Bibliyografya : 5 huand hatun küLLİyesi 6

HUI ⁴⁷²

HULÂSA ⁴⁷³

HULÂSATU'L-BEYÂN

Mehmed Vehbi Efendi'n (ö. 1949) Türkçe Kur'an tefsiri.

Bir mukaddime ihtiva etmeyen eserin telifi sırasında nasıl bir metot takip edil­diğini bizzat müellifinden öğrenme im­kânı bulunmamaktadır. Öteden beri Türk­çe bir tefsir yazma arzusu taşıdığını ifa­de eden müfessir ⁴⁷⁴ üyesi bulun­duğu Meclis-i Meb'ûsan'ın 1911'de feshi üzerine memleketi Konya'ya dönerek tef­sirini yazmaya başlamış ve dört yıl süren bir çalışma sonunda 1915'te eserini on beş cilt olarak tamamlamıştır. Ancak ül­kenin içinde bulunduğu malî sıkıntılar yü­zünden eserin basımı birkaç yıl gecikmiş­tir. Hatta bizzat müfessirin bildirdiğine göre bu zor şartlarda VII. cilde kadar ba­sılan eserin satışından elde edilen gelirin kâfi gelmemesinden dolayı basım işine bir müddet ara verilmiş, daha sonraki ciltle­rin basımı Konya tüccarlarından bazı kim­selerin yardımıyla gerçekleşebilmiştir.

Eserin telifi sırasında Taberî'nin Câmi-Vi-beydn, Fahreddin er-Râzî'nin Mefâ-ühu'1-ğayb, Beyzâvî'nin Envârü't-ten-zil ve esrârü't-le\îl, Nesefî'nİn Medâ-rikü't-tenzîl ve haka'iku't-te'vîl, Hâ-zin'in Lübâbü't-le\îl, Nizâmeddin en-Nîsâbûrî'nin Ğarâ'ibü'l-Kur'ân ve reğâ'ibü'l-furkön, Ni'metullah b. Mah-mûd en-Nahcuvânî'nİn el-Fütûhâtü'1-ilâ-hiyye ve'1-meiâtîtıu'I-ğaybiyye, Ebüs-suûd Efendi'nin İrşâdü'l-'akli'sselîm ilâ mezâya'1-Kitâbi'l-Kenm, Sıddîk Ha­san Han'ın Fethu'l-beyân ü makâşidi'l-Kur'ân adlı tefsirleri kaynak olarak kul­lanılmıştır. Çok defa "Fahrî Râzî ve Kâdî'-nin beyanları veçhile", "Tefsîr-i Hâzin'de beyan olunduğuna nazaran", "Ni'metul­lah Efendi'nin beyanına nazaran" gibi ifa­delerle sadece müfessirlerin ismi belirti­lerek eserlerine atıfta bulunulur ve âyet­ler bu kaynaklar esas alınarak tefsir edilir. Nitekim müfessir, kaynakların özeti ma­hiyetindeki eserine Hulâsatü'l-beyân tî tefsîri'l-Kur'ân adını verirken bu husu­sa işaret etmek istemiştir.

Dirayet metoduyla yazılan eserde âyet­ler genellikle tek tek ele alınır. Önce âyet metni yazılır, arkasından meali verilir; da­ha sonra açıklama kısmına geçilir. Bura­da, anılan kaynaklardan bolca nakiller ya­pılarak âyette yer alan kelimelerin çeşitli anlamlan üzerinde durulur. Mecaz, kina­ye, emsal, tekrar gibi edebî sanatlara işa­ret edilip Kur'ân-ı Kerim'in fesahat ve be­lagat açısından eşsiz bir kitap olduğu vur­gulanır. Yer yer kıraat vecihleri gösterile­rek bunlara göre anlamda ortaya çıkan farklılıklar belirtilir. Âyette temas edilen akaid, fıkıh, tarih, ahlâk gibi konulara dair çeşitli bilgiler verilir. Bilhassa imanın mahiyeti, amelle olan ilişkisi, büyükgü-nahları işleyenlerin durumu, inanmayan­ların cehennemdeki konumu gibi itikadı konular geniş biçimde ele alınır. Bu açık­lamalarda Ehl-i sünnet'in görüşleri yücel-tilirken diğer mezheplerin görüşleri ten­kit edilir. Nihayet "hulâsa" diye başlayan kısa bölümde âyetin tefsirine son verilir­ken âyetler arasındaki tenasübe de dik­kat çekilir.

Hulâsatü'l-beyân'da hadisler ekseri­ya meal olarak nakledilir; bu arada ge­nellikle rivayet zinciri terkedilerek hadis­ler doğrudan Hz. Peygamber'e dayandı­rılır. Zaman zaman hadisi rivayet eden sa-hâbînin ismi de zikredilir. Bazan da "Bu-hârî ve Müslim'in ittifak ettikleri bir ha­diste ..." denilerek kaynak gösterilir. Bir kısım âyet ve sûrelerin faziletlerine dair rivayetlerle geçmiş milletler ve âhiretle ilgili konularda İsrâiliyat'tan sayılan ha­berlere de yer verilir. Öte yandan sahabe ve tabiînden gelen tefsir rivayetlerinin sa­yısı da az değildir. Eserde gerek nüzû! se­bepleriyle gerekse doğrudan anlamla il­gili olarak rivayet edilen hadislerin önem­li bir yekûn teşkil ettiği görülür. Ancak bu hadisler içinde zayıf hatta uydurma olanları da vardır.

Kur'an'da neshin vâki olduğu görüşü­nü benimseyen müellif nâsih ve mensuh âyetlere İşaret etmiş, ahkâm âyetlerini Hanefî mezhebi esaslarına göre açıkla­mış, ancak bu arada farklı görüşleri de belirtmiştir. Müfessir, müteşâbih âyetle­ri anlamak ve onları ilâhî maksadın dışın­da te'vil edenlerden korumak için lügat, sarf, nahiv, belagat, fıkıh usulü, akaid gi­bi ilimleri öğrenmenin gerekli olduğuna da dikkat çekmiştir.

Zaman zaman önemli sayılabilecek açık­lamalarda bulunmuşsa da müellif, Kur-'ân-ı Kerîm'i tefsir edecek seviyeye ulaş­mış bir âlimden beklenen yorumlar yap­maktan kaçınmış, genelde nakillerle ye­tinmiştir. Bir tefsirde bulunması gereken sağlam dil, akıcı üslûp, kelimelerin ince ve özlü anlamlarının açıklanması, düzgün tercüme, âyetlere mâna yönünden doyu­rucu tahliller getirilmesi, orijinal sonuçla­ra ulaşılması gibi özelliklerden pek azını bu tefsirde bulmak mümkündür; mev­cut bulunanlar da kaynak olarak kullanı­lan tefsirlere aittir. Bu kusurlarına rağ­men ve ayrıca dili de ağır olduğu halde eser halk tarafından çok sevilmiş ve tu­tulmuştur. Elmalılı Muhammed Hamdi, "Benim tefsir hocanın tefsirine göre ba­kir mazmunlar, ince ilmî ve felsefî neşe­lerle dolu olduğu halde yine o rağbette... Allah'ın ona bir lutfu bu" derken buna işaret etmek İstemiştir.⁴⁷⁵

Huîâsatü'l-beyân, on beş cilt halinde­ki ilk yayımının ardındanfihristlerden oluşan bir cilt ilâvesiyle yıllar sonra İstan­bul'da birkaç defa basılmıştır (! 966-1969).

Bibliyografya :

Mehmed Vehbi. Hulâsatü'i-beyân, İstanbul 1339-41/1341-43 r., l-XV, aynca bk. XV, 655-658; Hasan Basri Çaııtay, Kur'ân-t Hak'ım ue Meâl-i Kerim, İstanbul 1959, I, 7; Mehmet So-fuoğlu, Tefsir Dersleri, İstanbul 1962, s. 57-58; a.mlf., Tefsire Giriş, İstanbul 1981, s. 370; Bil­men, Tefsir Tarihi, II, 793-794; Muhammed Ha-mîdullah, Kur'ân-ı Kerim Tarihi (trc. Salih Tuğ), İstanbul 1993, s. 198, 202; Remzi Ateşyürek, Mehmed Vehbi Efendi'nin Hayatı, Eserleri ue Tefsirdeki Metodu (yüksek lisans tezi, 1994, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü), s. 141-143.

HULASATU'L-EFKAR

Ebû Tâlib Han'ın (ö. 1220/1805) İranlı şairlere dair tezkiresi.⁴⁷⁶

HULASATU'I-ESER

Muhibbi'nin (ö. 1111/1699) . XI. (XVII.) yüzyılda vefa hayatına dair eseri.⁴⁷⁷