtərəfli addımlar atmasının qabaqlamaq niyyətindən irəli gəlir.

Dünya təcrübəsində vasitəçilik ikinci Cahaт sava-şından sonrakı dövdə daha intensiv tətbiq olunmağa başlamışdır. Statistik məlumatlarda 1945-ci ildən ötən əsrin 90-cı illərinə qədərki dövrdə Afrika və Latın Amerikasında baş verən münaqişələrin 2/3-də vasıtəçilikdən istifadə olunmuşdur. Yaxın Şərqdə isə hər beş münaqişədən dördündə vasitəçilik özünə yer almışdır. Göründüyü kimi, vasitəçilik zamanın sına-ğından uğurla çıxmışdır və indinin özündə də mü-naqişə tərəfləri arasında danışıqların intensivləşdi-rilməsi, tərəfləri qane edəcək həll yolunun axtarışın-da önəmli sayılır.

Diplomatik sözlüklərdə göstərildiyi kimi, vasi-təçilik beynəlxalq mübahisələrin (münaqişələrin) dinc yolla (danışıqlar), münaqişədə iştirakı olmayan ma-raqzlz tərəfın ös xoşuna, yaxud münaqişə tərəflərinin arzusu ilə, beynəlxalq hüquq prinsipləri əsasında həllini nəzərdə tutur. Əslində vasitəçinin maraqsız (bitərəf) olması peallıqdan kənardır. Bununla bağlı mülahizələr tədqiqatcılar arasında fikir ayrılığına səbəb olur.Bəs vasitəçinin öz xoşuna vasitəçiliyə qatıl-ması hansı istəkdən boy atır?

Bu sual aşağıdakı faktorlar əsas ğötürülməklə cavablanmalıdır:

1. Gərginliyi azaltmaq və münaqişənini dinc həl-linə nail olmaq;

2. Münaqışəni yaradan amilləri verilmiş imkan-lar çərçivəsində öyrənmək (araşdırmaq);

3.Münaqişə tərəflərinin siyasi liderləri ilə ya-xınlıq əlaqələri qurmaq;

4. Fürsət olduqda münaqişənin həlli ilə bağli öz ideyalarını gerçəkləşdirmək;

5. Münaqişəyə münasibətdə öz ideyalarının da-ha önəmli olduğunu təsdiqləmək və statusunu möhkəmlətmək.

Prinsip etibarilə hər bir münaqişə tərəflərin öz səyi ilə həll ola bilər.Ola bilər ki, hansısa bir problem ətrafında ortaq razılıq olmasın və danışıqlar prosesi uzunmüddətli hadisəyə çevrilsin.Ancaq bu kimi xir-dalıqlar vasitəçi dəvət olunmasına zəmin ola bilməz.

Vasitəçilik əsas etibarilə aşağıdakı hallarda zə-ruri addım sayıla bilər:

1. Əgər tərəflər arasında münaqişə uzun müddət davam edirsə;

2. Tərəflər bir-birini tanımırsa;

3. Əgər tərəflər arasında yerinə yetirilməsi çətın olan çoxsaylı tələblər ortaya qoyulursa və güzəştə getmək istəyi yoxdursa;

4. Müxtəlif mədəniyyətlərə, dinə və ideologiyaya

mənsub olan tərəflər arasında danışıqların apa-

rılmasında cətinliklər yarandıqda.

Qərar verilməsi üçün münaqışə tərəfləri iradə nümayiş etdirməzsə, sadalanan zərurətlər də əhəmiy-yətsiz ola bılər.Yuxarıda vasitəçinin bitərəfliyi məsə-ləsinə ötəri münasibət bildirilmişdi.

Birmənalı qeyd olunmalıdır ki, hər hansı döv-lət(dövlətlər) o halda vasitəçiliyə səy edir ki, münaqişə onün özünün maraqlarını təmin etmir və yaxud əksinə.

Hər halda bu addımın atılması bir heçə istəkdən qaynaqlanır;

1. Münaqışənin genişlənmə təhlükəsi ehtimalını

dayandırmaq;

2. Münaqişə tərəflərinin və vasitəçinin özünün

də daxil olduğu birliyin parçalanmasına yol

verməmək;

3.Öz siyasi təsir gücünü artırmaq və eyni dərəcə-

də münaqişə tərəflərindən hər hansının di gərinə

təsirinin artmasına imkan verməmək;

4. Münaqişə tərəfləri ilə, yaxud tərəflərdən biri

ilə, münasibətlərini yaxşılaşdırmaq ;

5. Öz siyasi çəkisini artırmaq;

6. Öz daxili siyasi problemlərini yoluna qoymaq,

daxildəki etnik qrupların maraqlarını təmin et-

etmək .lobbilərin təsiri altındakı davranış və s.

Vasitəçinin funksiyaları

Vasitəçinin funksiyaları haqqında ilkin qənaət məhz elə terminin özündə ehtiva olunur. Ancaq bu yetərli qənaət sayıla bılməz. Ən azı ona görə ki, mü-naqişənin dinc yolla nizamlanması məqsədi ilə vasi-təçi çoxsaylı funksiyalara yerinə yetirməli olur. Bəzən tədqiqatçilar (Corc Uoll) bu funksiyaların sayının əlliyə qədər olduğunu iddia edirlər. Belə hesab edək ki, bu fikirlər yersiz deyildir.Ancaq vasitəçinın beş əsas funksiyasının geniş şərh olunmasına ehtiyac var.

1.Münaqişə tərəflərini problemin birgə həllinə səmtləmək. Bunun üçün ilkin mərhələdə onların li-derləri ilə dil tapmaq tələb olunur. Bu nəticə qa-zanılarsa, ən azı tərəfləri birtərəfli addımlardan ya-yındırmaq olar.(misal üçün: atəşkəs razılığı). Nəticə uğurlu alinarsa, deməli böhrandan çıxmağa az da olsa ümid yarana bılır. Təbiidir ki, liderlərin bir-mənalı addım atması da cətindir. Çünki dövlətin öz daxilində siyasi elita arasında da problemin dinc yolla həllinə rəğbətlə yanaşan qüvvələrlə yanaşı müxalif düşüncəli insanlar var.Bəzən çoxluq və azlıq nisbəti gözlənılən dərəcədə inamlı addım atılmasında əsl sınaq olur. Vasitəcinin belə hallarda tələsməyə haqqı yoxdur.

2Münaqişə tərəfləri arasında problemə dair qarşılıqlı baxışların öyrənılməsinə imkan yaradan etibarlı informasiya mübadiləsini təmin etmək və mümkün kommunikasiya kanallarından istifadə et-mək. Təbii ki, ilkin mərhələdə vasitəçinin özü ötürücü missiyasını öz üzərinə götürür.Bir müddət sonra isə tərəflərın fikir böluşməsi, məqsədlərini bir-biri ilə uzlaşdırması, ən yaxşı halda isə informasiyanın təhrif olunmasının qabaqlanması baxımından bu addımın faydası böyükdür.Yalnız belə olduqda qarşılıqlı etimad formalaşa bilər. Hər şeyin nəzərdə tutulan ardıcılıqla davam etdiyi halda, hətta tərəflərin özlərini vasitəçisiz də görüşüb müzakirələr aparması reallığa qovuşa bilər. Təcrubədə az təsadüf olunan bir hal kimi baxılan bu hadisə vasitəçinin danışıqlardan kə-narlaşdırılması kimi yozulmamalıdır.

3.Məqamın düzgün diaqnostikası və kompromis seçimin mümkün olub-olmadığına qərar vermək. Əgər belə bir gediş olunması realdırsa, gələcək sazişin hazırlanması üzərində işə başlamaq olar. Unutmaq olmaz ki, vasitəçi münaqişəni həll etmək səlahiyyət-lərinə malik deyildir. Onun funksiyası tərəflərı doğru seçim etməyə hazırlamaqdır.

4.Vasitəçi öz fəaliyyətini elə incəliklə qurmalıdır ki, münaqişə tərəfləri eyni dərəcədə öz simasını qoruya bilsin. Bir tərəfə qalib, digərinin isə məğlüb , yaxud zəif tərəf kimi baxmaq olmaz. Belə şəraitdə danişıqlar bir tərəf üçün “psixoloji zədə” effekti yara-da bilər.

5.Sonuncu şərt vasitəçinin nəzarət və idarəetmə mexanizmlərinin, tərəflərin qarşılıqlı ünsiyyət qayda-larının, əldə olunan razılaşmaların yerinə yetirilməsi ilə bağlıdır.

Müşahidələr göstərir ki, vasitəçilikdə heç də sa-dalananların hamısını tam şəkildə yerinə yetirmək qeyri mümkündür. Odur ki, vasitəçinin diqqəti bəzən bir və ya bir necə əsas məsələyə yönəlir Daha çox hal-da isə üstünlük kommunikasiya mübadiləsinə verilir. Vasitəçi eyni zamanda münaqişə predmeti ilə bağlı lığı olmayan digər problemlərə də qatılmalı olur. Güman olunmalıdır ki, bu vasitəçinin özünə pozitiv imic qasanması istəyindən qaynaqlanır.

Elmi ədəbiyyatda vasitəçiliyin üç modelinə önəm verilir.Mövcud bölgudə əsas yer üçüncü tərəfin danı-şıqlarda iştirakının səviyyəsinə verilir. Biz də bu baxiş bucağında vasitəçiliyin aşağıda göstərilən üç modelinə aydinliq gətirilməsini məqsədəuyğun bilirik.

1.Fasilitator-(ingilis dilində-facilitate-yüngülləşdiri-ci,asanlaşdırıcı). Əsas etibarilə danışıqların baş tüt-masına,görüşlərin keçirilməsinə çalışır.Ancaq özü mü-zakirələrdə və qərar qəbul olunmasında istirak etmir.

2.Məsləhət formalı vasitəçilik Bu tipli vasitəçiliyin xüsusiyyəti ondadır ki, danışığa qatılan tərəflər əvvəl-cə vasitəçi ilə razılığa gəlirlər ki, özləri ortaq razılığa gələ bilmədikdə ondan məsləhət alacaqlar. Bəlkə də tərəflər öz əsl məqsədlərini bildirmədən vasitəcinin düşün-düklərini aydınlaşdırmaq istəyındə olurlar.Bir halda ki, vasitəçinin məsləhətlərin icrası hökm kimi qəbul olunmur, ehtimal olunur ki, sonrakı addım-larda da tərəflər öz seçiminə üstünlük verəcək.

3.Arbitraj yönümlü vasitcitəçilik. Bu əsasda müna-qişənin həllində vasitəçinin rolu önəmlidir.Bu onunla

izah olunur ki, münaqişə tərəfləri əvvəlcədən öz üzər-lərinə öhdəlik götürürlər ki, danışıdlar “düyunə düş-dükdə”vasitəçi problemin həllinə yönələn və içrası zəruri olan qərar qəbul edə bilər.Belə şəraitdə tərəflər öz aralarında dil “tapmağa” daha çox çalışırlar.

Əvvəlcədən vasitəçilik modellərindən hansısa birinin daha effekli olması haqqında fikir söyləmək çətindir.Münaqişənin həllini təmin edən hər bir model dəyərlidir. Yadda saxlamaq lazımdır ki, heç də hər şey vasitəçidən asılı deyildir.Zaman axarında baş verənlər,quvvələr balansının dəyişməsi, tərəflərin qar-şılıqlı münasibəti, münaqişəyə veni çalarlar gətirir. Vasitəçi bütün fəaliyyəti boyu ən çox tərəflər arasında birbaşa əlaqə kanalları qurmağa çalışır.

Bunu məqbul hadisə kimi qəbul etsək də, rellıqda başqa bir mənzərə formalaşır.Əksər hallarda tərəflər bir-birinə ittihamlar yağdırır, hətta hədələrə yol verirlər. (P.M.Kraus, M.Döyç). Bunula da müna-qişənin “ölü nöqtəsində” qalması təhlükəsi yaranır.

Dolayı kommunikasiya aparılmasının da öz qüsurları var.Ən azı hər hansı nəticəni qazanmaq üçün yersiz vaxt itkisi baş verir.Nəticədə vasitəçinin fəaliyyəti kölgələnir. Nəyin necə baş verdiyini, hadi-sələrin bütöv mənzərəsini təsvir etmək üçün vasitəçilik inkarolunmaz bir faktordur.

Adından görundüyü kimi, rəsmi vasitəçilik münaqisənin həllində daha səmərəli seçimdir. Vasitəçi rolunda adətən nöfuzlu və güclü dövlət (dövlətlər) çıxış edir. Bəzən isə belə bir yanlış təsəvvür formalaşır ki, vasitəçilərin sayı nə qədər çox olarsa, münaqişə bir o qədər tez həllini tapar.Təəsüf ki, bu heç də belə deyildir.Elə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin aqibətin-də (ABŞ, Fransa və Rusiya kimi nüfuzlu və güçlü dövlətlərin çəmləşdiyi“Minsk qrupu”- nun fəaliyyət-sizliyi nəzərdə tutulur) bunu izləmək çətin deyil-dir.Reallıqda çoxtərəfli vasitəçilikdə fikir ayrılıqları daha çox təsadüf olunur.

Təkbaşına da meydanda görünmək çətindir.

Təkbaşına da meydanda görünmək çətindir.Müa-

sir zamanda münaqişələrin həllində de-fakto üstünlük beynəlxalq təşkilatlara məxsüsdür. Dağlığ Qarabaq mü-naqişəsinin həllini öz üzərinə götürməklə ATƏT bir ad-dım da qabağa gedə bilmədi.Hətta BMT-nin də işlək mexanizmlərinin olmaması BMT TŞ-nın ardıcıl qəbul etdiyi qətanamələrin (822,853,874,884) kağız üzərində qalmasina səbəb olub.

İctimai düşüncəyə təsir imkanları daha cəlbedici görünən qeyri-rəsmi vasitəcilik hələlik dirçəliş döv-rünü yaşayır. Müşahidələr göstərir ki, rəsmi və qeyri-rəsmi vasitəcilik əslində bir-birindən təcrid olunmur.

Vasitəçilik rəsmi və qeyri-rəsmi olmaqla eyni amanda daimi və yaxud müvəqqəti xarakterli ola bilər. Əslində daimi (əbədi) vasitəçilik deyəndə onun uzun-müddətli, yəni münaqişənin başlanğıcından so-nuna qədər olan muddət nəzərdə tutulur.

Müvəqqəti vasitəçi yalnız qisa bir muddətdə, konkret halda münaqişənin hansısa bir mərhələsində öz missiyasını həyata keçirir. Ola bılər ki, başqa bir mərhələdə yeni bir müvəqqəti vasitəçi prosesə qoşul-sun. Növbəlilik qaydaşında həyata keçirilən müvəq-qəti vasitəçilik bir baxımdan faydalı olsa da, ümu-milikdə qənaətbəxş sayıla bilməz. Müşahidələr gös-tərir ki, bu zaman nizamlama prosesinin ardıcıllığı pozulur, informasiyaların konfidensiallığı zəif-ləyir.

Vasitəçi münaqişəni həll etmir. Vasitəçinin məqsədi (superməqsədi) münaqişənin daha tez həll olunmasına kömək etməkdir. Bu onun fəaliyyətinin şah zirvəsidir.Bu zirvəni yalnız o zaman fəth etmək çətıhlik yaratmır ki, tərəflər özləri əl-ələ verərək yolun bir hissəsini arxada qoyurlar.Daha doğrusu, müna-qişənin gərginliyi sönməyə meyllənir. Belə məqamda vasitəçi daha böyük cəsarətlə danışıqların meydanını genişləndirməklə tərəflərin diqqətindən kənada qalan bəzi xırdalıqların həllıni tezləşdirə bılər.

Açığını desək, barışıq prosesində heç nə və heç bir addım öz xoşuna baş vermir.Vasitəci yalnız özünə-məxsus taktiki və strateji gedişlərlə tərəfləri ortaq məxrəcə gəlməyə stimullaşdıra bilər.Bəzən vasitəçi tərəfindən iqtisadi, siyasi mənəvi təsirlərə də yol verilə bilər.

Vasitəçiliyin çətinlikləri

Məlum bir həqiqətdir ki, münaqişə tərəfləri ya-ranmış vəziyyətdən sərbəst şəkildə çıxış yolu tapa bilmədikdə vasitəçinin köməyinə möhtac qalırlar. Belə olduqa vasitəçinin işinin nə dərəcədə çətin oldu-ğunu anlamaq asandır.Mövcud cətinliklər əsasən iki qrupda cəmləşir.

1.Münaqişənin nizamlanması(həll olunması) ilə

bağlı, yəni vasitəçinin fəalliyətinə aidiyyatı ol-

lmayan cətinliklər.

2.Bilavasitə vasitəçinin fəalliyəti ilə bağlı olan

cətinliklər.

Qeyd edək ki, vasitəçilikdə ən böyk çətinlik vaxt amili ilə bağlıdır.Bir tərəfdən vaxt sonsuz məf-humdur Digər tərəfdən, münaqişənin həlli müəyyən (qeyri-müəyyən demək olar) vaxt tələb edir. Bir tərəf-lə danişiq aparan və qismən razılığa gələn vasitəçi ikinci tərəfə üz tutanda adətən əks davranışla üzləşir və məcburiyyət qarşısında hər şeyi sıfırdan baçlamalı olur. Bu da vaxt itkisi ilə müşaiyət olunan növbəti çətinlikdir.

Belə ehtimal olunur ki, vaxtın çox uzanması vasitəçinin hansısa bir tərəfə meyllənməsinə gətirib çıxara bilər.Belə olarsa, vasıtəçiliyi xoşagəlməz aqıbət çözləyər.Hətta belə olmadıqda da vaxt uzandıqca tərəflər vasıtəçini danışıqları yubatmaqda ittiham edə bilərlər.Öz nüfuzuna kölgə salmamaq üçün vasıtəçi bu incəliyi diqqətdən qaçırmamalıdır.

Təbiidir ki, vasıtəçinin yenilənməsi müna-qişəni əvvəlki nöqtəyə qaytara bilər və illərcə çəkilən zəhmət heçə enər. Razılaşaq ki, vasitəçinin işi olduq-cə mürəkkəbdir. Uğurlu addım atmaq üçün məqam axtarışlarında olan vasıtəçi münaqişənin bütün xüsusiyyətlərini götür-qoy etməlidir.Hər bir münaqişə müxtəlifliyi ilə seçildiyindən vasıtəçi seçimi də eyni-tipli ola bilməz. Vasitəçi seçilərkən aşağıdakı tələblər nəzərdən qaçmamalıdır:

1.Səlahiyyətlilik(bilik və bacarıqlar komp-leksi nəzərdə tutulur);

2.Münaqişə tərəflərindən asılı olmamaq (sər-bəstlik və obyektivlik);

3.Nüfuz (təsir göstərmək imkanları).

Göstərilən ardıcıllıq bir daha təsdiqləyir ki, işdən xəbərsız, təcrübəsi olmayan vasitəçinin səlahiy-yətliliyi heçdir.Vasitəçilik texnologiyalarına bələd-sizlik prosesin özü üçün təhlükəlidir. Vasitəçinin bitə-rəfliyi inandırıçı olmadığından onun fəaliyyətinin tərəflər üçün önəminin dərəcəsinə diqqət yetirilmə-lidir. Bu göstəriciyə rəğmən vasitəçinin tərəflərə mü-nasibəti simmetrik və asimmetrik ola bilər.XX əsrin ikinci yarısından dünya düzənində konfliktlərin sayının artması və vasitəciliyin asimmetrik səciyyəli olması adi bir hal almışdır. Çoxtərəfli vasitəçilikdən daha tez-tez istifadə olunması və bu zaman vasi-təçiliyə qatılan dövlətlərin munaqişə tərəflərinə təsir imkanlarının çeşidli olması müasir diplomatiyanın “ikili standartlardan” kənar olmadığını təsdiqləyir. “İkili standartlar” vasitəçiliyi kölgə altına salan ən böyük faktordur.

Beynəlxalq əlaqələrin ən etibarlı

elementi,həmışə olduğu kimi, sənəddir.

Piter Ustinob

Beynəlxalq müqavilələr
1. Бейнялхалг мцгавиля anlayışı

2. Yekun sənədlərinin xüsusiyyətləri

3. Бейнялхалг мцгавиляlərin strukturu

4. Бейнялхалг мцгавиляlərin tərtibi texnikası

5. Бейнялхалг мцгавиляlərdə dil problemi
Бейнялхалг мцгавиляляр бейнялхалг щцгуг суб-йектляри (дювлятляр, бейнялхалг тяшкилатлар) арасында гаршылыглы мцнасибятлярин тянзимлянмяси йолунда гар-шылыглы щцгуг вя ющдяликляр эютцрцлдцйцнц якс етдирян йазылы разылыгдыр¹. Бейнялхалг мцгавиля анлайышы ики-тяряфли вя чохтяряфли дипломатийанын предметиня дахил олмагла, щям дювлятлярарасы мцнасибятляр, щям дя бейнялхалг тяшкилатлар чярчивясиндя имзаланан бцтцн сянядлярин цмуми адыдыр. Бу сырайа сазишляр (accord. arrangement),мцгавиляляр (traite), конвенсийалар (con-vention),протоколлар(protokoled), бяйаnнамяляр(dec-leration), чярчивя сянядляри вя с. dахилдир. Бeйнялхалг щцгугда мцвяггяти характер дашыйаn мцгавиляляр «модус вивенди» адландырылыр. Лакин буну диэяр адла-рыны чякдийимиз сянядляря шамил етмяк доьру дейилдир. Мисал цчцн, сазиш «модус вивенди» ола билмяз.

Бейнялхалг мцгавилялярин(актларын) ясас фярг-ляндириcи тяряфляриня айдынлыг ашаьыдакы шякилдя эятириля биляр.Мцгавиля rазылыьа эялян тяряфлярин сийаси, дипло-mатик, игтисади, мядяни мцнасибятляриндя онларын щцгуq və вязифяляри иля йанашы мясулиййятляриниn сяр-щядлярини мцяййянляшдирян икитяряфли вя йахуд чох-тяряфли сяняддир. ¹⁴

Субйектлярин бу барядя разылыьа эялмяси илк нювбядя бейнялхалг мцгавилялярин дилиндя вя струк-турунда юз яксини тапыр. Бейнялхалг мцгавилянин структуру ашаьыдакы кимидир:

1. Башлыг вя мцгавилянин титулу;

2. Преамбула вя йахуд эириш;

3. Мцгавилянин ясас щиссяси;

4. Йекун мцддяалары;

5. Ялавя .

Лакин структур вя мязмун анлайышлары бир-бирини тамамласа да, ашаьыдакы ардыcыллыгда эюстярилян еле-ментляр бу вя йа диэяр дяряcядя мцгавилядя истифадя олунмайа биляр. Анcаг щяр щансы елементин йохлуьу бейнялхалг мцгавилянин щцгуги эцcцнц зяифлятмир. Бейнялхалг мцгавилянин щазырланмасы чятин вя узун-мцддятли просесдир. Бейнялхалг щцгуг принсипляри рящбяр тутулмагла мцгавиляни имзаламаг ниййятиндя олан тяряфляр ад сечилмясиндя мцстяqildirlər. Ваcиб шярт ондан ибаrətдир ки, ад мязмундан дюьсун вя

мцгавилянин предметини cанландыра билсин. Мцша-щидяляр эюстярир ки, бейнялхалг мцгавилялярин ады йцксяк информативли олмагла йанашы, мцяййян дюврдя ишлянмя тезлийинин йцксяк олмасы иля сяcиййялянир. Бу о демякдир ки, щямин сянядя тез-тез мцраcият олунур. !994-cц илин 20 сентйабрында Бакыда имзаланан «Яс-рин мцгавиляси» дейилян фикри тамамлайыр.

Елми ядябиййатда бу эцня гядяр бейнялхалг мцгавилялярин ады иля баьлы конкретлик йохдур. Бей-нялхалг мцгавиля ады алтында конвенсийа, сазиш, бя-йаnнамя, протокол, мцгавиля вя диэяр сянядляр ба-хыла биляр. Ад, беля чыхыр ки, шяртидир. Лакин адлarы сада-ланан сянядляр цчцн ортаг мейар онларын бейнялхалг щцгуг субйектляри тяряфиндян имзаланмалары вя имза-лайан тяряфлярин бейнялхалг мцгавилялярин тялябиндян иряли эялян щцгуг cавабдещлиyi дашымасыдыр. Дювлят-лярарасы мцнасибятлярдяки мотивляр чохйюнлц олдуьу-ндан ад сечиляркян мцгавилянин ясасян игтисади, сийаси, мядяни, щярби вя с. сащялярля баьлылыьы ясас эютцрцлцр. Шярти олараг эюстярмяк олар ки, "мцгавиляляр" сийаси мясялялярля, "сазишляр","конвенсийалар" игтисади, техни-ки, щярби ямякдашлыгла баьлы олур. Бейнялхалг мцга-вилялярин тядгигатчылары ад проблеминдян узаглашараг ейни заманда бунун дипломатик мащиййятли олду-ьуну инкар етмирляр.¹⁵

Щазырда бейнялхалг мцгавилялярин ян азы 14 адı олдуьу эюстярилир. Бцтовлцкдя бу адлар щям дя мцяй-йян шяртиликляри якс етлирир. Щцгцг ядябиййaтıнда сази-шин мцгавилядян ясас фярги кими эюстярилир ки, биринci (saziş) щюкцмятин адындан имзаланыр вя ратификасийасы тяляб олунмур. Икинcи (мцгавиля) ися яксиня, дювлят башчысынын адындан вя онун таpшырыьы иля имзаланыр вя ратификасийа олунур. Бцтцн щалларда мцгавилянин адын-да тяряфлярин ады бцтюв якс олунмалыдыр.

Pakt müasir dövrdə istifadə olunmayan sənəd növüdür. Ötən əsrdə daha populyar sayılan “pakt” (latın dilində-pactum ,müqavilə)) mühüm əhəmiyyət-li problemlər ətrafında aparılan danışıqların nəti-cəsini əks etdirir.Bu tipli sənədlərin əsl məzmunu son-radan açıqlanır(şərh olunur). Diplomatiya tarixində paktların imzalandğı yerin adı ilə (Brüssel paktı, Rio-de Janeyro paktı və s.), yaxud sənədi imzalayan şəxs-lərin adları ılə (Brian-Kelloq paktı, Robintropt-Mo-lotov paktı və s.) adlandırıldığına rast gəlmək olar.

Конвенсийа. Бу типли бейнялхалг мцгавиляляр бей-нялхалг цмуми щцгугун айрыcа сащясини тяшкил едир. Бурайа бейнялхалг щяйатын бцтцн сащяляри (игтисади, тиcaрят, мядяни вя с.) дахилдир.Мисал цчцн, бейнялхалг щава конвенсийасы, бейнялхалг дяниз конвенсийасы, дипломатик ялагяляр щаггында конвенсийа вя с.

Saziş müqavılədən qismən fərqlı sənəddir və əksər hallarda hansısa konkret bir problemin tərəflər arasında çevik həllinə xidmət edir.Təcrübə və müşahi- dələr göstərir ki, saziş uzunmüddətli sənəd deyildir. Bir müddət sonra saziş imzalayan tərəflər müqavilə bağlamaqla öz tərəfdaşlığını daha da möhkəmlədir.

Protokol haqqında da təqribən eyni fikirləri böluşmək olar.Hazırlanmasına az vaxt tələb olunan protokol danışıqların əməkdaşlıq məcrasına yönəl-diyinə dəlalət edir.Ancaq hüquqi gücü, təbii ki, müqa-vilə,konvensiya ilə müqayisədə çox aşağı səviyyədə-dir.Bu isə protokol şərtlərinin yerinə yetirilib-yetiril-məyəcəyinə kölgə salır.Buna misal olaraq Ermənis-tan-Azərbaycan-Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin ni-zamlanmasını nəzərdə tutan” Bişkek protokolu”nu¹⁶ göstərmək olar.Bu sənəddə yanlşlığa yol verilmiş və bu səbəbdən də şərti imzalanmışdır. Beynəlxalq təc-rübədə protokol müqavıləyə əlavə olunan sənəd kimi də təfsirlənir.Tərəflərin gələcəkdə öz aralarındakı münasibətlərı inkişaf etdirmək istiqamətləri məqsədi ilə “niyyət protokolu” imzalayırlar.Bu tipli sənədlərin heç bir hüquqi gücü yoxdur.

Ümumiyyətlə, “yekun protokolu”, “əlavə proto- kol” adları da işləkdir. Belə bir aldadıcı təsəvvür formalaşıb ki, əgər danışıqların sonu olaraq sənəd qəbul olunusa, danışıqlar uğurlü keçib. Əslində isə bu göstərici üzrə qiymətləndirmə şərtidir. Qənaət belədir ki, yekun sənədi otaya qoyulmadıqda da daışıqların baş tutmadığı haqda fikir söyləmək doğru deyildir.