Bibliyografya : 8 el-mevahibu'1-ledunnlyye 8

MEZEMORTA HÜSEYİN PAŞA

(ö. 1113/1701)

Osmanlı kaptan-ı deryası.

Menşei hakkında kesin bilgi olmamakla beraber Moritanyalı veya Mayorka asıllı olduğu ileri sürülmektedir. Gençliğinde Garp ocaklarına mensup bir denizci olarak İspanyollar'ia vuku bulan bir savaşta aldığı yaradan dolayı öldüğü sanıldığın­dan kendisine "Mezemorta" (İtalyanca mezzomorto yarı ölü) lakabı verilmiştir. On yedi yıl gibi uzun bir esaret dönemin­den sonra fidye ile kurtarılmış ve Cezayir denizcileriyle birlikte Akdeniz'de faaliyet göstermeye başlamıştır.

1085'ten (1674) itibaren korsan olarak şöhret kazanan Mezemorta Hüseyin Ağa zamanla Cezayir'in önemli şahsiyetleri arasına girdi. 1094'te (1683) Duquesne kumandasındaki Fransız donanmasının Cezayir'e saldırması üzerine anlaşmaya boyun eğen Cezayir Dayısı Hasan Baba ta­rafından amiral gemisine rehine olarak gönderildi. Ortalığı karıştıracağından çe­kindiği Hüseyin Ağa'dan kurtulduğunu düşünen ve kendisi gibi barış taraftan olan yerlilerle yeniçerilere dayanan Hasan Baba, Fransız amiralinin istediği savaş tazminatını halktan toplayamadı. Bu du­rum karşısında Mezemorta Hüseyin Ağa, kendisinin sahile çıkarılması durumunda parayı temin edeceğine Fransız amiralini inandırdı ve limana çıktığında savaş ta­raftarı olan reislerle iş birliği yaparak Ha­san Baba'yı öldürtüp idareyi ele aidi. Ar­dından Fransız donanmasına karşı savaşı yeniden başlattı ve Fransız donanması limanı terketmek zorunda kaldı. Böylece 1094'te (1683) Cezayir dayısı ve beylerbe­yi olan Mezemorta Hüseyin Paşa, bir ta­raftan Fransız korsanlarına karşı kendi ticaretini korumak amacıyla denize do­nanma çıkarırken diğer taraftan halk ara­sındaki isyanları bastırmaya çalıştı. 1095'-te (1684) İstanbul'dan donanma ile birlik­te gelen kapıcıbaşı ve Fransız heyetiyle bir barış mukavelesi imzaladı. Aynı zamanda Tunus'ta görülen isyan olaylarını bastır­mak için kâhyası İbrahim Hoca kuman­dasında bir ordu gönderdi. İki yıl süren mücadelelerin ardından Tunus'ta sükû­net kısmen sağlandı. ⁹⁰¹Bunun üzerine kendisine hitaben yazılan evâhir-İ Cemâziyelâhir 1097 ⁹⁰²tarihli fermanda Tunus meselesinin arzu ettiği gibi çözüleceği belirtildi ve artık or­dunun Cezayir'e dönmesi istendi. Ayrıca Mora'yı işgal eden Venedik'e karşı Ceza­yir kalyonianndan oluşan bir donanma ile birlikte 2000 levent getirmesi ve vaktin­de gelmediği takdirde işgalden sorumlu tutulacağı bildirildi.⁹⁰³ Evâil-i Rebîülevvel 1100 ⁹⁰⁴ tarihli bir hükümden anlaşıldığı­na göre bir ara yerine İsmail Paşa'nın Ce­zayir beylerbeyiliğine ⁹⁰⁵ kendisinin de kaptan-ı deryalık görevine tayini düşünülmüşse de ocak hal­kının ısrarı üzerine evâhîr-i Rebîülâhir 1100'de ⁹⁰⁶eski görevinde bı­rakılmıştır. Aynı zamanda Mora seferine yardımcı olmak üzere Cezayir kalyonları ve dört beş ateş gemisinden oluşan do­nanma ile 5-6000 kişilik ordusunu topla­ması, Tunus ve Trablusgarp kalyonlarını da kendi kumandasında getirmesi emre­dildi.⁹⁰⁷ Meze-morta Hüseyin Paşa, bu sırada bir taraf­tan Vehrân'ı işgal eden İspanyollar'la uğ­raşırken diğer taraftan Cezayir'e saldıran Fransa donanmasına karşı mücadele edi­yor, beraberindeki korsanlarla birlikte Fransa sahillerine kadar hücumda bulu­nuyordu. Bununla birlikte on Cezayir kal­yonunu merkezî Osmanlı donanmasına yardım için göndermeyi ihmal etmedi.

Evâil-i Rebîülevvel 110l'de ⁹⁰⁸ Kalaylıkoz Ahmed Paşa'nın yerine kaptan-ı derya tayin edilen Hüseyin Paşa ⁹⁰⁹tayin haberi Cezayir'e ulaşmadan Önce Cezayir dayısı ve ocak halkı ile arala­rında çıkan anlaşmazlık yüzünden ailesini dahi alamadan gizlice oradan ayrılmak zorunda kaldı ve İstanbul'a geldi. Hak­kındaki şikâyetler üzerine 29 Rebîülâhir 1101'de ⁹¹⁰kaptan-ı deryalı­ğa yapılan tayin durduruldu ve Tuna kap­tanlığına nakledildi ⁹¹¹Avusturya'­ya karşı Vidin'İn kurtarılması için yapıian harekâtı Tuna nehrinden desteklemekle görevlendirildi. 23 Rebîülâhir 1102'de ⁹¹²Rodos sancak beyliğiyle mîrî kalyonlar kaptanlığına tayin ediidi ve sa­yılan on oian kalyonların yirmiye tamam­lanması için gayret gösterdi.⁹¹³ Çok geçmeden emrindeki kal­yonlarla birlikte Kaptanıderyâ Mısırlıoğ-lu İbrahim Paşa kumandasında Venedik donanmasına karşı Akdeniz'e açıldı.⁹¹⁴ Evâil-i Zilhicce 1106 ⁹¹⁵ tarihli bir hüküm­den anlaşıldığına göre Cezayir'de kalan ailesinin getirtilmesi için yapılan çeşitli teşebbüslerden uzun süre bir sonuç alı­namadı.⁹¹⁶ 29 Cemâziyeievvel 1104'te ⁹¹⁷ Edirne'de Sadrazam Çalık Ali Paşa ile görüşerek mîrî kalyonların ihti­yaçlarını karşılama ⁹¹⁸ kalyonların kaptan, zabit ve le­ventlerinin görevlendirmesiyle ilgili dü­zenlemeler yapma hususunda yetki aldı. ⁹¹⁹Kendisinin 700.000 akçe olan yıllık gelirinin bir kısmı 1104 (1693)

yılına ait Kocaeli, İstanbul, Galata, Eyüp ve Üsküdar cizye gelirlerinden tahsis edil­di.⁹²⁰

Mezemorta Hüseyin Paşa, Zilkade 1103'te ⁹²¹ Girit'in Hanya Limanı'nı kuşatan Venedik'le sa­vaşmak üzere Mısır'dan getirilecek 1000 askerin taşınması için İskenderiye'ye gön-derildi.⁹²² Zil­kade 11 OS'te ⁹²³ Adalar denizine geldiği anlaşılan Venedik donanma­sına beraberindeki yirmi kalyonla karşı çıkması ve tedbir alması emredildi.⁹²⁴ 1106'da (1695) Sakız'ı işgal eden Venedik donanması i!e Koyunadaları önünde giriştiği savaşı kazanarak Venedik'in adadan çekilmesini sağladı. Buna mükâfat olarak 22 Rama­zan 1106'da ⁹²⁵ vezir rütbe­siyle kaptan-ı deryalığa getirildi.⁹²⁶ Kısa sürede hazırlıklarını tamamla­yarak Zilkade 1106'da ⁹²⁷donanma ile denize açıldı. Garb ocakları do­nanmasıyla birleşip ⁹²⁸ Safer1107'de ⁹²⁹Venedik donanmasına karşı Midil­li'nin Zeytinburnu açıklarında tutuştuğu savaşta büyük bir başarı kazandı. Bu sa­vaşta Osmanlı zayiatı sadece 300 yaralı ve ölü iken Venedik on dört kalyon ve 5000 savaşçısını kaybetti. Bu zafer üzerine Re­bîülâhir 1107'de ⁹³⁰ İstanbul'a döndüğünde II. Mustafa tarafından bü­yük bir merasimle karşılandı: kendisine ve beraberindeki kaptanlara hil'at giydi­rildi.⁹³¹ 1696'da Mora üzerine düzenlenen seferi denizden desteklemekle görevlendirildi. 1107-1109 (1696-1697) yılları arasında Venedik donanmasını Andre adası ve Boz­caada önünde üç defa mağlûp etti.⁹³² Muharrem 1110'da ⁹³³ önce İmroz'a demirleyen Venedik donanmasını takip ederek Mi­dilli yakınlarında yakaladı. Uzun süren ça­tışmaların ardından Venedik donanması bölgeyi terketmek zorunda kaldı. 1111'-de (1699-1700) Tersane'de kendisi için yaptırdığı, o zamana kadar görülmemiş büyüklükte otuz bir oturaklı ve etrafı na­kışlı bir bastardayı donanmaya kattı.

Karlof ça Antlaşması'nın imzalanmasın­dan sonra Hüseyin Paşa Akdeniz'i adalar halkının korsanlarından temizlemekle gö­revlendirildi. Bu amaçla, rahatsız olması­na rağmen 13 Zilhicce 1112'de ⁹³⁴ kalyonlar ve derya beyleri çekdiri-leriyle birlikte son defa Akdeniz'e açıldı.⁹³⁵

Kendisine gönderilen 1 Muharrem 1113 ⁹³⁶ tarihli son emirlerden birinde Mısır'a sürgün edilen eski defterdar Mustafa ile sâlyâne mukâtaacısı Acemzâde'nin affedildiği bil­diriliyor, haber ulaşır ulaşmaz onları bul­durarak İstanbul'a göndermesi isteniyor­du.⁹³⁷ Fakat Mezemor­ta Hüseyin Paşa muhtemelen 15 Rebîü­levvel 1113te ⁹³⁸Pare ada­sında vefat etti; Sakız'a getirilerek defne­dildiği haberi 24 Rebîülevvel'de ⁹³⁹ İstanbul'a ulaştı.⁹⁴⁰ Mezarının Eğriboz'da oldu­ğu rivayeti de vardır ⁹⁴¹ mîrî kalyonlar kap­tanı olan Abdülfettah kaptan-ı derya ta­yin edildi.⁹⁴² Gön­derilen tayin fermanında yeni kaptan-ı deryadan, Mezemorta'nın iki küçük oğlu ve on yaşında bir kızı olduğu belirtilerek donanmada ve Sakız'da olan mülk, eşya ve parasının görevlendirilen mübaşir ve kassam kâtibi gelinceye kadar korunması da istenmişti. Hüseyin Paşa'nın mallan 2 Cemâziyeievvel 1113'te ⁹⁴³ İs­tanbul'a getirilerek vârislerine teslim edildi.⁹⁴⁴

Mezemorta Hüseyin Paşa, denizlerde­ki başarılı harekâtları kadar Bahriye'deki ıslahatlanyla da ün kazanmıştır. Vefatın­dan önce hazırlıklarını tamamladığı Bah­riye Kanunnâmesi ile Osmanlı kaptan-ı deryaları arasında haklı bir şöhrete ulaş­mıştır. İlânı ve uygulanması Abdülfettah Paşa zamanına rastlayan bu kanunnâme ile deniz işlerinin denizcilikten yetişmiş olanlara verilmesi esas kabul edilmiş, ay­rıca Osmanlı donanmasındaki kalyon sayı­sı en az kırk olarak belirlenmiş ve donan­mada terfiler bir nizama bağlanmıştır.⁹⁴⁵

Ailesi hakkında yeterli bilgi bulunma­makla beraber kalyon kaptanlarından Seyyid Mustafa'nın üvey oğlu, derya bey­lerinden Maltız Abdurrahman Paşa'nın da evlâtlığı olduğu tesbit edilmektedir.⁹⁴⁶ Derya beyi olan oğullan Said Bey ile Ali Paşa ve kızından torunu olan Tersane kethüdası Mehmed Said Bey denizcilikle ilgilerini sürdürmüşlerdir. İstanbul'da Tophane sırtlarında bir sarayı bulunduğu rivayet edilmektedir.

Bibliyografya:

BA, MD, nr. 98, s. 75, 117/387; nr. 99, s. 29/ 137, 105/338; nr. 101, s. 14/44, 63/198; nr. 102, s. 156/620, 183/715; nr. 104, s. 164/698, 170/770, 187/865; nr. 105, s. 56-57/265; nr. 106, s. 92/2, 159,200/1, 206-207; nr. 111, s. 14,651-654; nr. 112, s. 18-22; nr. 113, s. 4; BA. İbnülemin-Bahrİye, nr. 742, 746; BA. A.RSK, nr. 1551, s. 62; BA, M4D,nr. 4875, s. 139b;BA, Cevdet-Bahriye, nr. 2597, 10302; AnonimOs-manh Tarihi: 1099-1116/1688-1704 (haz. Ab-dülkadirözcan), Ankara 2000, s. 124, 262; Def­terdar San Mehmed Paşa, Zilbde-İ Vekâyiât (nşr. Abdülkadir Özcan], Ankara 1995, s. 348, 369, 540; Sİlâhdar, Târih, il, 485-489, 553, 554, 674, 679; a.mlf., Husretnâme Tahlil ue Metin (haz. Mehmet Topal, doktora tezi, 2001), Mü Sos­yal Bilimler Enstitüsü, vr. 217", 227°-228b, 244-", 258b-259>\ 266»-267", 270a, 271°, 272% 276a; üşşâkizâde Tarihi: Tahlil ueMetin (baz. Raşid Cündoğdu. doktora tezi, 20001. İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, vr. 117b; D. Kante-mir, Osmanlı İmparatorluğunun Yükseliş oe Çöküş Tarihi (trc. Özdemir Çobanoğlu), İstan­bul 1998, II, 790-793. 798, 979-980; Vakıat-ı Rüzmerre, Süleymaniye Ktp, Esad Efendi, nr. 2437, vr. 175a, 181S; Râşİd. Târih, II, 105, 127, 305-310, 320, 356-357, 406, 440-441; Ayvan-sarâyî. Vefeyât-ı Selâtîn, s. 40, 103; Sicİll-i Os-mânl, II, 201-202; Safvet, Mezemorta Hüseyin Paşa, İstanbul 1327; a.mlf., "Koyun Adaları Önündeki Deniz Harbi, Sakız'ın Kurtarılışı", TOEM, 1/3 (13281, s. 150-177; Aziz Samih Üter. Şimalî Afrika'da Türkler, İstanbul 1937, II, 10, 11, 143; Fevzi Kurtoğlu, Türklerin Deniz Mu­harebeleri, İstanbui 1940, s. 46-100; S. Bono. / Corsari Barbareschi, Torino 1964, s. 49; S. Soucek, "The Strait of Chios and the Kaptan-paşa's Navy", The Kapudan Pasha: His Office and his Domain (ed. E. Zachariadou). Rethym-non 2002, s. 143-153; Cengiz Orhonlu. "Meze­morta Hüseyin Paşa", M, VIII, 205-208. İdris Bostan